-  ەستىگەن بولارسىز، قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى ياساۋيشىلەردىڭ جەتەكشىسى يسماتۋللا ماقسىم جانە ونىڭ بىرنەشە ءىزباسارلارىنا قاتىستى سوت ءىسى ءجۇرىپ جاتىر. قازىر وسى تاقىرىپ باق-تار مەن ينتەرنەتتە قىزۋ تالقىلانۋدا. جالپى يسلام جانە سوپىلىق بويىنشا مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، سوپىلاردى قۋدالاۋدىڭ سەبەپتەرى قانداي؟

-  ەستىگەن بولارسىز، قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى ياساۋيشىلەردىڭ جەتەكشىسى يسماتۋللا ماقسىم جانە ونىڭ بىرنەشە ءىزباسارلارىنا قاتىستى سوت ءىسى ءجۇرىپ جاتىر. قازىر وسى تاقىرىپ باق-تار مەن ينتەرنەتتە قىزۋ تالقىلانۋدا. جالپى يسلام جانە سوپىلىق بويىنشا مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، سوپىلاردى قۋدالاۋدىڭ سەبەپتەرى قانداي؟

- قازاقستاندا سوپىلار مەن «ۆاححابيتتەردىڭ» تەكەتىرەسىندە سوڭعىلارى باسىمدىققا يە بولىپ تۇر. مەن بۇرىنىراقتا ايتقانىمداي جانە قازىرگى جاعدايدى بىلۋىمشە، «ۆاححابيتتەردى» وتە ىقپالدى ادامدار، سونىمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن كەيبىر باق وكىلدەرى قولداپ وتىر. بۇل جاعدايدا، ارينە، قارجىلىق مۇددە جانە رەسۋرستار دا ۇلكەن رولگە يە (بۇل ورايدا تانىمال فرانتسۋز ماقالىن وزگەرتىپ، «شەرشە لا'رجان» - «اقشانى ىزدەڭىزدەر» دەپ ايتار ەدىم). قالىپتاسقان جاعدايدا تەرگەۋ دە، سونداي-اق ساراپتاما دا وبەكتيۆتى بولمايدى-اۋ دەپ قاۋىپتەنەم. مۇنداعى باستى پروبلەما - تۇتقىندالعان سوپىلاردىڭ ماتەريالدارىنا تەولوگيالىق باعا بەرەتىن ساراپشى كىم بولماق؟ مەنىڭ قورقاتىنىم، ولار ءدال وسى سوپىلىققا، ونىڭ جەرگىلىكتى فورمالارىنا، اسىرەسە، ياساۋي جولىن ۇستايتىن جاريا زىكىرگە جانە ت.س.س. قارسى شىعىپ جۇرگەن تەولوگتار بولۋى مۇمكىن. ودان دا بەتەر قاۋىپتەنەتىنىم، تاعايىندالعان ساراپشىلار بىلىكسىز بولىپ، سوپىلارعا قاتىستى «دىننەن بەزگەندەر»، «ەكسترەميستەر» جانە ت.س.س. جالعان ايىپتاردى تاعۋعا تىرىسۋى مۇمكىن. بۇل ۇنەمى پايدالانىلاتىن ايىپتار ەمەس پە؟ بىراق، بۇل ارادا جوعارىدا ايتقانىمداي، سوپىلارعا دەگەن وشپەندىلىكتىڭ شىن (بۇركەمەلەنگەن) سەبەبىن ءتۇسىنۋدى نەگىزگى نازاردا ۇستاۋ كەرەك.

سوپىلىق عۇرىپتارعا قاتىستى ايتا كەتەيىن. قازاقستاندا سوپىلىقتىڭ ء(بىز ونى كورىپ وتىرعان كەيىنگى تاريحي قالپىندا بولسا دا) نەگىزگى تەولوگيالىق جانە عۇرىپتىق داستۇرلەرىنىڭ ءبىر بولىگى جاڭعىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بىراق، قايتالاپ ايتامىن، قارسىلاستارىنا ياساۋيا باۋىرلاستىعى ۇستاناتىن ءداستۇردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرى ۇنامايدى. ناقتىراق ايتساق، ولار ياساۋيشىلدەردىڭ كونفورميستىك پوزيتسيانى ساقتاۋىن، زايىرلى جانە رۋحاني بيلىكتىڭ ءبولىنۋىن جاقتاۋىن، مۇسىلمان حالىقتاردىڭ ۇلتتىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ورىندى دەپ ساناۋىن جانە ت.س.س. ۇستانىمدارىن كەشىرمەيدى. سوپىلاردىڭ بۇل ۇستانىمدارى، پيعىلدارى  «ۆاححابيتتەرگە» جاقپايتىنىن قايتالاپ ايتقىم كەلەدى. مۇنداي قاراما-قارسىلىق بۇگىن پايدا بولعان جوق، بۇل تەولوگيالىق تالاس پەن ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتىڭ مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان كورىنىسى.

