قازىر ەلىمىزدىڭ ەتنو-دەموگرافيالىق قۇرامىنا قاتىستى ەتنو-ستاتيستيكانى ءسوز ەتەتىن عالىم-دەموگرافتار ساۋساقپەن سانارلىق. سولاردىڭ ىشىندە س. امانجولوۆ اتىنداعى شقمۋ عالىم-دەموگرافتارى: تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الەكساندر الەكسەەنكو مەن "التايتانۋ" عزو اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاننا اۋباكىروۆالاردىڭ ورىنى بولەك. 

ەگەر ءبىز ستاتكومنىڭ سوزىنە سەنەر بولساق، ەلىمىزدەن وزگە مەملەكەتكە قونىس اۋدارعاندار سانى 2018 جىلى 2017 جىلعا قاراعاندا 14%-عا ارتقان. ولاردىڭ 90%-ى  تمد ەلدەرىنە كوشكەن ەكەن. 2017 جىلدىڭ التى ايىندا – 15 مىڭ، 2018 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىندا – 17 مىڭ ادام وزگە ەلگە ىرگە تەپكەن. ال، بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ارالىعىندا  34,2 مىڭ ادام وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الدى.

ال، وسى ورايدا الداعى 10-15 جىلدا تۇگەلدەي زەينەتكە شىعاتىن 1950-1960 جىلدارى تۋعان اراسىنداعى زەينەتكەرلەردىڭ بولاشاق ەتنيكالىق قۇرامى مەن قاي تىلدە سويلەيتىنى، قاي ءتىلدى شەت ءتىلى دەپ سانايتىنى جايلى ەش مالىمەت جۇرت نازارىنا جاريا ەتىلمەيدى. ءارى ەلىمىزدە "ەتنوستاتيستيكا" دەگەن تابۋ سالىنعان تاقىرىپ بار. ءيا، ءالى كۇنگە وتارشىلار تىلىندە سويلەيتىن "كوپۇلتتى مەملەكەتكە" ونىڭ نە كەرەگى بار؟! بىزدەگى ەتنوستاتيستيكا جوق ۇلتتى ءشوپ اراسىندا ينە ىزدەگەندەي ەل ىشىنەن تاۋىپ الىپ، قر تۇراتىن ۇلتتاردىڭ سانىن وسىرۋگە باعدار ۇستانعان. 

قازاقستاندا 1989 جىلعى سوڭعى كسرو حالىق ساناعىندا تۇرعىندارىنىڭ سانى 16 537 000 بولعاننان كەيىن، 2019 جىلى 18 395 567 بولىپ، 20 جىل ىشىندە 12% ءوسىمدى قۇراپ وتىر. بۇلاي دەيتىنىمىز اقش CIA (ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ) جاسىرىن دەرەگىندە 1979 جىلعى ساناققا دەيىن 1978 جىلى ورىستاردىڭ كسرو بويىنشا سانى 117 ملن. بولىپ، قالعان ۇلتتاردىڭ ورتاق سانى 125 ملن. اساتىنى الدىن الا بەلگىلى بولعان سوڭ، كوكپ حاتشىسى ميحايل سۋسلوۆتىڭ پارمەنىمەن 20 ملن. ورىستى ورىستاردىڭ ۇلەس سانى باسىم وداقتاس رەسپۋبليكالارعا قوسىپ جازعاندا قازكسر-ىنە 2 ملن. ورىستار جازىلىپ كەتىپتى. كەيىن تاۋ حالىقتارىنىڭ، قىرىم تاتارلارىنىڭ، باسقادا جەر اۋدارىلعان حالىقتاردىڭ ءوز جەرلەرىنە، ال، ەتنيكالىق ورىستار مەن سلاۆيان تەكتەستەردىڭ سىبىرگە "ۇزىن رۋبل ءۇشىن" كەرى كوشۋ جانە سلاۆيان تەكتەستەر اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىمنىڭ جوعارلىعىنان (1970 جىلعى ساناقتا 12848,6  تۇرعىنى بار قازكسر-دە قازاقتاردىڭ تابيعي وسىمىنە قاراماي حالىق سانى ءبارى ءبىر 12684,3-كە دەيىن كەمىگەنى بەلگىلى بولاتىن), ەندىگى جەردە تاۋ حالىقتارىننىڭ ەلىمىزدەگى سانى مۇلدەم كورسەتىلمەي، وعان 2 ملن. ء"ولى جاندى" قوسقاندا رەسپۋبليكا حالقى 14684,3 اينالىپ شىعا كەلدى. وسى ەكى ميلليون 1989 جىلعى ساناقتا سول كۇيىنشە قالا بەردى. كەيىن بۇنىڭ كەسىرلى تۇسى 3-4 ميللونداي ورىستار مەن ورىس تىلدىلەر ءام ەتنيكالىق نەمىستەر اۋا كوشكەن كەزدە ەلىمىزدەگى تۇرعىندار سانىنىڭ اياق استىنان 6 ميللونعا دەيىن ويسىراپ قالۋى، قازاق دەموگرافتارىن ايران-اسىر ەتتى. ونى ەلىمىزدىڭ 18 ملن-دىق مەجەگە تەك 2017 جىلدىڭ سوڭىندا ازەر جەتكەنىن-اق بايقاپ بىلۋگە بولادى. 

