ابادان
قازاقتىڭ قايسار تۇلعاسى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى يمانعالي نۇرعاليۇلى تاسماعامبەتوۆتىڭ اياۋلى اناسى ءدىلدا ماتايقىزىنىڭ دۇنيەدەن وتۋىنە بايلانىستى ارداقتى اعامىزدىڭ كوڭىلىنە – جەبەۋ، جىگەرىنە – مەدەت بولسىن، دەگەن اقشاڭقان پەيىلمەن اتالمىش دۇنيەنى ۇسىندىم...
اۆتور
(دالا داستانىنان ءۇزىندى)
يمانعالي نۇرعاليۇلى تاسماعامبەتوۆكە!
«مەن شىڭعىسحانداي باقىتتى بولا المادىم!»
ناپولەون بوناپارت
«ورتەيىن دەپ وتقا كومدىم،
وت جۇرەگىم جانبادى...»
شاكارىم قۇدايبەردى.
ارداقتى اعام، سىيلاسىم!
ەسسىزدەرگە – قيعاشىم،
تەكسىزدەرگە – قيماسىم،
ابادانىم، يماشىم!
جۇرەگىمە سىيعاسىن،
ىزەتىم زور، سىي باسىم.
ىلكى توپتىڭ ىشىندە،
ءىلىپ الار تۇلعاسىڭ!
اسىل-مۇرات ۇلتتىڭ،
مۇددە-مۇڭىن قۋعانسىڭ.
بابا قىبىن قۇباقان،
كىسىلىكپەن جيعانسىڭ!
سۇرلى-ساتپاق ساي-بەلدەن،
كەربەز-كوركەم اي كورگەن.
بايانىنا بارىڭنىڭ،
باقۋاتىڭ ساي كەلگەن...
مىڭ قۇبىلعان دۇنيە،
مۇڭسىزدىعىن ۇرلاسىن.
بەلىن بۋدى بەيباعىڭ،
باستان باتپان ۇرعاسىن!
قارا قالام – الداسپان،
قانى تامعان سىرلاسىم.
تاس ۋاتقان وت ءتىلىم،
داۋىلداتقان بۇرقاسىن!
قانىم قىزىپ تۇرعاسىن،
شىن اقيقات – ۇلعا سىن.
ادىلدىكتى اتتامان،
اتتىڭ باسىن بۇرعاسىن.
قىزىل ەستى تەرىستەن،
قىجىلداسىپ، كەرىسكەن.
ارمانىمنىڭ اق ءدانى،
مازالادى مەنى ىشتەن.
سۋارىپ كۇن نۇرىمەن،
كومكەرىپ ءدۇر-گۇلىمەن.
توزعان ايدىڭ سىنىعىن،
جاپتىم جورىق جىرىمەن.
كوڭىلى-كۇپ الاشتىڭ،
جانار-جاسى قۇرعاسىن!
مۇزدىمۇحيت-زارىمدى،
قالىڭ قازاق تىڭداسىن!
بيسسميللاھ – ءتىل ءنارى!
ۇلى اللانىڭ قۇلىمىز!
ءالھامىنان الدەنىپ،
باعالانعان قۇنىمىز.
قورعانىمىز ءال-حافيز!
پەيىش ءتورى – تۋرا جول.
ۋاعداعا يلاندىم،
كۇنامىزدى جۋعان ول!
يە-يلھام بۇيىرعان،
يمانىممەن سىيىنعام!
جەتى ناسىر، اق نۇرى،
سىبىزعىلاپ قۇيىلعان.
اسپان استى، جەر ءۇستى،
حاقتىڭ ءىسى كەلىستى.
جالعىز ءوزى شەشەتىن،
وڭى مەنەن تەرىستى.
تاڭعى ساھار تاۋبەنى،
قابىلداعاي، يەمىز!
جانابىڭا ىلايىق،
باسىمىزدى يەمىز!..
راقىمعا مۇقتاجبىز!
جارىلقاعاي، جاببارىم!
جاعىم تالماي كۇرسىڭدى،
دارىپتەدىم، ماقتادىم!