سونىمەن قاتار، مۇنداي ۇستاسۋدىڭ وزەگىندە «ۆاححابيتتەردىڭ» رۋحاني جانە الەۋمەتتىك باسەكەلەستىكتەن قاۋىپتەنۋى دە جاتقانىن ۇمىتۋعا بولمايدى. ارينە، مىقتى رەسۋرستىق بازا مەن كەيبىر ىقپالدى ادامداردىڭ جاسىرىن قولداۋىنسىز تابىسقا جەتە المايتىن «ۆاححابيتتەر» ءۇشىن سوپىلار (قازاق مادەنيەتى، مەن داستۇرىنە، يسلامنىڭ جەرگىلىكتى جانە ءداستۇرلى ءومىر ءسۇرۋ فورمالارىنا جاقىن قۇبىلىس رەتىندە) اجەپتاۋىر باسەكەلەس سانالادى.

- ءوزىڭىز ارىپتەسىڭىزبەن بىرىگىپ جارىققا شىعارعان «جاريا زىكىر جانە سامانى نەگىزدەيتىن ءپاتۋالار جيناعى» اتتى كىتاپتىڭ العىسوزىندە ءدىني ومىردەن سوپىلىقتى ىعىستىرۋ بۇل سالانىڭ راديكالدانۋىنا اكەلەدى، جانە ول بوس كەڭىستىكتى فۋندامەنتاليست جاماعاتتار تولتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتكەن بولاتىنسىز. ال ەندى بۇگىنگى كۇننىڭ جاعدايىندا وسى پروتسەستىڭ قانداي زارداپتارى بولۋى مۇمكىن؟

- مەن جەڭىلدەتىلگەن سحەمالار مەن انىقتامالاردى ونشا ۇناتپايمىن، سەبەبى ءبىز ايتىپ وتىرعان قۇبىلىس وتە كۇردەلى. دەگەنمەن بۇل جاعدايدا ءوزىمنىڭ انىقتامامدى قاراپايىم تىلمەن جەتكىزىپ كورەيىن. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، قازاقستاندا سوپىلاردىڭ جەڭىلىس تابۋى قازاقتىڭ تاريحي ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە ەلەۋلى سوققى بولماق. ال قازىرگى جاعدايدا بوساپ قالعان «ءدىني-يدەولوگيالىق الاڭدى» اق نيەتتى كۇشتەر مەن قۇرىلىمدار باسادى دەپ ويلامايمىن. مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ قازاقستان ءۇشىن ساياسي، مادەني جانە الەۋمەتتىك سالدارى وتە اۋىر بولادى. مۇنى تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى! مەن ءسىز ەسكە سالىپ وتىرعان كىتاپتىڭ العىسوزىندە ايتقان ويىمدى قايتالايمىن. ءدىني جاعدايدى، ناقتى ايتقاندا، ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن باسقارۋ ونەرى قانداي دا ءبىر ۇيىمدى سوتقا تارتۋدان تۇرمايدى. بۇلاي ەتۋ ماسەلەنى ۋشىقتىرا تۇسپەك. بۇل ۇدەرىستەردى باسقارۋدىڭ وزگە جولدارىن تابۋ ماڭىزدى. «رەسمي» سانالاتىن ءدىني ۇيىمداردى سىرتتاي قاداعالاپ قويىپ، ءدىني ۇيىمداردىڭ باسقا فورمالارىن «بولدىرماۋ» ارەكەتى سىرتقى تالاپقا بەيىمدەلگەن، بىراق استىرتىن جۇمىس ىستەيتىن جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ پايدا بولماۋىنا كەپىلدىك بەرە المايدى. ەندەشە سوپىلار سياقتى ءداستۇرلى، ەڭ باستىسى، كونفورميستىك جانە ساياساتقا ەنجار، يكەمدەلگىش ۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەگەن جاقسىراق ەمەس پە؟

قايتالاپ ايتام، بۇل قاراپايىم، جەڭىلدەتىلگەن سحەما، ال قالىپتاسقان ءدىني-يدەولوگيالىق ۇدەرىستەر ءوز الدىنا اسا كۇردەلى. ونىڭ ۇستىنە، ەلدەگى احۋالعا نەمقۇرايلى قارامايتىن قازاقستاننىڭ شەتەلدىك ستراتەگيالىق ارىپتەستەرىنىڭ ءوز مۇددەلەرىن استىرتىن ەنگىزۋى دە جاعدايدى قيىنداتا تۇسەدى. ارينە، بۇل پروتسەسكە مۇددەلى شەت ەلدەردىڭ ەنۋى جاريا تۇردە بولمايدى، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، قارجى-كورپوراتسيالىق «باسىپ كىرۋ» فورماسىندا، قالىپتاسقان جەمقورلىق سحەمانى نەمەسە باسقا دا فورمالاردى پايدالانۋ ارقىلى ىسكە اسادى. وكىنىشكە وراي، بۇل «ەنۋلەر» مەن «باسىپ كىرۋلەر» ارقاشان جاريا بولا بەرمەيدى، قوعام الدىندا اشىق ايتىلمايدى. بىراق بۇلاردىڭ جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋ تۇرعىسىندا وقىس سالدارى بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان بۇل پروتسەسستەر جاۋاپكەرشىلىكتى جانە ساراپتامالىق ادىستەردى قولدانۋدى تالاپ ەتەدى.

