وقيعا

جايىققا ەل تۇكپىرىنەن جينالعاندار 13-قىركۇيەكتەن قالماي كەلىپ بولدى. سول كەزدە ەشبىر قارجىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، ەلدىڭ جاعدايى كەڭەستىك قوردىڭ ءالى دە السىرەمەي تۇرعان كەزى ەدى. كەلگەن جۇرت قونار ورىن مەن استى ەشبىر ماسەلە قىلماي وزدەرى تاۋىپ جاتتى. شتابتىڭ باستى ماقساتى احۋالدى بەيبىت جولمەن، بىراق ۇلت پايداسىنا شەشۋ عانا بولاتىن.

14-قىركۇيەك كۇنى تاڭعى ساعات 7-دە ورال قالاسىنىڭ ماڭىندا ەلەۋسىز تۇردە قۇم باسىپ، قۇرىلىس تابانىنا ءتۇسىپ جاتقان، كازاكتار قولىنان قازا بولعان قازاقتار قورىمىنا ايسۇلۋ قادىرباەۆا ءبىر توپ ادامدى ەرتىپ باردى. قورىم دەگەن اتى عانا، ەشبىر بەيىت كوزگە تۇسپەيدى، جەرمەن-جەكسەن. اقىن دا ءور كوڭىلدى ايسۇلۋ اپامىز كوزىنە جاس الدى. بىلگەن دۇعامىزدى وقىدىق.

سول كۇنى اۋا-رايى قارا سۋىق بولدى. وقيعاعا جينالۋى ءتيىس دەگەن مەكەمە، وقۋ ورىندارىنا تاڭەرتەڭگى ساعات 9-عا جينالۋدى حابارلاعانبىز. ساياسي اعارتۋ ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى الاڭعا دىبىس كۇشەيتكىش الدىرتتىق، پلاكات، لوزۋنگىلار دايىندالىپ جاتتى.

ساعات ءدال 9 بولعان ساتتە ميتينگىنى اشىپ جىبەرىپ، جان-جاقتان كەلگەندەر الما-كەزەك ءسوز الىپ، ورتالىق كوشەنى باسىمىزعا كوتەرە ورىسشا-قازاقشا سامپىلداپ جاتتىق. ول كەزدە بارلىق جەردە بيلىكتىڭ بەلبەۋى بوساپ، كوشەلىك دەموكراتيا بەلەڭ العان كەزەڭ ەدى.

وقيعا

جايىققا ەل تۇكپىرىنەن جينالعاندار 13-قىركۇيەكتەن قالماي كەلىپ بولدى. سول كەزدە ەشبىر قارجىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، ەلدىڭ جاعدايى كەڭەستىك قوردىڭ ءالى دە السىرەمەي تۇرعان كەزى ەدى. كەلگەن جۇرت قونار ورىن مەن استى ەشبىر ماسەلە قىلماي وزدەرى تاۋىپ جاتتى. شتابتىڭ باستى ماقساتى احۋالدى بەيبىت جولمەن، بىراق ۇلت پايداسىنا شەشۋ عانا بولاتىن.

14-قىركۇيەك كۇنى تاڭعى ساعات 7-دە ورال قالاسىنىڭ ماڭىندا ەلەۋسىز تۇردە قۇم باسىپ، قۇرىلىس تابانىنا ءتۇسىپ جاتقان، كازاكتار قولىنان قازا بولعان قازاقتار قورىمىنا ايسۇلۋ قادىرباەۆا ءبىر توپ ادامدى ەرتىپ باردى. قورىم دەگەن اتى عانا، ەشبىر بەيىت كوزگە تۇسپەيدى، جەرمەن-جەكسەن. اقىن دا ءور كوڭىلدى ايسۇلۋ اپامىز كوزىنە جاس الدى. بىلگەن دۇعامىزدى وقىدىق.

