1925-1926 جىلداردىڭ اراسىنداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بۇكiل تiرشiلiگi وسى جەر بولiسiمەن ونىڭ كەسiمiن انىقتايتىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنا ارنالدى. لەنينگراد پەن ماسكەۋدiڭ بەدەلدi عىلىمي مەكەمەلەرiنiڭ كەپiلدiگiمەن اداي ۋەزiنە اتتانعان ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىنا كiردi. بوكەيحانوۆتىڭ قازاقستانعا كەلۋi گولوششەكيننiڭ توبە شاشىن تiك تۇرعىزدى. اسiرەسە، جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەرلەرiنە ەرەكشە كۇدiكپەن قاراپ، ولاردىڭ قۇرامىن جيi اۋىستىرۋمەن بولدى. الايدا قانشا ورشەلەنگەنiمەن دە الەم تانىعان رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ عۇلامالارىنىڭ بەدەلiنە توسقاۋىل قويۋعا قۋجاقتىڭ قاۋقارى جەتپەدi. بۇعان 1926 جىلعى 2 ماۋسىم كۇنگi رسفسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ توراعاسى (پرەزيدەنتi) اكادەميك ا.ە. فەرسماننىڭ تومەندەگi حاتى ايعاق. وندا بىلاي دەلiنگەن:

«اسا قۇرمەتتi ءاليحان نۋرمۋحامەدۇلى!

سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى، وداقتىق جانە اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردى زەرتتەۋ جونiندەگi ەرەكشە كوميتەتiنiڭ سiزدi وسى كوميتەتتiڭ قازاقستان ەكسپەديتسياسى جونiندەگi تۇراقتى ەكسپەرتi بولۋعا شاقىرعان ءوتiنiشiن قارادى، وسىعان وراي سiزدiڭ قازاقستاننىڭ ءداستۇرi مەن ءومiرiن ەتەنە بiلەتiن تۇلعا ەكەندiگiڭiزدi ەستە ۇستاي وتىرىپ، اتالعان ماسەلە جونiندە ەرەكشە كومەك كورسەتكەن بولار ەدiڭiز دەگەن نيەتپەن، سiزدi كوميتەتتiڭ قۇرامىنا ەنگiزۋ تۋرالى ۇسىنىستى وتە قۇپتارلىق iس دەپ تاپتى.

1925-1926 جىلداردىڭ اراسىنداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بۇكiل تiرشiلiگi وسى جەر بولiسiمەن ونىڭ كەسiمiن انىقتايتىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنا ارنالدى. لەنينگراد پەن ماسكەۋدiڭ بەدەلدi عىلىمي مەكەمەلەرiنiڭ كەپiلدiگiمەن اداي ۋەزiنە اتتانعان ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىنا كiردi. بوكەيحانوۆتىڭ قازاقستانعا كەلۋi گولوششەكيننiڭ توبە شاشىن تiك تۇرعىزدى. اسiرەسە، جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەرلەرiنە ەرەكشە كۇدiكپەن قاراپ، ولاردىڭ قۇرامىن جيi اۋىستىرۋمەن بولدى. الايدا قانشا ورشەلەنگەنiمەن دە الەم تانىعان رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ عۇلامالارىنىڭ بەدەلiنە توسقاۋىل قويۋعا قۋجاقتىڭ قاۋقارى جەتپەدi. بۇعان 1926 جىلعى 2 ماۋسىم كۇنگi رسفسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ توراعاسى (پرەزيدەنتi) اكادەميك ا.ە. فەرسماننىڭ تومەندەگi حاتى ايعاق. وندا بىلاي دەلiنگەن:

«اسا قۇرمەتتi ءاليحان نۋرمۋحامەدۇلى!

سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى، وداقتىق جانە اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردى زەرتتەۋ جونiندەگi ەرەكشە كوميتەتiنiڭ سiزدi وسى كوميتەتتiڭ قازاقستان ەكسپەديتسياسى جونiندەگi تۇراقتى ەكسپەرتi بولۋعا شاقىرعان ءوتiنiشiن قارادى، وسىعان وراي سiزدiڭ قازاقستاننىڭ ءداستۇرi مەن ءومiرiن ەتەنە بiلەتiن تۇلعا ەكەندiگiڭiزدi ەستە ۇستاي وتىرىپ، اتالعان ماسەلە جونiندە ەرەكشە كومەك كورسەتكەن بولار ەدiڭiز دەگەن نيەتپەن، سiزدi كوميتەتتiڭ قۇرامىنا ەنگiزۋ تۋرالى ۇسىنىستى وتە قۇپتارلىق iس دەپ تاپتى.

باياندالعان جايدى سiزدiڭ نازارىڭىزعا جەتكiزە وتىرىپ، ەرەكشە كوميتەت جوعارىدا كورسەتiلگەن نەگiزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ سiزدەن كوميتەت قۇرامىنا كiرۋدەن باس تارتپاۋىڭىزدى سۇرايدى، كەلiسiمiڭiز ارقىلى سiز قازاق اسس رەسپۋبليكاسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ iسiنە يگiلiكتi ىقپال ەتەر ەدiڭiز.

قازاقستان ەكسپەديتسياسىنىڭ ماسەلەسi تۋرالى كوميتەتتiڭ تاياۋ اراداعى ءماجiلiسiنiڭ وتەتiن كۇنi سiزگە قوسىمشا حابارلاناتىن بولادى.

توراعا، اكادەميك                                             ا. ە. فەرسمان.

عىلىمي حاتشى                                        ب. ليندەر».

اتى الەمگە ايگiلi اكادەميكتiڭ وسىلاي جوعارى باعالاي وتىرىپ، اسقان كiشiپەيiلدiك كورسەتۋi, ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ رەسەيدiڭ قوعامدىق-ساياسي ومiرiندە عانا ەمەس، عىلىمي لاۋازىمدىلاردىڭ ورتاسىندا دا بەدەلiنiڭ زورلىعىن تانىتادى. ءيا، الەكەڭ ۇلتتىڭ كوسەمi ەكەندiگiن دوسىنا دا دۇشپانىنا دا تانىتا دا، مويىنداتا بiلدi. بۇل ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىسى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلi قازبالاپ جاتپايمىز. ال ونىڭ ناتيجەسi تۋرالى بiر كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بiرگە لەنيننiڭ قابىلداۋىنا بارىپ، قازاقستاننىڭ قازiرگi جەر كولەمiن بەكiتتiرگەن ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ تەرگەۋشiلەرگە بەرگەن جاۋابىنا تولىق ماعلۇمات بەرە الادى. ارينە، سۇراق-جاۋاپتىڭ ءجونi بiر بولەك. وقيعالار iلگەرiندi-كەيiندi باياندالا بەرەدi. سوندىقتاندا شاشىراڭقى جازىلعان سياقتى كورiنۋi ابدەن زاڭدى. قايتەمiز، ازاماتتىڭ ازاماتتىق قاسيەتiن دالەلدەۋ ءۇشiن اباقتىنىڭ اق قاعازىنا جۇگiنەتiن زامان تۋدى عوي. كەيدە تۇك تابىلماعاننان كورi, وسىنىڭ ءوزi دە شۇكiرشiلiك قوي دەگەن ويعا كەلەسiڭ. سونىمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قۇرىلعان، پروفەسسور سەرگەي پورفيريەۆيچ شۆەتسوۆ جەتەكشiلiك ەتكەن جەر كەسiمi مەن ءبولۋ جوباسى جونiندەگi ماسەلە بىلاي قورتىندىلاندى.