- سوپىلىقتىڭ ورنىن «مۇسىلمان باۋىرلار» ءتارىزدى راديكالدى ۇيىمدار باسقان ەلدەردىڭ مىسالىن كەلتىرە الاسىز با؟

- مەن اتالعان كىتابىمدا جەتكىلىكتى مىسالدار كەلتىرگەن بولاتىنمىن. ءوز زامانىندا ەگيپەت ۇكىمەتى (وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جج.) سوپىلىق ۇيىمدارمەن وسى سياقتى كۇرەس باستاعان بولاتىن. بۇل كەزدە كەيبىر فۋندامەنتاليستەر ۇكىمەتتە، ءدىني قۇرىلىمداردا، ءتىپتى ارميادا ىقپالدى بولدى. ولار «سوپىلار ۆەستەرنيزاتسيا مەن مودەرنيزاتسيانى قابىلدامادى» دەگەن جەلەۋمەن سوپى تاريقاتتارىنا (ۇيىمدارى) قارسى كۇرەس ۇيىمداستىرا الدى. سوپىلارعا قارسى سوت ءجۇرىپ، ولاردىڭ مەدرەسەلەرى جابىلا باستادى. ونىڭ ۇستىنە سوتتار مەن تەرگەۋ ورگاندارى جالعان ايىپتار تاقتى. ول كەزدە سوپىلاردىڭ قارسىلاستارى مىقتى رەسۋرستارعا يە بولىپ، سوت جانە تەرگەۋ ورىندارىندا ىقپالى كۇشتى بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەگيپەتتە سوپىلاردى جانشۋ الدىمەن رۋحاني، سودان كەيىن الەۋمەتتىك جانە ساياسي سالادا ولاردىڭ ورنىن فۋندامەنتاليستەردىڭ پارتيالارى مەن قوزعالىستارىنىڭ باسۋىنا اكەپ سوقتىردى. ەندىگى جەردە فۋندامەنتاليستەردىڭ مۇسىلمانداردىڭ مودەرنيزاتسيا مەن ۆەستەرنيزاتسياعا ۇشىراۋىنا قارسى ۇراندارى ۇستەمدىك الدى. فۋندامەنتاليستەر ناسيحات رەسۋرستارىنا اشىق تۇردە يە بولىسىمەن-اق، وزدەرىنىڭ تابيعي بولمىسىنا ساي، اگرەسسيا مەن تەرروريزمگە ۇرىنىپ، سول ارقىلى مەملەكەتپەن ۇزاققا سوزىلعان قاقتىعىستىڭ نەگىزىن قالادى. وسىعان ۇقساس جاعداي وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن كەيبىر اراب ەلدەرىندە، پاكىستاندا قايتالاندى.

بىراق، مىنانى دا ەسكەرىڭىز. بۇگىنگى كۇنى «مۇسىلمان باۋىرلار» عانا ەڭ قاۋىپتى ۇيىم سانالمايدى. ولاردىڭ قازىرگى ىقپالى ايتارلىقتاي مىقتى ەمەس. دەگەنمەن، قازىر ەگيپەتتە جاعداي كۇردەلى جانە ولاردىڭ قىسقا مەرزىمدى قايتا ورلەۋى ورىن الۋى مۇمكىن. بىراق، قازىرگى فۋندامەنتاليستەر مەن راديكالدار الدەقايدا جاقسى ۇيىمداسقان، كەي جاعدايدا شەتەلدەردىڭ ارنايى قىزمەتىنىڭ قۇپيا قولداۋىنا سۇيەنەدى. ولاردىڭ ۇلكەن رەسۋرستارى جانە ۇزاق مەرزىمدىك، الىسقا كەتەتىن جوسپارلارى بار.