ءدىل سۋاتى – قاناعات.
ءدىن قۋاتى – ىنساپ-تى.
جارىلقايتىن قاناستى،
تولتىراتىن قۇرساقتى.
تالاي شورتان شورت سىنار،
ءناپسى تورىن قۇرعاندا.
كۇيبەڭ قۋعان كۇڭكىلمەن،
تۇنشىعادى تىرباڭداپ...
الا ءجىپتى اتتاما،
جالاۋ جالعاپ جىلماڭعا.
بايانى جوق بەس كۇندە،
بىلاپىتقا بىلعانبا!..
الدامشىعا «اھ» ۇرما،
القاۋىن ۇق ءامىردىڭ.
حان يەنىڭ – حاقى ەمەس،
بۇيرىعى حاق ءتاڭىردىڭ!
تاڭبالاما سۇيەكتى،
سىبايلاسىپ سىرداڭعا.
حان يەنى قايتەمىز،
جان يەمىز تۇرعاندا!
عافۋر جالعىز يەمىز!
مۇحاممەدىم – ەلشىسى!
ۇمبەت سۇيگەن نابيگە،
تۋىلماعان تەڭ كىسى!
يەن اقسا مول مەيىر،
يمان تاتىر تىلگە شىن.
مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى،
ەكى دۇنيە – بىرگەسىڭ!..
عۇن مەن تۇركى تۇقىمى،
زامان جالىن جۇلقىڭدار!
اسىل تەكتى ۇلانىڭ،
ارتىق تۋعان جۇرتىڭ بار!..
قان اڭساعان دۇشپاننىڭ،
باسسۇيەگى قورىمدا.
ءمورلى بايراق جەلدەگەن،
مودە قاعان قولىندا!..
كۇل-تەگىننىڭ قاھارى،
كۇن تۇبىنە جەتكەندەي!
بىلتە قاعان – بەرەكەم،
نامىس جيعان، كەك بەرمەي...
قاعان كەگى – قورعاسىن،
بەرىك قاققان تاعاسىن.
شىلعاۋ ەتكەن اياققا،
جاۋدىڭ جىرتىق جاعاسىن!..
ەر تۇرىكتىڭ بايتاعى،
وردا-بالىق – تىرەگى.
سارى تەڭىز، اق تەڭىز،
ەمەن-جارقىن جۇزەدى.
الەم-التى وركەننىڭ،
كەپپەيتۇعىن سياسى.
ەڭ شوقتىعى بيىگى،
تۇركى يمپەرياسى.
ايا-اينالا، سۇلۋ سۋ،
ءىنجۋ كول، مۇز داريا.
ارقىراعان كوپ وزەن،
التى ارىسقا جاريا.
التىن تاعى الاۋلى.
باراقاتى قاسىندا.
جارتى جەردى قامتىعان،
كيە-ءتاجى باسىندا...
توپىراعىندا تۇراننىڭ،
سىبىردە دە – تۇركىلەر.
وعىزدار مەن حازارلار،
تۇركى دەسە سىلكىنەر.
ەدىل قاعان – اتيللا،
جاۋدا كەتكەن كەگى مىڭ...
قىتاي مەنەن ءريمدى،
ەڭىرەتتى ەدىلىم!
قاعاندىعىن، حاندىعىن،
حاليفاتىن ارابتىڭ.
حورەزم مەن پارسىنى،
ەر قاعانىم تاراتتى.
تارازىمدى تاركىلەپ،
فارابىمدى بۇيىرتتى،
نۇرلى وتىرار – فارابىم،
وتتى جۇرتىن ۇيىتتى...
ۇلىس قۇتى تايعاندا،
(جاتقا الاقان جايعاندا)
قانجار سالساڭ قانداسقا،
قابىر قالار قاي ماڭدا؟!.
قۇيىن – قۇرىق شالدىرماس،
تەگەۋرىنى الدىرماس.
زورعا ءزارۋ قاراشا،
قارا قاردى تالدىرماس!
تۋدى تەمىر، تەمىرشى.