ءالiمحان ەرمەكوۆ: «...سول كەزدەگi جەر ماسەلەسi تۋراسىنداعى  مەنiڭ كوزقاراسىمدى وسىدان بۇرىنعى جاۋاپتارىمدا كورسەتكەن بولاتىنمىن، بiراقتا مەن جەرگە قاتىستى مەكەمەلەردە قىزمەت iستەگەنiم جوق. بۇل جونiندەگi ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇستاعان باعىتى مەن ونىڭ تۇجىرىمدارى قازاقستاننىڭ جەرگە قاتىستى مەكەمەلەرiنiڭ جۇمىسىنا شەشۋشi تۇردە ىقپال جاسادى، ءسوزدi ۇزارتپاس ءۇشiن ايتا كەتەيiن، اتى شۋلى كەزەڭگە (شامامەن 5 پارتكونفەرەنتسياعا) دەيiنگi جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ جۇمىس باعدارلاماسى تەك سوعان عانا نەگiزدەلدi. ونى دالەلدەۋ ءۇشiن مىنا دەرەكتەرگە جۇگiنسەك تە جەتكiلiكتi, ماسەلەن: كسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ 1921 جىلعى «ون شاقىرىمدىق جايىلىمدىق  جەردi, قونىستاندىرۋشىلارعا بولiنگەن جەر مەن ورماندى ايماقتاردى ەڭبەكشi قازاق ەلiنە قايتارىپ بەرۋ تۋرالى» دەكرەتiن; ۆتسيك بەكiتكەن 1923 جىلعى «كوشپەلi جانە جارتىلاي كوشپەلi قازاق ەلiن جەرگە قونىستاندىرۋ تۋرالى» دەكرەتتi, فەدەرالدىق كوميتەتتە رەسمي وكiلدiكتiڭ بولعاندىعىن; ونىڭ جۇمىسىنا شۆەتسوۆتىڭ قاتىسۋىن ەسكە الساق تا جەتكiلiكتi. مەن شۆەتسوۆتiڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىمەن ەتەنە تانىس ەمەس (وسى كەزدە مەن تاشكەنتتiڭ پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىنىندا قىزمەت iستەيتiنمiن) ەدiم، بiراقتا، بۇل جۇمىستىڭ باعىتى مەن ناتيجەسi تۋرالى كەزدەيسوق، الايدا كۇندەلiكتi تiرشiلiكتiڭ قامحاراكەتiمەن جۇرگەن كەزiمدە مىنا جايدى ەستiپ، كوڭiلiمە ءتۇيiپ قالدىم. شۆەتسوۆ ەكسپەديتسيانىڭ قورتىندىسىن جازىپ بiتiرگەننەن كەيiن: «ەندi عانا مەنiڭ جانىم تىنىش تاپتى، ويتكەنi مەنiڭ جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسiن بوكەيحانوۆ ماقۇلدادى، ال مەن ونىڭ پiكiرiن ءبارiنەن دە جوعارى قويامىن»- دەپتi. دەمەك، شۆەتسوۆتiڭ ەكسپەديتسياسى دا سول باعىتتى (بوكەيحانوۆتىڭ -     ت. ج.) ءسوزسiز قولداپ شىققانى انىق»، - دەپ كۋالiك بەردi.