- قازاقستانداعى قازىرگى سوپىلىق فورمالارى «حانافيا» (حانافيزم) ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەبىنە سايكەس كەلە مە؟ يسماتۋللا ماقسىم باۋىرلاستىعىن ايتىپ وتىرمىن. سەبەبى، بىزدەگى «رەسمي ءدىنباسىلار» جاريا زىكىر حانافي مازحابىنا سايكەس ەمەس دەيدى. ءتىپتى ولار ءوزىڭىز الدىڭعى سۇقباتىڭىزدا توقتالعانىڭىزداي، جاريا زىكىرشىلەرگە قارسى ارنايى ءپاتۋا دا شىعاردى. ءوز كىتابىڭىزدا ءسىز بۇل ءپاتۋا سالافيلىك نەگىزدە دايىندالعان دەپ ايتقان ەدىڭىز. جانە ولار ينتەرنەتتەن الىنعانىن كورسەتكەنسىز. وسى پاتۋاعا ارنايى توقتالىپ كەتە الاسىز با؟

- مەن سوپىلىققا قارسى جاسالىپ جاتقان شابۋىلداردىڭ ءمانىسىن تولىق تۇسىنەمىن. ارينە، ءسىزدىڭ «رەسمي ءدىنباسىلارىڭىز» ء(وزىڭىز اتاعانداي) سوپىلاردى رۋحاني باسەكەلەس سانايدى. ءدىن يەلەرى وزدەرىنە تيەسىلى جاماعاتتىڭ باسقا رۋحاني كوشباسشىعا «كەتىپ جاتقانىنا» ءاردايىم قىزعانىشپەن قاراعان، قازىر دە سولاي. بۇرىنعى زاماندارداعى سياقتى، شاكىرتتەردىڭ ىقىلاسى جولىنداعى كۇرەستە جەڭىلىس تاپقاندار قازىر دە وزدەرىنىڭ رۋحاني باسەكەلەستەرىنىڭ ابىرويىن تۇسىرۋگە تىرىسىپ، ولاردى «ءدىني ساۋاتسىز»، «ءداستۇرلى مەكتەپتەن الشاقتادى» دەگەن سياقتى ايىپتاۋلارعا جۇگىنەدى.