عالىم-دەموگراف الەكساندر الەكسەەنكونىڭ سوزىنە سەنسەك، قازاق ەلى وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى وتە زور دەموگرافيالىق قوپارىلىستى باستان كەشىپ، قازىر سونىڭ جەمىسىن تيتۋلدى ۇلتقا قاتىستى كورىپ وتىر. بۇرىن بالا تۋدىڭ جيىنتىق كوەففيتسيەنتى قازاقتار اراسىندا 60-شى جىلداردىڭ باسىندا ءبىر اناعا 7,4-7,5-تەن كەلەتىن بولسا، قازىرگى كەزدە 2,8-ءدى قۇراۋدا.

ەندى ون جىلدان كەيىن قازاقتار ءوز جەرىندە 20 عاسىردىڭ باسىنداعى "ستولىپين جەر رەفورماسىنا دەيىنگى" كورسەتكىشىنە قول جەتكىزىپ، سانى جاعىنان 80%-عا تابان تىرەسە، قالعان 20%-دىڭ ورىستار –  15%-ىن قۇراپ،  قالعان – 5%-دىڭ ىشىندە وزبەكتەردىڭ سانى باسىم بولادى. قازىر ورىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن 40-تان اسقاندار قۇراپ وتىر. ەندى 20 جىلدان كەيىن ولار 60-70-تان اسقاندارعا اينالادى. سوندا 15% بولاتىن ەلىمىزدەگى ەتنيكالىق ورىستاردىڭ 80-90%-ى تەك زەينەتكەرلەردەن تۇرادى دەۋگە نەگىز بار. بۇنىڭ جاعىمىسىز جاعى ولار، ياعني 2 ملن. اسا زەينەتكەرلەر ارمياسى ەل بيۋدجەتىنە اسا زور سالماق تۇسىرەدى. ءارى، قازاققا قاراعاندا ولار اسا جوعارى زەينەتاقى الادى. ولاردى زەينەتاقىمەن قامتۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن قازاق جۇمىسكەرىنىڭ تابىسى تىم ماردىمسىز.