پاتشا زامانىندا دا ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بiرگە عىلىمي ەكسپەديتسياعا شىعىپ، 1903 جىلى سiبiر تەمiر جولى بويىنىڭ ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق مۇمكiندiگiن تۇبەگەيلi زەرتتەگەن س. پ. شۆەتسوۆ ەكەۋiنiڭ پiكiرiنiڭ بiر ارنادا توعىسۋى زاڭدى دا بولاتىن. ويتكەنi ولار كوشپەلi جانە جارتىلاي كوشپەلi قازاق ەلiنiڭ جاي-جاپسارىن، تۇرمىس-تiرشiلiگiن، ءومiر ءسۇرۋ ءتاسiلiن، سونداي-اق وتارلاۋعا تۇسكەن تەبiندەگi تەڭسiزدiك كۇيiن وتە جاقسى بiلەتiن. ەزiلگەن ۇلتىنىڭ ازاماتتىعى ءۇشiن كۇرەسكەن قىر بالاسىنىڭ ساياسي كوزقاراسىن، مەملەكەتتiك قايراتكەرلiگi مەن جان تازالىعىن، جەكە باسىنىڭ قاسيەتi مەن قابiلەتiن پروفەسسور س. پ. شۆەتسوۆ جوعارى باعالادى ءارi ونىڭ ۇلتىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن مۇددەسiن ءتۇسiندi, سىيلاي دا بiلدi. ەشقانداي ۇلى دەرجاۆالىق، ۇلى كەڭەستiك ىقپالعا ەرمەدi. ساياسي جانە عىلىمي قىسپاققا دا كونبەدi. «ونىڭ پiكiرiن بارiنەن دە جوعارى قويامىن» - دەۋiنiڭ وزiندە دە ۇلكەن استار جاتىر ەدi. قازاق ەلiنiڭ باسىنا ءدال وسىنداي قاتەر تونگەن كەزدە ەشكiمنەن قايمىقپاي تاريحي شىندىقتى، بiر ۇلتتىڭ ەكiنشi ۇلتقا جاساپ وتىرعان وكتەمدiگiن عىلىمي تۇرعىدان ناقتى تۇجىرىمداپ بەرگەن سەرگەي پورفيريەۆيچ شۆەتسوۆ iسپەتتi زيالىلارعا قازاق ۇلتى قاشاندا قارىزدار جانە ءوز ۇلتىن قۇرمەت تۇتاتىن ءاربiر ازامات ولاردىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتiپ، تiزە بۇگۋi ازاماتتىق پارىزىنا سانالماق.

جەر ماسەلەسى تۋرالى كەڭەس بەرۋ ماقساتىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ 1926 جىلى قىزىلورداعا ءا.الىمبەكوۆ جازعان حاتتا كورسەتىلگەن ۋاقىتتان كەشىگىپ كەلەدى. ول تۋرالى تۇرمە تەرگەۋشىلەرىنە «قالام» دەگەن لاقاپ اتى بار ءا.ءبايدىلدين:

«ءۇ پارتكونفەرەنتسيانىڭ قارساڭىندا قوجانوۆ قىزىلوردا دا بولدى. سودان كەيىن كونفەرەنتسيانىڭ قارساڭىندا قىزىلورداعا بوكەيحانوۆ تا كەلدى. ماعان سادۋاقاسوۆ موسكۆادان كۇتىپ ال دەپ جەدەلحات جولداعان ەدى. ۆوكزالعا كەلگەن سوڭ سادۋاقاسوۆتىڭ جوق ەكەنىن كوردىم. بىراق سول پوەزدان تۇسكەن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن پروفەسسور شۆەتسوۆتى كەزىكتىردىم. «سادۋاقاسوۆ كەلەسى پوەزبەن كەلەدى. ءبىزدى بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىنە اپارىپ سال»، - دەدى بوكەيحانوۆ. ول كەزدە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ بىرگە تۇراتىن. ءۇ پارتكونفەرەنتسيانىڭ قارساڭىندا بوكەيحانوۆ بىرنەشە رەت نۇرماقوۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ شىقتى دەپ ەستىگەمىن. نۇرماقوۆ بوكەيحانوۆپەن بىرگە قىدىرىپ ءجۇر، ولاردىڭ جىمى ءبىر دەگەن ءسوز تاراپ ءجۇردى. مەنىڭ ويىمشا، ءۇ پارتكونفەرەنتسيانىڭ تەزيستەرىن جاساۋعا الاشوردانىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى، سونىڭ ىشىندە الاشورداشىل بوكەيحانوۆ پەن شاقىرىلعان شۆەتسوۆتىڭ بەلسەنە قاتىسقانى اقيقات... مەن: سۇلتانبەكوۆ پەن كىشى ابدوللا بوكەيحانوۆ موسكۆادا ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەگەن، ولار ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بىرىگىپ ولكەلىك كوميتەتتىڭ قاۋلىسىن بۇزاتىنداي اسا كەڭ اۋقىمداعى جۇمىس ءبىتىردى، - دەپ ەستىدىم»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى.

بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاق جەرىن سوڭعى رەت باسۋى ەدى.

سول جولى، ياعني، 1926 جىلى قازاقستانداعى جەر نورماسىن بەلگىلەۋ مەن ارتىق جەردى انىقتاۋ ماقساتىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ي.رۋدەنكو جەتەكشىلىك ەتكەن عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا قازاقستانعا كەلگەن ءا.بوكەيحانوۆتى اقتوبەدە چەكيستەر قاماققا الىپ، ونى ماسكەۋگە ايداۋىلمەن قايتارىپ جىبەرەدى. ەندى «تۇزدىقتاردىڭ كوزىن جويماسا» جەر رەفورماسى جۇزەگە اسپايتىنىن بولشەۆيكتەر انىق سەزدى. ول كەتكەن سوڭ ورنىنا:

«1926 جىلى شۆەتسوۆ قىزىلورداعا كەلدى، ونىمەن اڭگىمە كەزىندە قاراتىلەۋوۆ: «ءسىز قارتايعان ادامسىز، بۇل ءسىزدىڭ سوڭعى عىلىمي ەكسپەديتسياڭىز بولار. سوندىقتان دا ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ەزىلگەن قازاق ەلىنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالۋى ءۇشىن بۇل جۇمىستى سىزبەن ءبىز الدىن-الا كەلىسكەندەي، قازاق جەرىن بۇدان ءارى وتارلاي المايتىنداي ەتىپ اياقتاعانىڭىز ءجون، - دەگەن ماعىنادا ءسوز قوزعادى. بۇل اڭگىمە تسۋز-دا (جەر باسقارماسىندا) قاراتىلەۋوۆتىڭ كەڭسەسىندە ءوتتى. جاڭاعى ءسوز مەن جانە جامانمۇرىنوۆ قاتىسىپ وتىرعاندا ايتىلدى. قاراتىلەۋوۆ ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرىنە ءجيى سىلتەمە جاساپ، ونىڭ جەر جونىندەگى ەڭ بىلگىر مامان ەكەنىن، جالپى ەرەكشە تالانتتى ادام ەكەنىن ءجيى ايتىپ وتىردى. مەنىڭ ىسكە قاتىستى ءبىر اۋىز سوزىمە قارسى قاراتىلەۋوۆ: «سەن نە بوكەيحانوۆتان ارتىق بىلەسىڭ بە؟ بوقمۇرىن، ونىمەن قويماي اڭگىمەگە قىستىرىلاسىڭ...»، - دەگەنى ەسىمدە.

مەنىڭ ويىمشا، قازاق جەر كوميتەتىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى بارلىق نۇسقاۋلارىن ءاليحان بوكەيحانوۆ بەرىپ وتىردى عوي دەيمىن. بىردە مەن قاراتىلەۋوۆ پەن سول كەزدەگى (1925 ج.) جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى الىبەكوۆتىڭ ءوزارا اڭگىمەسىندە، الىبەكوۆتىڭ ءوزى: مەنىڭ كوزقاراسىمدى ءاليحان بوكەيحانوۆ قوستامادى، - دەپ ايتىپ قالعانىن ەستىدىم. قانداي ماسەلە جونىندە ايتىلعانىن بىلمەيمىن. قورىتا ايتسام، جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى موسكۆاعا بارعان سايىن ءاليحان بوكەيحانوۆپەن كەزدەسىپ، كەڭەس الىپ تۇراتىن»، - دەپ جازدى ك.الىمباەۆ.