ارى قاراي، سوپىلىقتىڭ «جاريا زىكىر» (قۇدايدى داۋىستاپ ماداقتاۋ نەمەسە دايىن فورمۋلالاردى قايتالاۋ) ءداستۇرى سۋننيلىككە نەمەسە حانافي ماسحابىنا سايكەس كەلمەيدى دەگەندى ەستىگەن كەزدە، مەن «جارياشىلاردىڭ»، جالپى سوپىلاردىڭ قارسىلاستارى يسلامدى جامىلعان كەيبىر ورتاعاسىرلىق پۋريستەردىڭ (بۇگىنگى سالافيلەر نەمەسە فۋندامەنتاليستەر سەكىلدى) بۇرىننان تانىس ۋاجدەرىن قولداناتىنىن كورەمىن. سوپىلىقتىڭ «دۇرىس» جانە «دۇرىس ەمەس» فورمالارى مەن عۇرىپتارى تۋرالى تالاستىڭ يسلامدا پايدا بولعانىنا شامامەن ون ەكى عاسىر بولدى (!). ياعني، بۇل تارتىس باستى ەكى باستى مەكتەپ: تايفۋريا/بيستاميا (نەگىزىن قالاۋشى ءابۋ يازيد بيستامي، 875 ج. قايتىس بولعان) جانە ءدىني عۇرىپتارعا قاتالىراق قارايتىن جۋنايديا مەكتەبى («ساحۆ»/سۋىق ويلاۋ; نەگىزىن قالاۋشى ءال-جۋنايد ءال حاززاز ءال باعداتي، 910 ج. قايتىس بولعان) پايدا بولعاننان بەرى بار. مەن ءوز كىتابىمدا بۇل عاسىرلارعا سوزىلعان تارتىستا كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس دەپ انىقتاۋدىڭ ەش ءمانى جوق ەكەنىن ايتىپ كەتكەنمىن. بۇل سوپىلىق عۇرىپتارىنىڭ ءارتۇرلى فورمالارى (يسلام اياسىنداعى تىلسىم-فيلوسوفيالىق اعىم!) ءسۋننيزمنىڭ وزىندە قالىپتاسقان ءار الۋاندىق ءتارىزدى تابيعي نارسە ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. سۋنيزمدەگى عۇرىپتىق، ءتىپتى ءدىني ءار الۋاندىق جانە وسىعان ۇقساس سۋننيلىك ءدىندارلارى اراسىنداعى «يسلامدىق جالعىز دۇرىس فورما» تۋرالى سان عاسىرلىق تارتىس بەلگىلى ءبىر مازحاب وكىلدەرىن مۇسىلمان ەمەس دەيتىن ۋاجگە نەگىز بولادى دەپ ەشكىم ايتپايدى. سوپىلىقتىڭ كەلبەتى ونىڭ قانداي ەتنومادەني ورتادا پايدا بولعانىنا، سول ايماقتا قانداي مازحابتىڭ پوزيتسياسى كۇشتى بولعانىنا تىكەلەي بايلانىستى قالىپتاستى. ەندى بۇگىنگى جاريا زىكىرگە قارسى شىعاتىندار قانداي ءۋاج كەلتىرەدى، ەڭ باستىسى، ول ءۋاج كىمدەردەن الىنعان، سوعان توقتالايىقشى. ادەتتە، جاريا زىكىر مەن سوپىلىققا قارسى 3-4 تانىمال ءدىنداردىڭ ەسىمى اتالادى. بىراق، سول ءدىندارلاردىڭ ءوزىنىڭ ءتۇبىن قازا باستاساڭ، ولار حانباليتتىك نەمەسە سالافيلىك اۆتورلار بولىپ شىعادى. وسى جەردە «حانافيلىك داستۇردەن الشاقتادى» دەگەن ايىپ قالاي تۋىپ وتىر دەگەن تابيعي سۇراق وزىنەن-ءوزى پايدا بولادى. ورتاعاسىرلىق ءدىندارلار ءوز تارتىستارىندا وزدەرىنە جاقىن سوپىلىق فورمالارى مەن عۇرىپتارى تۋرالى عانا ايتقان بولاتىن. بىراق ولار ءوز قارسىلاستارىن «مازحابتان ء(تىپتى يسلامنان) شىعارۋ» ماسەلەسىن ەشقاشان كوتەرگەن ەمەس. ءتىپتى، «يسلامدى تازارتۋدىڭ» قولداۋشىسى يبن تايميانىڭ ءوزى جاريا زىكىر جاقتاۋشىلارىن سىناعانمەن، ولاردى «مازحابتان شىعارۋ» ماسەلەسىن كوتەرمەگەن. دەگەنمەن، كەيىن شىققان تانىمال ءدىن عۇلامالارى (مىسالعا، ۇبايدۇللاح ءال-بۇحاري) جاريا زىكىردىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەگەن ۋاجدەرىن كەلتىردى. ادىلدىك ءۇشىن جاريا زىكىرگە قارسى ششىققان حانافيلىك نەمەسە شافيلىك ءدىندارلار جانە سوپىلار دا بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. بىراق ولاردىڭ ۋاجدەرىن سول ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپتىڭ باسقا بەدەلدى ءدىن عۇلامالارى قايتا تەرىسكە شىعارىپ وتىردى جانە ولار جاريا زىكىردى زاڭداستىردى. قايتالاپ ايتام، بۇل تارتىس كوپ عاسىرعا سوزىلعان. وسى ايماقتاعى كەيبىر سوپىلار جانە ءدىندارلار (مىسالعا، الاۋاددين ۋسترۋشاني، قوجا ناقشباند، ونىڭ شاكىرتى قوجا مۇحاممەد پارسا) جاريا زىكىردىڭ دۇرىستىعىن جانە زاڭدىلىعىن مويىنداعانمەن، وزدەرى قۇپيا زىكىردى ارتىق كورگەنى تاعى بار. كورىپ تۇرعانىمىزداي، سوپىلىق، ونىڭ عۇرىپتىق فورمالارى (زىكىر) تۋرالى ءدىندارلار ورتاسىندا (سونىڭ ىشىندە حانافيلەر ىشىندە دە) ءارتۇرلى كوزقاراس بولعان.

ال جاريا زىكىردىڭ، سونىمەن بىرگە سوپىلىقتىڭ قازىرگى قارسىلاستارىنىڭ ۋاجدەرى جاڭادان ويلاپ تابىلعان دۇنيە ەمەس. تەك ءوزىنىڭ العان بىلىمىنە (كوپ جاعدايدا «تازا اراب/پاكىستاندىق») قاتىستى ولار سوپىلىققا، اسىرەسە، جاريا زىكىرگە قارسىلاستاردىڭ پوزيتسياسىن تالقاندايتىن بەدەلدى ءدىندارلاردىڭ نەگىزدى پىكىرلەرى بار ەكەنى تۋرالى ايتپاي (نەمەسە ونى بىلمەي), تەك «وزدەرىنىڭ» (ناقتى ايتقاندا، بوتەن) كوزقاراساتارىنا قاتىستى ۋاجدەرى مەن پىكىرلەردى جيناقتاۋعا تىرىسادى. دەگەنمەن، مەن ايتىپ كەتكەندەي، بۇل جەردە الدىڭعى ورىنعا «ءدىن تازالىعى» ەمەس، جاماعات جيناۋ ءۇشىن كۇرەس شىعادى.