جەڭىستەردى قۇشقان مىڭ.
قاماۋتەرى جارىلىپ،
اقتى قانى دۇشپاننىڭ!
ءتاڭىر ءوزى تاڭداعان،
بەس قارۋىن قامداعان.
كەۋدەسى كەڭ، قۋات زور.
سايىپقىران، ەر قاعان!
قوڭىرات قىز – اناسى.
بولماق ەمەس، ءجاي كىسى...
اق بايبىشە – قوڭىرات،
شىڭعىس قاعان – قاي كىسى!؟.
شەككەن تەپكى تەكسىزدەن،
كەۋدەسى لىق قايعىسى.
تۇرىككە حاق بۇيىرتقان،
جاننىڭ جايساڭ، جايلىسى.
تيەگى – ۇلى دالاسى،
سۇيەگى – تۇرىك بالاسى!
قوڭىراتتىڭ جيەنى،
قازاققا جوق الاسى...
اق كيىزگە كوتەرگەن،
شىڭعىس حاندى تۇركىلەر!
نايمان، كەرەي، قوڭىرات،
اسقاق اتى دۇركىرەر!
جالايىر مەن قىپشاعىم،
قياتىم ءھام مەركىتىم.
التاي تاۋىن اندىزداپ،
ەرەن وسكەن، ەركى تىڭ!..
تاڭىرىنە تابىنعان،
قابىل بولىپ باتاسى!
كوشپەندىسى التايدىڭ.
الداسپاننىڭ اتاسى.
شىڭعىس – تۇركى قاعانى،
مۇراگەرى عۇنداردىڭ.
قاعاناتى تۇركىنىڭ،
800 جىل تۇرعان كۇن!
انا ءسوزى شىڭعىستىڭ،
قازاق-نايمان ءتىلى ەدى.
«شاعاتاي» دەپ اتالعان،
تۇركى ءتىلدىڭ ءبىرى ەدى.
تەڭگەسىندە شىڭعىستىڭ،
«قازاق» دەگەن ءسوز بار-دى.
يمانىمەن كۇيدىرگەن،
ساتقىندار پەن ازعاندى.
قارا تۋى قاعاننىڭ،
«قارا سالدە» اتالعان.
تازا ءتىلى قازاقتىڭ.
ارالاسپاس جات ارمان.
ەل باسشىسى – «قوڭتايشى»،
«حان» ءسوزى جوق موڭعولدا.
قازاق ءتىلى – «حان» دەگەن،
تاسقا باسقان تاڭبامدا!
نوكەرلەرى قاعاننىڭ،
تۇگەلىمەن تۇركىلەر.
التىن، تەگىن، ۇرىنحاي،
رەتى جوق ىركىلەر.
جەبە، شىڭقاي، مۇقالى،
ءشامشى مەنەن الاقۇس.
توقتابەك پەن كەتەبەك،
تاستۇنەكتەي تارامىس.
جوشى مەنەن باتۋ حان،
نار سەنىمگە جاراپتى.
الاۋلى التىن وردانى،
«ءتاڭىر سىيى» ساناپتى...
وراسان كۇش ورماندى،
ىلعي وتقا وراعان...
التىن وردا 300 جىل،
شىعارماعان تاباننان!
تاقىمى ەدىل قاعاننىڭ،
عاسىر بويى باستى دا...
قاعاناتتى حازاردىڭ،
100 جىل ءتۇستى استىنا.
ازاپ، قورلىق، تاپتالۋ،
قابىرعاسىن سىندىرعان.
بوز سامالداي بوستاندىق،
جانار الدىن تۇندىرعان.
زالىم پەتر ءبىرىنشى،
جارلىق قىلدى، زار قاعىپ:
«مۇسىلماندى قىرىپ ساپ،
كوزبوياۋمەن الدالىق!»
بەرەكەسىز كۇي كەشتى،
بيلىگىندە از-اق كۇن.
جانى قالماي شوشىندى،
قاھارىنان قازاقتىڭ!..