حالىق سانىنا قاتىستى ءۋاجدى پىكىرىمەن اقىلعا قونىمدى ساراپتاۋ جاساۋى بارىسىندا، عالىم "قازاقتاردا ورىن العان" بەبي بۋمدى 50-60, 80-ءشى جانە 2000 جىلدارداعى دەموگرافيالىق جارىلىس دەپ ءۇش كەزەڭگە بولەدى. وسى زەرتتەۋلەرى بارىسىندا عالىم قازاق بيلىگى ازىرشە مۇلدەم اۋىزعا المايتىن دۇنيەلەردى بۇكپەسىز جايىپ سالادى. ءيا، بۇنىڭ بارىنە قالادا تۇرىپ ورىستانباي، اۋىلدىق جەردە ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولۋلارىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ «سىبىرلىك ۇلىستاردىڭ كەبىن قۇشپاي» ۇلتتىق كەلبەتى ءام ساناسى مەن سانىنىڭ ءوسۋىن ساقتاپ قالىپ، ءبىر كەزدەگى تومەنشىكتەنگەن ازشىلىقتان، كەۋدەسىن ەشكىمگە باسقىزبايتىن كوپشىلىككە اينالۋى باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى دەسەك تە، كوبىنە ەكىنشى ءبىر فاكتور - كەلىمسەك جۇمىس كۇشتەرىن جاس ەرەكشەلىگىنە وراي ءارى ولاردىڭ اراسىندا ازعىندانۋشىلىق پروتسەسىنىڭ ورىن الۋى ارقاسىندا جەرگىلىكتى كادرلارمەن بىرتە-بىرتە الماستىرىلۋى دا ءوز ناتيجەسىن كەيىن كەلە بەرە باستادى. 

دەموگراف-عالىمنىڭ سوڭعى كەزدەرى ءتۇرلى باق-قا بەرگەن سۇحباتتارىنا كەزەك بەرەتىن بولساق: 

"قازاقتار وزگەلەردى كەمسىتپەي، "ىعىرىنا ءتيىپ ەلدەن تۇرە قۋماي-اق", تابيعي جولمەن باستى ۇلتقا اينالىپ كەلەدى. ونىڭ ىرگەتاسى وسىدان 50 جىل بۇرىن قالانعان بولاتىن. ءيا، اشىعىن ايتساق، كەڭەستىك كەزەڭدەگى 50-60 جىلدار قازاقتار ءۇشىن "التىن ءداۋىر" بولدى. ەگەر 1959 جانە 1989 جىلعى حالىق ساناعىن قولعا الىپ قارايتىن بولساق، ودان قازاقتاردىڭ 2,5 ەسەگە وسكەندىگىن اڭعارامىز. ال، بۇل – ءبىر بۋىننىڭ كوز الدىنداعى 30 جىل ىشىندەگى زور ءوسىم. 

بۇنىڭ باستى سەبەبى قالادا تۇراتىن وزگە ۇلتتار اراسىندا تۋ مۇلدەم تومەندەدى. اۋىلدا تۇرۋدىڭ ارقاسىندا قازاقتار تەگىن ءبىلىم، تەگىن مەدقىزمەتتىڭ قىزىعىن كورە ءبىلدى. كەرەك دەسەڭىز، قازاقتار اراسىندا جوعارعى بىلىمگە قول جەتكىزگەندەر سانى ورىستار مەن وزگە ۇلتتارعا قاراعاندا اسا جوعارى بولدى. ورىستار اراسىنداعى بالا تۋدىڭ مۇلدەم ازايۋى، ولاردان بوساعان جۇمىس ورىندارىنا قازاقتاردىڭ ەمىن-ەركىن يەلەنۋىنە مۇمكىندىك بەردى", دەيدى.

الەكساندر الەكسەەنكو ءدال قازىر بالامالى دەرەك كوزدەرى قولجەتىمسىزدىكتەن، تەك قانا رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، ەتنو-ستاتيستيكا جۇرگىزىپ كەلە جاتقان جالعىز-جارىم وتاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. ماقاش اعانىڭ كوزى كەتكەن سوڭ، قانداستارىمىز اراسىندا ەشكىمدە بەلسەنىپ ەتنو-ستاتيستيكانى جۇرگىزگەن ەمەس. كوبىنە وسى سالادا زەرتتەۋ جۇرگىزۋشىلەر الدەبىر جەكە تسيفلار توڭىرەگىندە وي قورىتىپ، باردى-جوقتى ءسوز ەتىپ، ءارتاراپتى قامتيتىن تەرەڭ زەردەلى پايىمداۋ جاساۋعا بەل شەشىپ بارا بەرمەيدى.   