بوكەيحانوۆ پەن شۆەتسوۆتىڭ عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ جاساعان جەردى مەجەلەۋ جوباسى قازاق جەرىن قارا شەكپەندەرگە ماڭگىلىك مەنشىككە بەرۋدەن ساقتاپ قالدى. پاتشا مەن بولشەۆيكتەردiڭ جازالاۋ جانە تىڭشىلىق مەكەمەلەرiنiڭ ءادiس-تاسiلدەرiن بارىنشا جەتiك مەڭگەرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ارالاسۋىنىڭ جانە اقىل-كەڭەسىنىڭ ناتيجەسىندە: پاتشالىق رەسەي تۇسىندا - 1914 جىلى، ال كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا - 1927 جىلى اتقارىلۋعا ءتيىستى „تىڭ كوتەرۋ ناۋقانى", ياعني، رەسەيدەن العاشىندا 360 مىڭ قاراشەكپەندى قازاقستانعا اكەپ، „كوللەكتيۆتەندىرۋ" دەگەن جەلەۋمەن جەر ءبولىپ بەرۋ تۋرالى جاسىرىن جوسپار جۇزەگە اسپاي قالدى.

پروفەسسور سەرگەي پورفيرەۆيچ شۆەتسوۆ انىقتاعان جەردى مەجەلەۋ نورماسى ءۇ پارتكونفەرەنتسيادا تالقىلانىپ، بەكىتىلدى. بۇل قازاق جەرىن تەلىمنەن امان الىپ قالدى جانە سول جىلى قازاقستانعا 360 مىڭ قونىس اۋدارۋشىنىڭ كەلۋىنە توسقاۋىل قويدى. مىنە، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سوناۋ موسكۆادا ءجۇرىپ قازاق پەن قازاق جەرىنىڭ قامىن ويلاعان قام-قاراكەتىنىڭ ءبىرى وسىنداي بولاتىن. عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاپسىرىسىمەن اتىراۋ وڭiرiندە جۇرگىزىلگەن عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ (قۇرامىندا ءا.بوكەيحانوۆ تا بار) قورىتىندىسى 1927 جىلى لەنينگرادتا «قازاقتار. انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. ول جيناققا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ «اداي ۋەزىنىڭ قازاقتارى» اتتى ماقالاسى ەندى. ءسويتىپ ءا.بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ پىكىرىن عىلىمي تۇرعىدان كوپشىلىككە جاريا ەتتى.

مۇنىڭ ءوزى ۇلت كوسەمىنە وداقتىق بەدەل اكەلدى. سونى دا كوپ كورگەندەي بولعان كەڭەس قىزمەتكەرى سارىمولداەۆ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باقىلاۋ كوميسسياسىنا:

«بىردە ديۆەەۆ ەكەۋمىز كوشەدە كەلە جاتىپ ءاليحان بوكەيحانوۆپەن ءبىر كۇيمەدە وتىرعان نۇرماقوۆ پەن سادۋاقاسوۆتى كورىپ قالدىق. ونى سىيلايتىندارى سونداي، ءتىپتى نۇرماقوۆ بوكەيحانوۆتىڭ تىزەسىنە وتىرىپ الىپتى. وسى ءبىر كورىنىستە تۇرعان ەشتەڭە جوق بولسا دا، ماعان سونداي جەككورىنىشتى اسەر ەتتى...»، - دەپ «اشكەرەلەپ» ماعلۇمات بەردى.

وسىنداي «جەككورىنىشتى كورىنىستەن» ساياسي استار ىزدەگەن قازاق قايراتكەرىنىڭ كورسەتىندىسىنىڭ استارىندا ءوز ارىپتەستەرى، ازامات سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن نىعىمەت نۇرماقوۆتىڭ، سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ تالقىعا تۇسكەن تاعدىرى بار ەدى.