مىڭ جىل الدىن قاشقاري،
تۇركى ءتىلىن تۇلەتكەن.
«جۇلدىزدى اسپان» كارتاسىن،
ۇلىقبەگىم – نۇر ەتكەن.
ارادا ءوتىپ توقسان جىل،
كوپەرنيك تۋىلدى.
ۇلىقبەكتىڭ قولىنا،
قۇيا المايدى سۋىڭدى.
ءبىر قول شىعىپ جەڭىمنەن،
ءبىر عازيز باس جاعادان.
ىنتىماعىم ۇيىسقان،
وتكەن كۇنىم الامان!
كوك اسپاننىڭ تىرەۋى،
قارا جەردىڭ قىرتىسى.
كوك تۇرىكتى دەمەدى،
كۇرەسۋگە جۇرتى ءۇشىن!
جۋسان-سامال، تۋعان جەر،
اتامەكەن اياۋلى.
رۋحىڭمەن تازارتام،
كەۋدەمدەگى قاياۋدى.
تاعدىر – ءتاڭىر جازۋى.
عاففار ءىسى قيراماس.
سىباعاسىن قاعاننىڭ،
قايىرشىعا سىيلاماس!
كوپە-كەرنەۋ كەسىرلىك،
(كوكىرەگىمدى كىرلەتتى)
قايىرى جوق قاراعا،
قاعانىمدى ۇلگى ەتتىم!
ەسىم حانىم ەرۋلى،
ەڭسە بيىك قانداسىم!
قاسىم حانىم قارۋلى،
قۋات-قولىڭ تالماسىن!
تۇلكى جازىپ تۇگىنەن،
شىبىن جانىن قورعاي ما؟
قالىڭ نۋدىڭ قىساسىن،
اللا جازدى ماڭدايعا...
شانشۋلى ەلىم قاپالى،
جىقتى تاۋىن – تاپالى،
بەرەكەسىز بەس كۇندە،
جەتپىس جاماۋ شاپانى.
ازارلىقتىڭ داۋىسى،
قارقىلىنداي قارعانىڭ.
قۇتىردى قۇل-قۇتانىڭ،
قۇدىققا ساپ قارماعىن!
نامىس – ءتۇنى قاڭتاردىڭ.
ايازى اتان جىعاتىن.
بەكزاتسىزدىق – بەيداۋا،
ءدىلمار بىلمەس شىن اتىن.
اقپاننىڭ اق تۇتەگى،
قىدىرما جەل، قاراڭ كۇن.
سىيا قويماس كويلەگى،
شىن ادامعا – ناداننىڭ.
قۇرالايدىڭ سالقىنى،
قىراۋلاعان قىرقانى.
قارا نادان – تار تەسىك،
قاراڭدايدى شىنتاعى.
اۋزى قيسىق بولسا دا،
باي بالاسى سويلەدى.
ءدوپ تيگىزگەن عالىمنىڭ،
ساردار ءسوزى بەينەلى.
قارا ورمانداي قالىڭ ەم.
قاتار سيرەك ازارداي.
ءورت-وزەگىم اۋىر زار،
قايعىم قارا قازانداي.
ارىستانداي ايبارلى،
نامىستى ەلىم، قايداسىڭ؟
الاياقتار اي باردى،
اسىرىپ سان ايلاسىن.
ەكى ەزۋى كوپىرگەن،
كوسەۋتىلدى «كوسەم» كوپ،
سايرات كۇندى، ءتاتتى ەلەس.
وزەۋرەگەن «ەسەم» دەپ.
قامشى ۇستار قادىرمەن،
ۇلىقسىزدان ۋلانعان.
شات-شادىمان كۇن كەشتى،
شاتالاردان تۋعاندار.
قاندىكويلەك كيگەنىڭ،
كورگەنسىزگە ىلايلاندى.
قوتاناياق جابىلار،
جارىسپاستان بايگە الدى...
اينىمالى ادامى،
قىز – قىلىقسىز، بالا – سۇر.
جەرگە ءجۇزىن جاسىردى،
يىق سۇيەر جاناشىر.