سول كۇنى اۋا-رايى قارا سۋىق بولدى. وقيعاعا جينالۋى ءتيىس دەگەن مەكەمە، وقۋ ورىندارىنا تاڭەرتەڭگى ساعات 9-عا جينالۋدى حابارلاعانبىز. ساياسي اعارتۋ ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى الاڭعا دىبىس كۇشەيتكىش الدىرتتىق، پلاكات، لوزۋنگىلار دايىندالىپ جاتتى.

ساعات ءدال 9 بولعان ساتتە ميتينگىنى اشىپ جىبەرىپ، جان-جاقتان كەلگەندەر الما-كەزەك ءسوز الىپ، ورتالىق كوشەنى باسىمىزعا كوتەرە ورىسشا-قازاقشا سامپىلداپ جاتتىق. ول كەزدە بارلىق جەردە بيلىكتىڭ بەلبەۋى بوساپ، كوشەلىك دەموكراتيا بەلەڭ العان كەزەڭ ەدى.

وبلىس، قالا باسشىلىعىنا جاعدايدىڭ ۋشىقپاۋ جاعىن ويلاستىرۋدى، جينالعان كازاكتاردىڭ توي تويلاۋدى دەرەۋ دوعارۋىن، كەلىسسوزگە كەلۋىن ايتىپ مامىلەگە شاقىردىق. وبلىستىق اكىمشىلىككە بارىپ، وقيعانىڭ الدىن الۋ شارالارىن ۇسىنىپ، ءوز قۇزىرلارىن قولدانۋدى تالاپ ەتتىك. سوندا تۇسىنگەنىمىز، ورالدا جەرگىلىكتى ماسەلەنى شەشۋگە قاۋقار بولارلىق وبلىس باسشىلىعىندا دارمەن دە، جىگەر دە جوقتىعى ەدى. كۇيىنگەننەن ميتينگ مازمۇنىن باسشىلىقتى كىنالاۋعا بۇردىق. وسىنىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ تالابىمىز بويىنشا كەلگەن شىركەۋ باسشىسىمەن كەلىسسوز ماندىمادى. جەرگىلىكتى وكىمەت ويداعىداي مامىلەگە كەلتىرۋگە ەكى جاققا دا اراشا بولا المادى.

ءبىز سول كۇنى تويعا بايلانىستى شىركەۋ مەن «زەنيت» سارايىندا وتپەك ارنايى شارالاردى دەرەۋ دوعارۋدى تالاپ ەتكەنبىز. باسىنعان كازاكتار ءبىزدى مەنسىنبەدى، ال جەرگىلىكتى بيلىك كازاكتاردىڭ شىلاۋىندا ءجۇردى. جەرگىلىكتى وكىمەتتى باسىنعانى ايقىن كورىنىپ تۇردى. ال، وكىمەت وكىلدەرى وعان نامىستانبادى دا. بار بولعانى ءبىزدى اياقتان شالىپ، بولاشاق كىنالاۋ ستسەناريىنە ءبىزدىڭ جاقتى جاساندى تۇردە يكەمدەۋمەن بولدى.
ميتينگ قىزا باستادى. جاستار جان-جاقتان كەلىپ قوسىلىپ الاڭدى كەرنەدى. ەرەسەكتەر دە ىشكى اشىنىسىن ءبىلدىرىپ، ميتينگ وتىنا ماي تامىزدى. سول ارادا كازاكتار جاعىنا كوبىرەك بارعىشتاپ جۇرگەن مۇقانوۆ (ول كەيىن جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات بولدى) دەگەن ءورىستىلدى قازاق مىنگەن «ۆولگانى» جۇرت اۋدارىپ تاستادى. ءبىز ءاربىر شالت قيمىلدى باقىلاپ، ارتىق ارەكەتكە ۇلاسپايىن قاداعالادىق، الگى مۇقانوۆپەن سويلەسۋدى ءوزىمىز قولعا الىپ، جۇرتتىڭ داۋرىعۋىن باستىق. جاشىكپەن اراق تاراتىلىپ جاتقانى تۋرالى دا حابار ءتۇستى. بىراق ونىڭ بارىنەن تۇك شىقپادى. ءبىز تۇگىل جينالعان حالىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى سەزىنە باستادى. بۇل -  ماسەلەنىڭ باستى كورىنىسى ەدى. جينالعان جۇرت ءبىر كومانداعا ۇلاستى دەگەن ءسوز.

ساعات 10-دا شىركەۋدە شوقىنۋ سالتاناتى، 11-دە «زەنيتتە» كازاكتار قۇرىلتايى بولادى دەگەن حابار الدىق. رەسمي باسشىلىقتان كۇدەر ۇزگەن بىزدەر وقيعا بارىسىن ۇيلەستىرىپ، قولعا الۋدى جانە باسقارۋدى ويلاستىرا باستادىق.

دەرەۋ ءار وبلىستان كەلگەن توپتاردان بىرىكتىرىپ، 13 ادامنان تۇراتىن شتاب جۇمىسىن ىسكە قوستىق. ەندى جينالعان جۇرتتى مەڭگەرەتىن جانە ۋشىققان جاعدايعا الدىن الا ازىرلىك شاراسىن جاساپ، ءتارتىپ ساقتاۋ مەن وقيعانى باسقارۋعا كۇش جاساقتاۋ كەرەك بولدى. ءسويتىپ، 100 ادامنان تۇراتىن ەرىكتى جاساق قۇردىق. ولاردىڭ مالىمەتىن ءتىزىپ، قولدارىن قويعىزىپ، انت قابىلدادىق.

كازاكتار شىركەۋىندە شوقىنۋ باستالعان كەزدە بىزدەر دە 113 ادام ساپ تۇزەپ، قۇرىلتايدى بولدىرماۋ ماقساتىمەن «زەنيت» سارايىنا تارتتىق. ال، ساياسي اعارتۋ ءۇيى جانىنداعى باستى الاڭدا قالعان جۇرتتىڭ بارماۋىن تاپسىرىپ، ميتينگىنى جالعاستىرا بەرۋدى ايتىپ، ولارعا باسشىلار مەن جاساقتار تاعايىنداپ قالدىردىق.

***

«زەنيتكە» تاياپ كەلىپ ءتىزىلىپ تۇردىق. ميليتسيا جاساعى بىزدەن دە كوپ ەكەن. الدىندا كورشى وبلىستاردان ميليتسيا مەن مقك-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرىن الدىرتتى دەپ ەستىگەنبىز. الماتىلىق ورتا بويلى قازاق، ميليتسيا گەنەرال-مايورى ءجۇردى. بىراق ونىڭ قىزمەتى قانشالىقتى ەكەنىن اقىرى تۇسىنە المادىق. ميليتسيا جاساعى بەتىن بىزگە قاراتىپ «زەنيت» پەن ءبىزدىڭ ارامىزعا قالقان بولىپ ساپ تۇزەپ تۇردى. اسىرەسە، ورىس-كازاك ميليتسيالاردىڭ قاباعى قاتىڭقى، دورەكى سويلەيدى. ءىش قازانداي قايناسا دا الدىن الا ءوزىمىز جاساعان نۇسقاۋ بويىنشا ەشبىر ارانداتۋعا بارماي، بار ماقساتىمىز - كەلىمسەك كازاكتاردى كەيىن قۋىپ، قۇرىلتايىن بولدىرماۋ.

كۇن قارا سۋىق. جەڭىل كيىنگەن ءبىزدىڭ وڭمەنىمىزدەن ءوتىپ بارادى. ءبىر كەزدە الەم-جالەم، اسكەري كيىنگەن قاۋعا ساقال كازاكتار ساپ تۇزەپ، ءبىزدى اينالىپ، تۇپ-تۋرا «زەنيتكە» قاراي اسكەري قاداممەن، بىزگە قىر كورسەتە وتە باستادى. بىزدەن شىدام كەتتى. ءبىر-ءبىرىمىزدى توقتاتساق تا، اركىمنىڭ كەۋدەسى ىزاعا تولى ەكەنى تۇيىلگەن قاباق پەن جۇدىرىقتان كورىنىپ تۇردى.

ءبىر مەزگىلدە ارامىزداعى جامبىلدىق شىمىر دەنەلى، كاراتەشى، ورتا بويلى مۇحتار دەگەن جىگىت شىداي الماي ايقاي سالىپ، كازاكتارعا تۇرا ۇمتىلدى. ءبارىمىز ونىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، ۇستاپ قالدىق. بايعۇس جىگىت ىزاعا بۋلىعىپ، شاراسىزدىقتان نامىسقا تۇيىلگەن كەۋدەسى شىداماي، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ءوزىن-ءوزى ۇستاي الماي، 100 مەتر بويىنا ساپ تۇزەگەن ءبىزدىڭ جاساقتى بويلاپ ويىنداعى ءسوزىن ايقايلاي ايتىپ، ەرسىلى-قارسىلى جىلاپ كەزىپ كەتتى. ءبىز جىلاما دەمەدىك. ويتكەنى، ءبارىمىز ءۇشىن ەڭ بولماسا، بىرەۋ نامىسىن جىرتىپ، ىشتەگى شەرىن تارقاتقانىن دۇرىس سانادىق. مۇحتاردىڭ بۇل قىلىعى جارتى ساعاتقا سوزىلدى. وعان ىلەسىپ، ساپتاعى ءبىر ميليتسيونەر قازاق ءۇنسىز جىلاپ تۇردى. كەم-كەمدەپ مۇقتاردى سابىر ساقتاۋعا شاقىردىق. ويتكەنى، وعان قوسىلۋشىلار قاتارى شىعا باستادى.

كازاكتاردىڭ سالتاناتتى جينالىسىنىڭ اشىلعانىن بىلدىك. اسپاندى بۇلت تورلاپ، ءبىر ۋاقىتتا جاڭبىر سىركىرەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ماعان اسپان جىلاپ تۇرعانداي بولىپ كورىندى. ەرتەڭگى دۇعا وقىعان بەيىت باسى ەسىمە ءتۇستى. بىزبەن بىرگە و دۇنيەلىك ارۋاقتار دا شاراسىزدىقتان جىلاپ تۇرعانداي سەزىندىم، ويىمدى ساپتاعىلارعا ايتتىم. الدەكىم مۇنى جاقسىلىققا جورىدى. جاۋىن 15 مينۋت جاۋدى دا، كوپ ۇزاماي كۇن شىعىپ، جىلىپ قويا بەردى.

ءبىز ميتينگىدەگى جۇرتتىڭ باعىنباي، بەرى قاراي كەلۋگە سۇرانىپ جاتقانىن ەستىدىك. ولارعا «كەلمەڭىزدەر، قىرعىن بولادى» دەپ حابار ايتتىق.
ارامىزدان جەتى ادام دەلەگات رەتىندە مەن، ايسۇلۋ، امانجول، جاسارال، باقىتجان، ورال، داۋرەن كازاكتار سالتاناتىنا بارىپ كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ۇيعاردىق. سويتكەنشە، بىزگە قاراي جامىراي جۇگىرىپ كەلە جاتقان ميتينگىگە جينالعان  ون مىڭ ادامنىڭ قاپتاپ كەلە جاتقانىن كورىپ، شوشىپ كەتتىك. بەينە ءبىر قۇرلىقتى باسىپ، توپانسۋ كەلە جاتقانداي. ءبىر ءسات ءبارىمىزدىڭ ويىمىزدا «كازىر قىرعىن باستالادى!» دەگەن سۋىق وي قارىپ ءوتتى. كازاكتارعا دا، رەسەيگە دە كەرەگى وسى عوي!..