سوپىلىقتىڭ ياساۋيلىك فورماسى ء(دال وسى جاريا زىكىرمەن بىرگە) قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا پايدا بولدى. ەگەر ءسىز ياساۋي ءىلىمىن وزىڭىزدەگى رۋحاني مۇرالاردىڭ ءبىر بولىگى دەپ مويىنداساڭىز، وندا دىندە پايدا بولعان قازىرگى فۋندامەنتاليستەر مەن ەكسترەميستەردەن الىنعان سالافيلىك كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلىپ، بۇل مۇراعا ءتىل تيگىزۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل تۇرعىدا، ءوزىنىڭ قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە بارعان كەزەكتى ءبىر ساپارى (زياراتى) بارىسىندا (11 ناۋرىز 2011 جىلى) ۇلى شەيحتىڭ مۇراسى قازاق حالقىنىڭ جانە ايماقتاعى بارلىق حالىقتاردىڭ رۋحاني مۇراسىنىڭ بولىگى دەپ مالىمدەگەن سىزدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىڭىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆپەن كەلىسەمىن. اسىل سوزدەر!

ەندى ءسوز بولعان ءپاتۋا تۋرالى. باعىمىزعا قاراي، ماتىندەگى ۋاجدەرىنىڭ ءالسىز جانە مۇلدەم حانافيلىك ەمەس ەكەنىن وزدەرى دە ءتۇسىنىپ، ونى كوبەيتكەن جوق، كەڭ تاراتقان جوق. بۇل ءپاتۋادا دالەلدەمە رەتىندە پايدالانىلعان شىعارمالار حانباليتتىك نەمەسە سالافيلىك اۆتورلاردىكى. ولاي بولسا، ءپاتۋانىڭ ءوزى حانافيلىك رۋحتا ەمەس. ارى قاراي تارقاتىپ جاتۋ ارتىق بولار دەپ ويلايمىن.

- ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ءدىني باسقارمالاردىڭ ءدىني جانە تەولوگيالىق تۇرعىدان كاسىبي دەڭگەيىن قالاي باعالايسىز؟ بۇرىنعى ۋاقىتتا، بولشەۆيكتەر كەلمەستەن بۇرىن ورتالىق ازيا ءدىني تۇلعالاردى دايىندايتىن ورتالىق بولدى ەمەس پە؟ تۇركىستان، سايرام، بۇحاراداعى مەدرەسەلەردىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ال قازىر ءدىني وقۋ ورتالىقتارى ەگيپەت، پاكىستان جانە باسقا اراب ەلدەرىنە اۋىستى. نەلىكتەن؟

- راسىندا دا، بولشەۆيكتەردىڭ جەڭىسىنە دەيىن ورتالىق ازيا ءدىني وي-پىكىردىڭ اسا تانىمال ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى، ءارى سوعان سايكەس وقىتۋ جۇيەسى دە بولعان. كەڭەس زامانىندا ايماقتاعى وقىتۋ ءداستۇرى ءۇزىلدى. تەك 1945 جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەگەن بۇحاراداعى جالعىز مەدرەسە قالدى. كسرو-نىڭ ىدىراۋى الدىندا جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا يسلامعا قايتا ورالۋ ۇدەرىسى بايقالعان كەزدە، ايماقتىڭ تاۋەلسىز ەلدەرىندە كادر جانە وزدەرىنىڭ كۇشىمەن وقىتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى. سول كەزدە ەيفوريا قاناتىندا جانە ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ نيەتىمەن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ وقۋ ورتالىقتارىنا جۇزدەگەن جاس جەتكىنشەكتەردى جىبەرسە نەمەسە ول جەردەن وقىتۋشىلاردى شاقىرتسا بولعانى، بۇل ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلەتىن سياقتى كورىندى. بىراق، ءدىني جاعدايدى رەتتەيتىن ورگانداردىڭ نازارىنان ەكى ماسەلە تىس قالدى: 1) كوپ جاعدايدا ءسوز جۇزىندە ەرىكتى بولىپ سانالعانىمەن، شىن مانىسىندە بەلگىلى ءبىر قوزعالىستىڭ (كوپ جاعدايدا سالافيلىك) جانە ءدىني-ساياسي توپتاردىڭ مۇشەسى بولىپ شىعاتىن شاقىرىلعان وقىتۋشىلاردىڭ پوزيتسياسى قانداي؟ 2) ءدىني ورتالىقتاردا جاس بالالاردى قالاي جانە نە ماقساتتا وقىتادى، سول جاستارعا فۋندامەنتاليستەردىڭ ىقپالى قانداي بولادى؟

سونىمەن، تەولوگيالىق دايىندىق دەڭگەيى، ەڭ باستىسى، ءبىلىم ساپاسى وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىلار قۇرامىنا بايلانىستى. ياعني، ولار ءبىلىمدى قاي جەردە جانە كىمدەردەن العان؟ بۇل پروبلەمالاردى ەلەمەۋ بوتەن داستۇردە ءبىلىم العان، ءتىپتى يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنا، مادەني جانە ۇلتتىق داستۇرلەرگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى جاستار توبىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوقتى. جوعارىدا ايتىپ وتكەن سەبەپتەرگە بايلانىستى، جاڭا وقىتۋشىلار مەن جاڭا دايىندالعان ءدىندارلار جەرگىلىكتى داستۇرلەردى يسلامدىق ەمەس دەپ تانىدى. جوعارىدا اتالعان كىتاپتا شىمكەنت مەشىتتەرىنىڭ كەيبىر يمامدارىمەن سۇحباتتاسقانىم تۋرالى بىرنەشە مىسال كەلتىرگەن بولاتىنمىن. ءدال سولار (پاكىستانداعى «دەوباند» جۇيەسىندەگى مەدرەسە تۇلەكتەرى) قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن «بۋلدوزەرمەن تەگىستەۋ» كەرەكتىگىن ۇسىنعان، سول سياقتى ءوزارا قاراما-قارسى «مۇسىلمان» جانە «مۇسىلمان ەمەس» ەكى ۇلت قانا بولادى دەگەن تۇجىرىمدى جاريا ەتتى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ سيپاتتاعان «مۇسىلمان ەمەستەر» قاتارىنا، مەنىڭ تۇسىنگەنىمشە، سوپىلار عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ كوپ بولىگى كىرەدى. سوندىقتان قورىتىندىنى ءوزىڭىز جاساڭىز...

مەن ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدان كىشكەنە اۋىتقيىن. بىراق بۇل ورىندى اۋىتقۋ بولماق. جاقىندا ماعان كاۆكاز، قازاقستان جانە قىرعىزستان «جاماعاتتارىنىڭ» ماتەريالدارىمەن تانىسۋعا تۋرا كەلدى. ولاردى ماعان سول ەلدەردەگى ارىپتەستەرىم كورسەتتى. وسى ءتارىزدى «جاماعاتتار» ماتەريالدارىمەن وزبەكستان بويىنشا دا جۇمىس ىستەگەنمىن جانە ىستەپ كەلەمىن. مەنى بارىنەن بۇرىن مىنا جاعداي قىزىقتىردى. بىرىنشىدەن، اتى اتالعان بارلىق ايماقتار مەن ەلدەردەگى قۇجاتتارداعى، «جاماعاتتىڭ» جاسىرىن باسىلىمدارىنداعى ۇرانداردىڭ ءسوز ساپتاۋى بىردەي فورمادا ەكەنىن، ياعني ولاردىڭ يدەولوگيالىق باستاۋى ءبىر ەكەنىن بايقادىم. ماماندار ءۇشىن ولاردىڭ دەرەككوزى بەلگىلى - فۋندامەنتاليستىك (سالافيلىك) ادەبيەت. مەن بۇل ارادا «عالامدىق جوسپار» تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، بىراق مۇنىڭ حالىقارالىق ماندەگى قۇبىلىس ەكەنى انىق.

ەكىنشىدەن، تۇتقىندالعان (كەيدە كوزدەرى جويىلعان) جاماعات مۇشەلەرىنەن الىنعان ادەبيەتتىڭ شامامەن 75-80%-ى - كوپ جاعدايدا رەسمي تۇردە جارىق كورگەن ءدىني كىتاپتار. كوبىسى اۋدارمالار. مىسالعا مەن ورىس، قازاق، قىرعىز جانە وزبەك تىلدەرىنە اۋدارىلعان فۋندامەنتاليستىك ادەبيەتتەردى كوردىم (باسىلعان جەرلەرى: كاۆكاز قالالارى، قازان، شىمكەنت، الماتى، بىشكەك، وش جانە ت.ب.), ولاردىڭ كەيبىرىنە اراب ەلدەرىندە دە تيىم سالىنعان. سىرتتاي قاراعاندا، بۇلار اتالعان ەلدەردە (سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار) زاڭدى تۇردە باسىلىپ شىعاتىن «قاتارداعى ءدىني» ادەبيەت ەكەنىن، بىراق مۇلدەم كاسىبي ساراپتاما جاسالماعانىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. باسۋعا رۇقسات بەرۋ كەزىندە بۇل ادەبيەتتەردىڭ شىعۋ تەگى، تاجىريبەسىز جاستارعا تيگىزەتىن جاعىمسىز ىقپالى جانە ت.ب. ەسكەرىلمەيدى. ال ول كىتاپتاردىڭ «جاماعات» مۇشەلەرى تاراپىنان قالاي قابىلدانعانى بويالىپ، بەلگىلەنگەن جەرلەرىنەن بايقاۋعا بولادى. بۇل «تازا يسلام»، «دۇرىس ەمەس مۇسىلماندار»، كەيبىر مۇسىلمانداردى دا قامتيتىن «دىنسىزدەرمەن كۇرەس»، «كۇرەسكە قاتىسپاۋشىلار» جانە اشىق اگرەسسيا تۋرالى ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرىمدالعان ءماتىن ۇزىندىلەرى. ۇشىنشىدەن، «جاماعات» مۇشەلەرىنىڭ ورتا جانە جوعارعى بۋىندارىنىڭ بارلىعى دەرلىك پاكىستاندا مەدرەسە تامامداعان نەمەسە ءوز ەلدەرىندە ءبىلىم العان. بىراق، بۇل مەدرەسەلەردە ساباق بەرگەن ۇستازدار سول پاكىستاننان، كەيبىر اراب ەلدەرىنەن وقىپ كەلگەندەر. سوندىقتان باقىلاۋسىز جارىق كورىپ جاتقان ءدىني ادەبيەتتەر، ءبىزدىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقۋدىڭ فورماسى مەن ادىستەرىن دۇرىس باعالاي الماۋىمىز جانە ت.ب. جاعدايلار ارقىلى ءبىزدىڭ جاستاردى قالاي جانە نەنى وقىتىپ جاتقانىمىزعا قاتىستى بۇگىنگى كۇنى بىزدە ناقتى جاۋاپ جوق. وسىنداي جاعدايدا ءوزىمىزدىڭ يسلامنىڭ ءداستۇرلى فورمالارى مەن ءدىني ءبىلىم الۋ باعدارلامالارىن قولداۋىمىز جاقسى ەمەس پە؟ ءسوز ورايىنا قاراي ايتا كەتسەك، سوپىلار كوپ جاعدايدا سونداي ءبىلىم مەن يدەولوگيانىڭ تاسىمالداۋشىلارى بولىپ سانالادى.