قياس، قيىن، زومبىلىق.
زورلىق، جالا، قىلمىسىڭ.
كوپە-كەرنەۋ جابىرلىك،
قۇل جاسادى – ۇلدى شىن.
وپاسىزدى مانساپشىل،
وڭعاق قىزىق جەلپىدى.
ماڭگىپ اڭگى ەسەكتەي،
ەسەرلەنىپ، كەركىدى.
ءبىتىسى كەم بوسبورباي،
اي بەتىندە – ايعىزداي.
مىسكىن-ۇسقىن مۇسىركە،
ءىن اۋزىندا بايعىزداي.
بيشىگەشتىڭ سەرت-ءسوزى،
باتا جۇرمەس، بوس تاباق.
قايقاڭدايدى ىنگەندەي،
اڭدىعانى قاس-قاباق...
اساۋ وزەن، تۇنىق سۋ،
بىلعانبايدى ىلايعا.
قاڭسىق تۋسا – تاڭسىقتان.
ساۋلە قۇيماس شىرايعا.
ساناسى كەم ساندۋعاش.
سالعان ەلدى بۇلعاققا.
ءنامسىز جەرگە ءشوپ شىقپاس.
تۇقىم ونبەس قۇرعاققا...
كوزى تۋرا قۇدايدىڭ.
دارگەيى ءداۋ – ءدوڭ ءۇستى.
مىڭ قۇبىلىپ، مورت سىندىق،
قاستەرلەمەي كەنىشتى...
ءىزى – سۋىت، ءتۇس – سۋىق،
جەتەسىز كوپ، تار ماڭداي.
توپقا تۇسەر تارپاڭنىڭ.
قۇر قاڭقاسى قالعانداي.
تەڭسىنبەگەن ءتورباسى،
مەنسىنبەگەن ءتوربيى.
تالاي تۇما تالانت،
جالعىز قالدى ەربيىپ.
اۋما-توكپە قۋ تىرلىك،
بىتەۋسىزدىك بۇگىنىڭ.
بىلشىلدايدى باس ءبيىڭ،
بىلقىلدايدى جۇلىنىڭ...
قىرىق قىرسىق جابىسقان،
قاپەرسىزدىڭ قاسىنا.
بۇركەنگەنىن قويماسا،
بۇرگە قاپتار باسىنا...
جايساڭدىققا جۇعىسپاس،
جالاڭ بۇتتىڭ سىلتاۋى.
قىرىق سىدىك قوسىلسا،
تاۋسىلمايدى بۇلتاڭى...
قۇرت-قۇمىرسقا قاپتادى،
ارقا كەڭگە جايعاسىن.
جالعان جيىن اۋپىلدەپ،
مولداس قۇردى جايعاسىپ.
مەيىرىمسىز جەلاۋىز،
ۇرلەپ-ءۇردى شىراعىن.
اياق – كوردە، باس – توردە،
اق شاتىردا – قۇلادىن.
قۇستىڭ قۇلى قۇلادىن،
ساداعا كەت، سۇڭقاردان!
تىشقان ۇستاپ، اس قىلىپ،
قۇبا شىڭنان قۇر قالعان...
نار اتاننىڭ توسىنە،
قولقا-قالقان جاراسار.
شاۋىپ قانا تۇزەرسىڭ،
قيسىق بىتسە قارا تال...
قاسپاق قىرعان قات-قابات،
قاراپايىم مايىسپاس.
قۇرتتان تازا دىڭگەگى،
الا قايىڭ قايىسپاس...
...بەرەكەسىز، بىرلىكسىز،
بەككە – ايلا، بايعا – سىن.
ايبالتاڭدى وتكىرلە،
جاۋ تاستاماس قايلاسىن!
سارى ورمانعا ءورت قويعان،
توقتامىسىم – اسىلدان!
ءتامام جۇرتى ساجدە قىپ،
ءماسى ءسۇيىپ، باس ۇرعان!
تەرىس تۇسسە بوز قالقان،
باتىس بەتكەي شاڭ تولعان.