ماسەلەن، 2018 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ەلىمىزدە 18,3 ملن. حالىق تۇرسا، 1991 جىلى باتىس دەرەگىندە 14,7 ملن، كسرو دەرەگى بويىنشا 16,7 ملن. تۇرعىن بولعان دەلىنەدى. 

بيلىك باسىنداعىلار ارىدان ويلاماي، جەر بەتىندە جوق "ۇشتۇعىرلى ءتىلدى" بەتپەردە ەتىپ، "كوپۇلتتى مەملەكەتپىز" دەپ الەمگە جار سالىپ جۇرگەندە، ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراماي 20 جىلدان كەيىن قر تيتۋلدى ۇلت 90%-دى قۇرايتىن مونوەتنيكالىق، مونوۇلتتىق ەلگە اينالاتىنىنا "مونوۇلتتىق مەملەكەت" اتتى دەموگرافيالىق تەرميندى پايدالانىپ العاش رەت ءسوز ەتە ءبىلدى. ونى ءسوز ەتۋشى قازاق ەمەس، ورىس ۇلتىنان شىققان – الەكساندر الەكسەەنكو.

"التايتانۋ" عزو اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاننا اۋباكىروۆا ەتنو-ستاتيستيكادا سالاسىنداعى كىم كورىنگەن ەمەس. تاياۋدا عالىم "Forbes.kz" باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا 2020 جىلدان باستاپ، 2000 جىلداردىڭ باسىندا ورىن العان بەبي بۋم باسەڭدەيدى دەگەن بولجامىن ايتىپ قالدى. 

ءيا، بالا تۋدىڭ ازايۋى قازىر سابيلەرگە جاردەم اقى تولەۋدى كوپسىنىپ جۇرگەن بيلىكتەگىلەرگە جاڭا پروبلەمانى تاۋىپ بەرەدى. ول 50-60 جىلى بەبي بۋمدا ومىرگە كەلگەن ۇرپاقتىڭ تولىق زەينەت جاسىنا جەتۋى. وسىنى الدىن الا بىلگەن تىسقاقتى شەنەۋىنىكتەر ءبىراز بولسىن وسى پروبلەمادان بويلارىن اۋلاق سالۋى ءۇشىن 63 جاستا زەيتكەرلىككە شىعارۋ ءۇردىسىن ويلاپ تاپتى. بۇنى 1950-1960 جىلعى بەبي بۋمنان ەش حابارى جوق قاراپايىم حالىق سەزىنگەن جوق. ءيا، اتالعان توپتىڭ ىشىندەگى ەرلەر اراسىندا ءدال قازىر پايعامبار جاسىنا جەتكەن 1956 جىلى تۋعاندار بيىل زەينەتكەرلىككە شىعىپ جاتىر. انالار قاۋىمىن دا بيلىك ەبىن تاۋىپ 63-تە شىعاتىن زەينەتكەرلىك كەستەسىمەن قارىق قىلىپ تاستادى. 

وسى پروبلەمانىڭ بولاتىنىن بىلگەن بىردە-ءبىر زاڭدى تۇردە تىركەلگەن پارتيا ءوز 50-60 جىلى ومىرگە كەلگەن سايلاۋشىلارى ءۇشىن اۋىز اشىپ، ۇكىمەت شەشىمىنە ەش قارسى شىققان جوق. ويتكەنى، بولاشاق قر زەينەتكەرلەرىنىڭ 90 پايىزىن بۇگىنگىدەي ەتنيكالىق ورىستار دا ەمەس، ورىس تىلدىلەر دە ەمەس، قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ ۋىزىنا جارىعان انا تىلىندە سويلەيتىندەر قۇراعالى وتىر. ءارى ولاردىڭ 60 پايىزى ءار جەردە ءتيىپ قاشىپ جۇمىس ىستەگەن، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ نەبىر قۇقايىن كورگەن بورىكتىلەر، نە وتاعاسىنىڭ تابىسىن كادەگە جاراتىپ، مۇلدەم بالامەن ۇيىندە وتىرعان التىن قۇرساقتى انالار بولىپ تابىلادى. 