„الاشوردا" ۇكىمەتى مەن „الاش" پارتياسى قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستى ءىس قوزعاۋ ءۇشىن تەرگەۋ ورىندارى ۇزاق ءارى تىڭعىلىقتى دايىندالدى. ەندى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىق وكىلدەرى اشىقتان-اشىق قولداپ وتىرعان ءا.بوكەيحانوۆتى قالايدا اۋىزدىقتاۋ قاجەتتىگى تۋدى. ويتكەنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ „كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق" ۇلت ساياساتى مەن „ارتىق جەرگە قونىستاندىرۋ" ناۋقانىن جۇرگىزۋ ءا.بوكەيحانوۆ تۇرعاندا ۇلكەن كەدەرگىگە ۇشىرايتىنى ءسوزسىز ەدى. سوندىقتان دا ماسكەۋدىڭ دە، قازاقستاننىڭ دا تەرگەۋشىلەرى ونىڭ سوڭىنان قاتاڭ باقىلاۋ قويدى. «اڭدىعان جاۋ الماي قويماس» دەگەن. اقىرى ءبىر ىلىك تاپتى.

1927 جىلى شىلدە ايىنىڭ 15 كۇنى الاش قايراتكەرى ەلدەس وماروۆ ول كىسىنى رەسەي مەن قوستاناي وبلىسىنىڭ شەكاراسىنداعى رسفسر-عا قاراستى بوزان حۋتورىنا دەمالىپ قايتۋدى ۇسىنادى. ساياسي قىسپاقتىڭ قۇرساۋى ءبۇرiپ بارا جاتقانىن سەزگەن ءاليحان تۋعان ولكەسiن سوڭعى رەت كورiپ قايتۋعا كەلiسiم بەرەدi. بۇل كەزدە تىڭشىلار دا ونىڭ ارتىنا مىقتاپ تۇسكەن ەدi. قازاقستاننىڭ باس چەكيسى كاشيرين:

«ساياسي شيەلەنىس تۋدىرۋى مۇمكىن كورنەكتى، ىقپالدى، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ساۋاتى كۇشتى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ ياعني، ەلدىڭ تۇزدىقتارىنىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى شەشىمىنە» بايلانىستى جانە «مۇنداي اۋقىمدى ساياسي وپەراتسياعا دايىندىق «كوكجوتەلمەن كۇرەسكەندەي شۇعىل» («ليحورادوچنىم تەمپوم») جۇرگىزىلۋى كەرەك» دەپ شەشكەندىكتەن»، «بۇل ناۋقاننىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن ءوزىنىڭ موينىنا الا وتىرىپ»، «تۇزدىقتاردىڭ كوزىن جويۋدى» ءا.بوكەيحانوۆتان باستايدى.

دەمالىستان قايتقان ءا.بوكەيحانوۆقا:

«الاشوردانىڭ» استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جانە جاپپاي ەكسپروپيراتسيا قارساڭىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس دايىنداۋ ماقساتىندا قازاقستانمەن شەكارالاس ايماققا باردى", - دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، تەرگەۋ جۇمىسىن الاڭسىز جۇرگىزۋ ءۇشىن ونى قىزمەتىنەن بوساتۋدى تالاپ ەتىپ، رەسمي ورىنداردان رۇقسات الدى.

مەملەكەتتىك توتەنشە ساياسي باسقارمانىڭ قىسىمىمەن:

«ورتالىق باسپادا جاپپاي جۇمىس ورىنىنىڭ قىسقارتىلۋىنا بايلانىستى قازاق ءبولىمىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى ازامات ءا.بوكەيحانوۆ 1927 جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ ىستەپ وتىرعان قىزمەتىنەن بوساتىلدى».

انكەتالىق انىقتاما: ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ - 1866 جىلى ناۋرىزدا (تۇرمە انكەتاسىندا سولاي كورسەتىلگەن، ال ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىن تياناقتى زەرتتەگەن س.اققۇلۇلى 1870 جىل دەپ دالەلدەيدى) سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزىنىڭ توقىراۋىن بولىسىنىڭ №7 اۋىلىندا تۋعان. جەتى جاسىندا مۇسىلمان مەدرەسەسىندە وقىپ، ارابشا ءتىل سىندىرىپ، شاريعات زاڭىن مەڭگەرگەن. قارقارالىداعى ءۇش كلاستى ورىس باستاۋىش مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ءۇش جىلدىق ەر بالالارعا ارنالعان كاسىپتىك ۋچيليششەنى (ەتىكشى) ءتامامدايدى. كنياز گەنەرال-گۋبەرناتور كالپاكوۆسكيدىڭ «تورەلىگىمەن» (ول قارقارالىعا كەلگەندە ۋچيليششە شاكىرتتەرىنە: «ومبى مەن قارقارالىنىڭ اراسى 760 شاقىرىم. سوندا اربانىڭ دوڭگەلەگى قارقارالىعا نەشە اينالىپ كەلەدى؟»، - دەپ سۇراق قويىپتى. ەسەپتى ءاليحان لەزدە شىعارعانىنا ريزا بولعان كنياز ءاليحاندى ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىنە اۋىستىرادى). 1889 جىلى 8 جەلتوقساندا «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە «اڭگىمە»، جەلتوقساننىڭ اياعىندا «باسپاحاناعا حات» اتتى العاشقى ماقالاسى جاريالانادى. 1890 جىلى ءا.بوكەيحانوۆ سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا جولداما الادى. ال 1893 جىلى ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي قوزعالىسىنا قاتىسىپ، جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىنا ىلىنەدى.

سول جىلدان باستاپ عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن، ياعني، 1937 جىلدىڭ شىلدە-تامىز ايىنا دەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ون جىل بويى ماسكەۋدە مىرزاقاماقتا ۇستالادى. سەلەبە (چەليابى) ۋەزىنىڭ بوزان حۋتورىنان ءا.بوكەيحانوۆتى ماسكەۋگە شىعارىپ سالعان ەلدەس وماروۆ تا قىزىلورداعا بارىسىمەن شۇعىل تۇردە تۇتقىنعا الىنادى. ءسويتىپ، „الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ارقىلى كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرعان كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن قۇپيا ۇيىمىن اشكەرەلەۋ ءىسىنىڭ" تەرگەۋى وسىلاي باستالىپ كەتەدى.

ە.وماروۆتىڭ ۇستالۋىنا بايلانىستى الدىن-الا جاۋاپقا شاقىرعان تۇرمە تەرگەۋشiلەرiنە ءا.بوكەيحانوۆ:

«ە، تاعى دا جەر ماسەلەسi تۋرالى زاڭ شىعارعالى جاتىر ەكەنسiڭدەر عوي. بۇدان بۇرىن دا ەكi رەت حالىق كوميسسارياتى جەر مەن جەرگە قونىستاندىرۋ تۋرالى شەشiم شىعاراردىڭ الدىندا مەنi اباقتىعا قاماپ ەدi. بiراق تا از ۇلتتاردىڭ وكiلدەرiنiڭ، ونىڭ iشiندە ۋكراينا مەن گرۋزيا وكiلدەرiنiڭ تالاپ ەتۋiمەن بۋتىركادان بiردەن كرەملدiڭ ءتورiنە شىعارىپ ەدi. جەر مەن قونىستاندىرۋ تۋرالى حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ قاۋلىسى - ورىستاندىرۋ تۋرالى قاۋلى ەكەنiن دالەلدەپ بەرگەنiمنەن كەيىن، شەشiم قابىلدانباي قالىپ ەدi. ويتكەنi بۇل قاۋلىنى دايىنداعاندار - مەنiڭ پاتشا زامانىندا-اق ايتىسىپ ۇيرەنگەن نيكولاي پاتشانىڭ ورىسشىل «قاراجۇزدi» عالىمدارى ەدi. شۆەتسوۆ سياقتى ءادiل عۇلامالاردىڭ تۇجىرىمى بۇل iسكە تارتىلماپتى. ول جولى بۋتىركادان شىعارسا دا ماسكەۋدەن كەتۋگە رۇقسات ەتپەپ ەدi. ءاي، بۇل جولى قايتا شىعارا قويماسسىڭدار، وتكەنى قاباقتارىڭ قابارىپ كەتiپتi»، - دەگەن مازمۇندا جاۋاپ بەردى.

جالعاسى بار