وراز-مۇحاممەد كەپىلدە،
وپىق جەمەي، وق جونعان...
كوڭىلى – لاي، كوزى – لاس،
كورىسۋدەن نە پايدا؟!.
سەرتى – شىلىق، ءسوز – بىلىق،
كەلىسۋدەن نە پايدا؟!.
...التىن شاپاق ارايمەن،
تاپىراڭىم تىنىستار!
قىر استىندا قۇنىس بار،
قىنابىمدا قىلىش بار!..
بازىناسى كيەلى ەل،
قۇس-ۇيقىما ءجيى ەنەر.
باعى تايعان بايعۇسىڭ،
ءبىر اللاعا سۇيەنەر!
كۇلدىبالام كوكجيەك،
كەۋدەم كەرمەك تۇنادى.
وزەك شوقتاي شىجعىرىپ،
كوزىمدە جاس تۇرادى.
سۋىتقانمەن سىزداتىپ،
جۇرەگىمدە جارام مىڭ.
ىستىق قانى بويىمدا،
قىران مەنەن قاعاننىڭ!..
مەيىرىمدى جاراتقان،
قۇلاتپاسا ساناقتان.
جاراۋ-جاۋدى سۇيرەگەم،
تۇلىمىنان قان اققان.
نايزا ۇشىن باتىرىپ،
ومىراتقاسىن جايعاعام.
تەكە-داۋىسىن باقىرتىپ.
كۇتىر-كۇتىر شايناعام!..
مۇكاممالىم ماڭىزدى،
دامەلىسى دوڭەستەن.
تەلەگەيلى پاك پەيىل،
جيناي الماس تەگەشپەن.
كەدەي-كەپشىك، جوق-جىتىك،
جەتىم-جەسىر قول جايدى.
عارىپ-عاسىر، شىن پەيىل،
ەر مۇراتىن تولعايدى...
...ساقاراسىن قازاقتىڭ،
كوك مايسامەن كومكەرەم.
ارى ءمولدىر بەكزاتىم،
ات سۋاردى ەرتەمەن...
قامىس ورماي قيمادىم،
شەگىرتكەنىڭ شىرىلىن.
نالەتىگە نەگىزسىز،
قارامادىم بۇرىلىپ.
كىندىك قانى زاڭعاردا،
تاۋ تاعىسى ەمەس پە ەم؟!.
قوس قابىلان قوس تىكسە،
جاۋى قالماس ەگەسكەن!
جايلاۋ-جايى شىڭ-قۇزدا،
جولبارىسپەن تەڭەسكەم.
ىرعىپ-قارعىپ وتەرمىن،
جەتى قىرقا-بەلەستەن!
بەتەگەدەن بەل قالار.
دوعاسى ءدۇر دوڭەسپەن.
بەگىڭ كەتسە، ەل قالار،
بالاسى بار تەل وسكەن!
دارالانعان ىسىمەن،
جاعا بولعان كىشىگە.
وت-رۋحتى بەيبارىس،
سۇلتان كىردى تۇسىمە...
...ۇمىتپايدى جەبىر-جاۋ،
قان ساسىعان تاڭداردى.
ابادانىم توردە ۇستا،
كەنەسارى قانجاردى!
كەنەسار – ۇلى حان!
زادى اسىل، قۇشتارمىن!
«ۇلتتىڭ ساعى سىندى» دەۋ،
ساندىرعى دۇشپاننىڭ.
الماس رۋح الاپات،
ماڭگى ولمەسكە تەڭدەلگەن.
سوڭعى حان ءار قازاقتىڭ،
جۇرەگىنە جەرلەنگەن!
اسىق ءتۇسىپ الشىدان،
ءبىر كۇن شىعار جاز-كۇنىم!
تابىسارسىڭ باسىڭمەن،
كەنەسارى ءماجنۇنىم!
شەمەن شەرىم شەگىرەن،
قاتالاعان كەگىم ەڭ.
ءمۇمىن ءتورى تۋرا جول،
ماتاي كورى – بورىدەن.
بورانداتتى باتىسىم،
شىجعىرادى شىعىسىم.
كوز جانارىن جاسىتىپ،
جاراسپايدى تۇرىسىم...
قۇلىنىمدى تاي قىلدىم،
القاۋىنداي ايعىردىڭ.
شۇرشىتتەردى ءشىرىتتى،
ابىلايداي ايبىندىم!
اقتامبەردى نار جىراۋ،
تاسقا سالساڭ مايىرىلماس.
وشپەيتۇعىن ءور ءسوزى،
قىنابىنا قايىرىلماس:
«ابىلاي قونعان كەڭ قونىس،
ەلسىز بولار دەيمىسىڭ...
ورىن تاپقان ەر جىگىت،
جەرسىز بولار دەيمىسىڭ.
وردا تىگىپ ورناسا،
ءتورسىز بولار دەيمىسىڭ!»
توپىراقتىڭ قادىرى،
تاتىعاندا تاڭدايعا.
جەر تارپىعان ارعىماق،
ءجايلى ءجۇرىس تاڭداي ما؟!.
«ابىلاي»-لاپ اتتانداپ،
قوسىلادى ايعايعا!
بايانى ءۇشىن ەلىنىڭ،
ات شارشاتىپ شالعايعا!
تۇياعىن جەلگە ىلگىزگەن،
نارقىزىلىن مىنگىزگەن.
باتا بەرىپ بوگەنباي،
ابىلايدى بىلگىزگەن.
ۋىتتى-وتتى بالاعا،
تاڭبا سالىپ دانا اعا.
قىرىق رۋ قازاقتىڭ،
سايگۇلىگى ساناعان.
اتويلاتىپ تەزدەگەن،
شوقپەن قاتتى جەز دەگەن.
ساقتا، دەپتى، تۇلپاردى،
كەك الاتىن كەز كەلەر.
نارقىزىل – كوز قاراسى،
قالىڭ جۇرەك جاراسى.
«ابىلايلى» ۇراندا،
تايماعان ەش تاعاسى.
قول سىنسا – جەڭ ىشىندە،
باس جىرىلسا – بورىكتە.
جاۋدىڭ قانى قارايعان،
جىبەرمەيدى ەرىككە...
سالاق قىلما سىرىڭدى،
دوسىڭا دا، قاسقا دا.
ءوڭىڭ مەنەن تۇسىڭدە،
اقبەرەندى تاستاما!
تازا نيەت، پاك پەيىل،
تۇنىق تۇما لايلاماس.
كوك بايراعىڭ – ءادىل وي،
ويعا – نايزا بويلاماس!
ادالىڭدى لاستاما!
قاسىق قانىڭ اققانشا!
ازايماعاي ايباتىڭ،
اراي كۇنىڭ باتقانشا!..
جايداق پايىم جىگەرسىز،
جازىعىنان جەل كەتپەس.
ماڭىز-مۇددە تەرەڭدە،
تىستەر ات – ءتىس كورسەتپەس...
جاباعى-ءجۇن جاماننىڭ،
كور-كوكەيىن تەسكەيسىڭ!
جادىگەر-جەر بەتىندە،
عادىل عۇمىر كەشكەيسىڭ!
الا بالتا سۋىرىپ،
ايماۋىتپەن قورعاندىم.
سىرداريا شالقىسا،
كونە حازار تولعاندى.
اتتىڭ بۋىن سۋىتپان،
قامداپ جاراق-كەرەگىن.
جارالعانعا سەنبەيمىن،
جاراتقانعا سەنەمىن!
قىزىل ءىڭىر جىلىمشى،
قايىم قازاق جىلىنشى!
توقسان مىڭ ات شاپقاندا،
ابادانىم – ءبىرىنشى!
كۇنگەي تەرىس تارتىلسا،
تىلەرسەكتى شاڭ قابار.
«اباداننان ايىرىلسا،
ءھار ءبىر يتكە جەم بولار».
التى قانات الاشتىڭ،
قوزى-لاعىن تاي دەرسىڭ!
قارا سۋدان – لاي كورمەي،
قارا تۇننەن – اي كورسىن!
الماتى ءشارى.
09.12.2018-24.04.2019.
ابادان، ابدان، ابدانا – قاسقىردىڭ ءۇيىرىن باستايتىن ارلان، كوكجال. ابادان – جاۋگەرشىلىكتە قول باستايتىن مىقتى تۇلعا، كوشباسشى، اقىن-جىراۋلار «ابادان بايراقتى» دەيتىن ەرجۇرەك قولباسشى. «شەكتى موڭكە بي, شەركەش تۇركە بي, تانا نۇركە بي ايتتى» دەگەن سوزدەردە كوپ كەزدەسەدى. «اباداننان ايرىلسا، ءھار ءبىر يتكە جەم بولار» قازتۋعان جىراۋدىڭ ولەڭى.
ءال-حافيز–اللا تاعالانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى، ساقتاۋشى، قورعاۋشى.
ءال-عافۋر–اللا تاعالانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى، كەشىرۋشى، كەشىرىمدى.
جانابى – قۇزىرەتى ءھام قۇدىرەتى.
قاناس – ايەلدىڭ جاتىرى، ۇلتابارى.
نيقمەت – ازاپ-توزاق.
سايگەز – ساداق جەبەسىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
تەمىر، تەمىرشى، تەمۋدجين – شىڭعىس حان.
اڭگى ەسەك – ەسەكتىڭ ەركەگى.
ءال-ءدۇرمان – ءال-دارمەنى، كۇش-قۋاتى.
جاميعى – بۇكىل، كۇللى، بارلىق، جاماعات. «اتامىز الىس بولعانمەن، جاميعى قازاق ءبىر تۋعان» «ءۇش عاسىر».
ەسىل – وزەننىڭ اتى.
ورىستىڭ حيميك عالىمى ميحايل لومونوسوۆتىڭ: «تەسىكتەن باي بالاسىنىڭ شىنتاعى كورىنەدى، مەن سول ناداندىق تەسىكتەن قورقامىن» دەگەن ءسوزى بار.
«قۇل قۇتىرسا، قۇدىققى قارماق سالادى». قازاقتىڭ ماقالى.
قۇلادىن – تىشقان جەپ كۇنەلتەتىن قاسيەتسىز قۇس.
توقتامىس حان – جوشى حان اۋلەتىنەن شىققان التىن وردا حانى. قۋاتتى جوشى ۇلىسىنىڭ بىرلىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، كوك وردا, حورەزم, سارايدى، قاجى-تارحاندى، قىرىمدى جاۋلادى. التىن وردادان ءبولىنىپ شىقپاق بولعان رەسەي جەرلەرىن، 1382 جىلى ماسكەۋدى قيراتىپ، ورتەپ جىبەردى.
كەنەسارى حان – قازاقتىڭ سوڭعى حانى ءھام
مۇكاممال – ناقتى ماقسات-مۇددە، يىگىلىك-قازىنا، بايلىق-داۋلەت.
نالەتى – لاعىنەت، قارعىس اتقان ادام.
بەيبارىس سۇلتان – بالا كۇنىندە قىپشاق دالاسىندا تۇتقىنعا الىنىپ، جات جەردە ەرەكشە ەرلىگىمەن، اسقان تالانتىمەن قۇلدىقتان – قايراتكەرلىككە دەيىن كوتەرىلگەن، مىسىرداي الىپ ەلدى بيلەپ، كۇللى اراب الەمىن ساقتاپ قالعان ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز، اسا عاجايىپ تۇلعا.
قۇنىس – ومىرتقانىڭ ارتقا قاراي شىعىڭقى مايىسۋى، ياعني، بۇكىر. «بۇكىردى – كور عانا تۇزەيدى» قازاقتىڭ ماتەلى.
«اباداننان ايىرىلسا،
ءھار ءبىر يتكە جەم بولار». شالكيىز (شالگەز) تىلەنىشۇلى.
حازار – كاسپي تەڭىزى.
مىڭجان بايجانين
Abai.kz