دەرەۋ 3 جاسار بالاسىمەن جامبىلدىق حاديشا جۇگىرىپ بارىپ، باسىنداعى ورامالىن جۇلىپ الىپ، قاپتاعان قازاق جاستارىنىڭ الدىنا جايىپ وتىرا قالىپ، «توقتاڭدار!» دەپ ايعاي سالدى. ساپتاعى بىزدەر دە دەرەۋ ەسىمىزدى جيىپ، قول ۇستاسقان كۇيى كەلە جاتقان توپقا قارسى سابىمىزدى كەرىپ تۇرا قالدىق. دەرەۋ بۇرىن جەتكەندەردىڭ وزدەرىن قول ۇستاستىرىپ، ەكىنشى قاتار، سوسىن ءۇشىنشى قاتار تۇزدىك. ءسويتىپ، كىجىنىپ كەلگەندەردىڭ وزدەرىنە وزدەرىن توسقاۋىل ەتىپ، ەندى كازاكتارمەن كەلىسسوز جاساۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، كورىكتەي قىزعان جۇرتتىڭ باسىلۋىن وتىندىك.

سولاي تۇرعاندا الگى جەتەۋدىڭ كەلىسسوزگە بارۋ كەرەكتىگى ەسكە ءتۇستى. مىڭداعان ميتينگىشىلەردىڭ قان قىسىمى كوتەرىلگەندىگى سونداي، ەشتەڭەگە توقتار ەمەس. كەشەگى ورالدىق بۇيىعى قازاقتاردىڭ ءبىر كۇننىڭ ىشىندە مۇنداي نامىسقويلانىپ باتىلدىق پەن جاۋگەرلىككە بارادى دەۋگە قيماس ەدىك. سونىمەن، ميتينگىشىلەردەن كەلىسسوزگە بار بولعانى 15 مينۋت سۇرادىق. ەگەر وسى ۋاقىت ىشىندە ەشتەڭەگە ۇلگەرمەسەك، نە ىستەسەڭدەر سونى ىستەڭدەر دەپ جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر ۇشىن ولارعا دا كەرى تاستادىق.
«زەنيت» سارايىنا كەلىپ، وبلىس باسشىسى ن.ەسقاليەۆكە بار جايدى ايتىپ، كازاكتاردىڭ جينالۋىنا 15-اق مينۋت بەرىلەتىنىن ەسكەرتتىك. جاعدايدىڭ قانشالىقتى ۋشىققانىن وبلىس باسشىلىعى دا، كازاكتار دا ايتپاي-اق سەزدى. دەرەۋ «زەنيت» مادەنيەت سارايىنىڭ قاپتال ەسىگىنە اۆتوبۋستارىن تاقاپ، كازاكتاردىڭ كەتۋدەن باسقا شاراسى قالمادى.
بۇل جايتتى توسىپ تۇرعان قازاقتارعا ايتۋىمىز مۇڭ ەكەن، 3-4 قاتار توسقاۋىلدى دا، ميليتسيا سابىن دا بىت-شىت قىلىپ، «زەنيت» سارايىنا قاراي لاپ قويدى. كازاكتاردىڭ اۆتوبۋسقا مىنگەنى ءمىنىپ، مىنبەگەنى جاياۋ تىم-تىراقاي قاشىپ، ماناعى ماڭعاز يمپەريالىق كەيىپتىڭ تۋ-تالاقايى شىعىپ، ماسقارا بولىپ تىراعايلاپ كەتتى. ۇلتتىق رۋحتىڭ سالتاناتتى قۇدىرەتى دەگەنىمىز - وسىلاي كورىنىس بەرگەن ەدى! كوتەرىلىس دەگەنىمىز - شايقاس پەن قيراتۋ ەمەس ەكەن، ول - ۋشىققان احۋالدى ءوز پايداڭا جاراتا ءبىلۋدىڭ زور تاكتيكاسى.

جايىق وقيعاسى نەنى كورسەتتى؟

بۇل وقيعا ءبىر بىرىنە قاراما قارسى كوتەرىلگەن قوس تاراپتىڭ قاتىسىمەن قاتار ناقتى ماقساتتىڭ ەكى جاقتا دا بولعانىن ايقىندادى. بىراق مۇنداي جاعدايدا جەڭىس تەك قانا ءبىر جاققا تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى، ول اللا بۇيىرتىپ، بىزگە ءتيدى.

1. ءساتى كەلىپ، نيەت بىرىككەندە ساناۋلى توپ تا بۇيىققان حالىقتىڭ قانىن تۋلاتىپ، رۋحىن جەلبىرەتىپ، ءوز تاعدىرى ءۇشىن ۇلى كۇش بولاتىنىن كورسەتتى.

2. ەلدىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن جاۋاپتى دا، كۇش تە، كۇرەسكەر دە حالىقتىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم بولمايتىنىن كورسەتتى.

3. قازاقستان ەگەمەن بولاردا ەلدىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرىپ، ونىڭ نامىسىن جىرتاتىن ناقتى ساياسي كۇش تە، قوعامدىق توپ تا (زيالى قاۋىم), باسشىلىق تا (ن.نازارباەۆ سول كۇندەرى ب،ەلتسين ەكەۋى قاراباقتاعى ازەربايجان-ارميان سوعىسىنا ارا اعايىندىقپەن جۇرگەن ەدى) بولمادى. قازاق حالقىنا بۇل جولى دا جاراتقان يە جار بولدى!

4. اسقاق مۇراتىن حالىقتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرعاندار بولىپ ونىڭ جىگەرىن ۇشتاپ، كوتەرە بىلسە، حالىقتىڭ بۇيىققان رۋحىن ءبىر ساتتە-اق كوتەرىپ، ونىڭ جەمىسىن جەڭىسپەن كومكەرۋگە بولادى. كەز-كەلگەن ەلدەردە الىنباي وتىرعان اسۋعا اينالعان ءتۇرلى داعدارىستار حالىقتىڭ ءوز كۇش-جىگەرىن تۇساعاننان بولادى ەكەن.

5. قازاق ەليتاسى ء(بىر دە ءبىر اتاقتى زيالى ورال وقيعاسىنا قاتىسپادى) حالىق ءۇشىن باس كوتەرۋگە نيەت تە بىلدىرگەن جوق، قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن اڭدامادى. زيالى قاۋىمنىڭ سونشالىقتى بەيشارا ەكەنى وسى وقيعادان تاعى دا كورىنىپ قالدى.

6. وقيعا رەسەي تاراپىنان قازاقستان جەرىنە كوز تىگۋ ماسەلەسىن بىرنەشە ەسە كەيىن سەرپىپ، قازاقستان باسشىلىعىنا ەلدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن نىعايتىپ الۋعا باعا جەتپەس مۇمكىندىك اپەردى.

7. وقيعانىڭ شىعۋ سەبەبى ساياسي جاعىنان مەيلىنشە جويىلمايىنشا، ونىڭ جالعاسى بولاشاقتا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا جالعاساتىندىعىنا ەشبىر كەپىلدىك جوق.

سەرىك ەرعالي

2001 جىل، قىركۇيەك.

P.S. اتالمىش تاقىرىپقا ورالۋىمىزعا وقىرماندار سۇرانىسى تۇرتكى بولدى. شاماسى، حالقىمىز ءوزىنىڭ رۋحاني كۇش-جىگەرىن شىڭدايتىن تاقىرىپتارعا ءزارۋ سەكىلدى. وقيعاعا قاتىستى فوتو اۆتور مۇراعاتىندا ساناۋلى عانا. وكىنىشتىسى سول، وقيعانى تولىق بەينەلەيتىن ءۇش ساعاتتىق ۆيدەوتۇسىرىمدى الدەكىمدەر بەرمەي وتىر، ونى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ءساتى تۇسپەۋدە.

سوڭى

«اباي-اقپارات»