- ءوزىڭىزدىڭ بولاشاقتاعى عىلىمي جوسپارلارىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟

- قازىرگى جوسپارلارىم كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىندەگى زەرتتەۋ جانە وقىتۋشىلىق جۇمىستارىممەن بايلانىستى. وسى جەردە ايتا كەتەيىن، جاپونيادا يسلامدى تاراتقان اتاقتى ورتاازيالىق تەولوگ ءابدىراشيد احۋن (1946 ج. قايتىس بولدى) ەكەنىن بىلەسىز بە؟ توكيودا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ول جانە ونىڭ العاشقى جاپون ءىزباسارلارى سالعان مەشىت ساقتالعان جانە جۇمىس ىستەپ تۇر. ول ءبىزدىڭ داستۇردە سالىنعان تاماشا مەشىت. ماعان سول مەشىتتەگى نامازعا قاتىسۋدىڭ، وسىناۋ تانىمال مۇسىلمان عالىمىنىڭ قابىرىنە بارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ايتا كەتۋ كەرەك، ءابدىراشيد احۋننىڭ اتاقتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى - مارقۇم پروفەسسور يزۋتسۋ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، سوپىلىقپەن شۇعىلدانعان تانىمال زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدى جانە ارتىنا الەم مويىنداعان تاماشا عىلىمي مۇرا قالدىردى.

ءابدىراشيد احۋننىڭ ءوزى كورنەكتى مۇسىلمان تەولوگى بولدى، سونىمەن قاتار احمەت ياساۋي مۇراسىنا جانە جالپى سوپىلىققا وتە قۇرمەتپەن قارادى. مەن ونىڭ جاپوننىڭ تاماشا زەرتتەۋشىسى، توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى حيساو كوماتتسۋ باستىرىپ شىعارعان شىعارمالارىن ءسۇيسىنىپ وقىپ شىقتىم. ءابدىراشيد احۋن، يسلام - بۇل الۋان ءتۇرلى جانە وتە يكەمدى ءدىني جۇيە جانە ونى بىرجاقتى تەولوگيالىق قورىتىندى شىعاراتىن قۇرالعا، ساياسي قاقتىعىس قۇرالىنا اينالدىرۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق دەپ جازدى. نەگە ءبىز وسىنداي ادامداردىڭ مۇراسىن ەلەمەيمىز جانە قايداعى ءبىر كۇماندى جانە اگرەسسيۆتى يدەولوگياعا ۇمتىلامىز؟ ءبىزدىڭ ايماقتىڭ ءدىندارلارىنان كوپ نارسەنى ۇيرەنۋگە بولادى، سەنىڭىز! ءبىزدىڭ پوستكەڭەستىك قايتا جاڭعىرۋىمىز كەيدە ناعىز يسلامعا جات يدەولوگيادان ەنگەن اسا قاتال قالىپقا يە بولىپ جاتادى، مۇنىڭ ءوزى وسىناۋ الەمدىك ءدىننىڭ شىنايى رۋحىن بۇرمالاۋدان تۋىنداپ جاتقان جايت.

- سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن تەمىر جۇمان

(سوڭى)

"اباي-اقپارات"