مىنە، وسى سەبەپتى اتالعان توپقا جاتاتىنداردىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ءام مادەني دامۋى ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان وسى باستان ارنايى باعدارلامالار قاراستىرىلۋى قاجەت. دامىعان ەلدەردە اتا بۋىندى تۇرعىنداردىڭ ەڭ بەلسەندى بولىگى رەتىندە الاقانعا سالىپ ايالايدى. IT داعدى قالىپتاستىرۋ كۋرستارى، مۇددەلەستەر كلۋبتارى، TV باعدارلامالار، سپورتتىق، كوڭىل-كوتەرۋ شارالارى ت.ب. كەڭىنەن جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ۇستىنە ارنايى مەديتسينالىق جانە الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسى قالتىقسىز قىزمەت كورسەتەدى. 

اۋىلدا تۋىپ، انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن، 50-60 جىلى تۋعاندار ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني-رۋحاني دامۋىنا ەسەلەپ ۇلەستەرىن قوسۋى ءۇشىن ولارعا قازاق تىلىندە بار قابىلەتىن اشىپ كورسەتە الاتىن جاڭا مۇمكىندىكتەر جاسالۋعا ءتيىس. بۇعان دەيىن 1950 جىلى تۋعان تۇتاس ءبىر بۋىندى الەۋمەتتىك جاقتان قولداۋ مەن قورعاۋدا ەل ۇكىمەتى ورنى تولماس قاتەلىك جىبەرىپ الدى. ەندى سول قاتەلىك قايىرا قايتالانباس ءۇشىن 2023 باستاپ زەينەتكەرلىككە شىعا باستايتىن 1960 جىلدارى تۋعان ورىس ءتىلىن شەت ءتىلى دەپ سانايتىن تۇتاس ءبىر بۋىن زەينەتكەرلەرىنىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنان تۋىندايتىن تىلدىك، دىلدىك جانە رۋحاني-ەتنيكالىق پروبلەمالاردىڭ ءوز شەشىمىن وڭتايلى تابۋى ءۇشىن ۇكىمەت الەۋمەتتىك-ەكونميكالىق قاۋلى-قارار قابىلداي ءبىلۋى كەرەك. 

قازاق ەلىن مونوۇلتقا، مونومەملەكەتكە اينالدىرۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلاتىن 50-60 جىلدارى تۋعان بەبي بۋمدىق قازاق ءتىلدى زەينەتكەرلەر توبىنىڭ جىرتىعىن جاماپ، جوعىن جوقتاۋعا بۇگىنگى ورىس ءتىلدى ازشىلىقتىڭ تىلىندە سايراۋىن دوعارمايتىن بيلىك دايىن با؟ الدە ولاردىڭ داۋىسىنا پارلامەنت سايلاۋىندا يەلىك ەتۋدى قالايتىن پارتيالار نە ىستەمەكشى؟ دەگەن شەشۋى قيىن كۇردەلى ساۋال تۋىندايدى. 

سونىمەن "كسرو-نىڭ "كەمەلدەنگەن ءسوتسياليزمىنىڭ" ءام كاپيتاليستىك داۋىردەگى "شيكىزاتتىق استا-توكتىڭ" بال-شىرىنىنىڭ ءدامىن تاتا الماعان 60 جىلعى "جوعالعان بۋىن" ءوز بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورە الا ما؟" دەگەن زاپىراندى ساۋال جۇرەكتى تىرنالايدى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz