Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى عالامتور الەمىنىڭ ەسىگىن اشقان كۇننەن باستاپ الاشوردا ارداگەرلەرىنىڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىن ىجداعاتپەن جيناستىرىپ، الاشتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ۇزبەي بەرىپ كەلەدى ەكەن. قازىر پورتالىمىزدىڭ مۇراعاتتار قورىندا تۇرسىن جۇرتباي، ديحان قامزابەكۇلىنداي الاشتانۋشى ايدىك اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرى قازىناباسى جاۋھار دۇنيەلەردىڭ سورتى رەتىندە قالىپتاسىپ تا ۇلگەردى. قازاق باسىلىمدارىندا جارىق كورىپ جاتقان الاشقا قاتىستى دۇنيەلەردى دە سىلتەمەسىن كورسەتە وتىرىپ، «اباي» قوپاسىنا قونىستاندىرا باستاپپىز. بۇل ارەكەتىمىزدى تۇياققاپتى تىرىلىكتىڭ كۇڭكىلىنەن بيىك سويلەي الاتىن اعايىن ىشتەي ۇعىپ، «ازىمىزدىڭ» ءوزىن التىنعا بالاپ جۇرگەنىنە كامىل سەنىمدىمىز. ايتكەنمەندە،  الاش مۇراعاتىن قالىپتاستىرۋ جۇمىسى بىزدەن باستالدى دەگەن استام پىكىردەن اۋلاقپىز. كوپكە ءمالىم،  الاشتانۋ يدەياسى 1980 جىلداردىڭ ورتاسىنان اۋا پارمەنگە يە بولدى. ەندىگى ماقسات - وسى باعىتتى جەتىلدىرە ءتۇسۋ، ىرگەلەندىرۋ، كەشەندى مەملەكەتتىك ساياسي ينستيتۋت دەڭگەيىنە جەتكىزۋ. سوندىقتان الاشتانۋ عىلىمى بۇگىنگى قازاق قوعامىندا تياناقتالدى، نۇكتەسى قويىلدى دەي المايمىز. ەندەشە، ەكى قادام ىلگەرى باسسا، ەشكىكوزدەنە ەلىرەتىن تۋىسقاندارعا ەسكەرتپە:  «العاشقى ءاليحانتانۋشى مەن ەدىم»، «الەكەڭنىڭ جازعاندارىن ورىنبور، پەترەبور ارحيۆىنەن تاۋىپ، جاريالاعان قاسقاڭ ءبىز بولامىز» دەپ كەۋدەنى دۇڭك-دۇڭك سوعۋ، سىپايى قايىرساق، اقىماقتىقتىڭ اسقىنعان تۇرىمەن اياقتالادى.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى عالامتور الەمىنىڭ ەسىگىن اشقان كۇننەن باستاپ الاشوردا ارداگەرلەرىنىڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىن ىجداعاتپەن جيناستىرىپ، الاشتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ۇزبەي بەرىپ كەلەدى ەكەن. قازىر پورتالىمىزدىڭ مۇراعاتتار قورىندا تۇرسىن جۇرتباي، ديحان قامزابەكۇلىنداي الاشتانۋشى ايدىك اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرى قازىناباسى جاۋھار دۇنيەلەردىڭ سورتى رەتىندە قالىپتاسىپ تا ۇلگەردى. قازاق باسىلىمدارىندا جارىق كورىپ جاتقان الاشقا قاتىستى دۇنيەلەردى دە سىلتەمەسىن كورسەتە وتىرىپ، «اباي» قوپاسىنا قونىستاندىرا باستاپپىز. بۇل ارەكەتىمىزدى تۇياققاپتى تىرىلىكتىڭ كۇڭكىلىنەن بيىك سويلەي الاتىن اعايىن ىشتەي ۇعىپ، «ازىمىزدىڭ» ءوزىن التىنعا بالاپ جۇرگەنىنە كامىل سەنىمدىمىز. ايتكەنمەندە،  الاش مۇراعاتىن قالىپتاستىرۋ جۇمىسى بىزدەن باستالدى دەگەن استام پىكىردەن اۋلاقپىز. كوپكە ءمالىم،  الاشتانۋ يدەياسى 1980 جىلداردىڭ ورتاسىنان اۋا پارمەنگە يە بولدى. ەندىگى ماقسات - وسى باعىتتى جەتىلدىرە ءتۇسۋ، ىرگەلەندىرۋ، كەشەندى مەملەكەتتىك ساياسي ينستيتۋت دەڭگەيىنە جەتكىزۋ. سوندىقتان الاشتانۋ عىلىمى بۇگىنگى قازاق قوعامىندا تياناقتالدى، نۇكتەسى قويىلدى دەي المايمىز. ەندەشە، ەكى قادام ىلگەرى باسسا، ەشكىكوزدەنە ەلىرەتىن تۋىسقاندارعا ەسكەرتپە:  «العاشقى ءاليحانتانۋشى مەن ەدىم»، «الەكەڭنىڭ جازعاندارىن ورىنبور، پەترەبور ارحيۆىنەن تاۋىپ، جاريالاعان قاسقاڭ ءبىز بولامىز» دەپ كەۋدەنى دۇڭك-دۇڭك سوعۋ، سىپايى قايىرساق، اقىماقتىقتىڭ اسقىنعان تۇرىمەن اياقتالادى. ال، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ساڭلاقتار ءىزىن سارالاۋ - «كۇن سونگەنشە سونبەيدى!» وسى اقيقاتتى الدىمەن سول عازيز اعالاردىڭ وزدەرى ايتىپ كەتكەن. «كۇن سونگەنشە سونبەيمىز! - دەدى ولار. - الاش تۋىنىڭ استىندا!»

كۇن جانە الاش. كوكتە - كۇن، جەردە - الاش. اپىر-اۋ، قازاقتىڭ كەشەگى ءحالىن كورە تۇرا الاشورداشىلار «سونبەيمىز»، «ولمەيمىز» دەگەن ءسوزدى قالاي ايتقان؟ قانداي كۇش ول ءسوزدى الاش وعىلاندارىنىڭ اۋزىنا سالىپ تۇرعان؟ ءبىز بۇگىن تاپ سولاي ايتا الامىز با؟ ءيا، ايتامىز، اۋىزەكى اجۇك-گۇجىك اڭگىمەنىڭ اراسىندا ايتىپ تا ءجۇرمىز. بىراق، رۋحسىزبىز.  رۋحسىز ايتامىز. ءسوزدىڭ رۋحىن  تۇسىنبەگەن سوڭ امال كەم.  ەندەشە قايتپەك كەرەك؟ قالام كەمىرگەن قاعازباستى اعايىن قابىلدار، قابىلداماس، ءبىز الاشورداشىلاردىڭ رۋحىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن الاش ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا جەتىپ الۋ كەرەك شىعار دەيمىز.

الاش ءسوزىنىڭ سىرىن ۇعۋعا الدىمەن الاشورداشىلاردىڭ وزدەرى ۇمتىلىپتى. ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىنداعى الاشورداشىلاردىڭ ىزدەنۋ ناتيجەسىنە سۇيەنسەك، «الاش» قالماقتان شىققان ءسوز ەكەن.  ەدىل بويىنىڭ قالماقتارى قايتا-قايتا شاۋىپ، دۇركىن-دۇركىن ءدۇبىر سالاتىن قازاقتى شاپقىنشى، ياعني «الاششى»، «الاشى» دەپ اتاسا كەرەك. ەجەلگى جاۋ قالماقتىڭ ەسىن الىپ، ۇرەيىن ۇشىرعان قازاق اتىنىڭ الاش اتتى ۆاريناتىن الاشورداشىل بالكىم، سەس كورسەتۋ ءۇشىن، جىگەر جانۋ ءۇشىن ادەيى يەلەنگەن  شىعار. الايدا، الاش ەتيمولوگياسىنىڭ تاريحى تىم ارىدە ەمەس پە؟ الاش وقىمىستىلارىنىڭ ول جايتتان حابارسىز بولۋى نەعايبىل.  جاڭاعى «الاششى»، «الاشى» ءسوزىنىڭ قازاقپەن قاتار كوشىپ قونعان قالماقتىڭ اۋزىنان تابىلۋىندا دا تەرەڭ ءمان بار. قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى مۇحتار ماعاۋين بۇرىنعى قازاق حانداعى «التى الاش، ياعني التى ۇلىستىڭ بىرلىگى ەدى» دەپ جازادى . تۇرسىن حاننىڭ  قازاق ورداسىنا وپاسىزدىق ىستەۋىنەن قىرىلىپ كەتكەن قاتاعاندار مەن وزبەك ىشىنە سىڭگەن قۇرامالاردى ەسەپكە السا، الاش التاۋ ەمەس، سەگىز بولادى ەكەن (بۇل دا ماعاۋيننىڭ بايلامى). دەمەك، الاش قازاقتان دا ارىدە بولىپ تۇر عوي. سولاي سياقتى. ەندەشە، الاش اتاۋىن ىقىلىمنان ىزدەسەك قايتەدى. ءسويتىپ كورەلىك. ول ءۇشىن  شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ قالدىرعان مىنا ءبىر ەستەلىك-ەرتەككە كوز جۇگىرتىپ شىعالىق:

«ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، تۇراندا ابدۋللا ەسىمدى حان بولىپتى، باسقا ءبىر اڭىزداردا ونى ابدۋل-ءازيز حان دەسەدى، وسى حاننىڭ الاپەس اۋرۋىنا شالدىققان الاشا ەسىمدى ۇلى بولىپتى. وسى جۇقپالى اۋرۋمەن اۋىرعانداردىڭ بارلىعىن ەلدەن الاستايتىن كونەدەن كەلە جاتقان سالتتى ورىنداي وتىرىپ، اكەسى الاپەس بالاسىن ەلدەن الاستايدى. سول زاماندا، ابدۋللا حاننىڭ اسقان قاتالدىعىنا توزبەگەن اشىققان ادامدار سىر وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندەگى دالاعا، قاراقۇم مەن بورسىق قۇمدارىنا كەتىپ قازاقىلىق جاساي باستادى. ولاردان شىققان باتىل دا ەرجۇرەك باتىرلاردىڭ سانى ءۇش جۇزگە جەتىپ، تەز ارادا كۇش قۋاتىمەن جانە بايلىعىمەن تانىمال بولادى. بىرنەشە جىلدار ءوتىپ، كۇيزەلىس باستالادى: قازاقتاردىڭ قونىسى كورشىلەرمەن ۇدايى بولعان سوعىستاردا جەڭىلىس تابادى. دالانىڭ ەركىن ەلى اشتىقتى سەزىنىپ، اعايىن اراسىنداعى باسسىزدىق پەن الاۋىزدىق ولاردى ىدىراتىپ، ءوزارا سوعىسقا الىپ كەلەدى. ىڭعايلى ۋاقىتتى پايدالانىپ ابدۋللانىڭ ءوزى بەيباقتىقتى سوڭىنا جەتكىزۋدىڭ جولىن قاراستىرادى، ولاردى ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋدەن كورەگەندىكتىڭ كۇشى عانا قۇتقارادى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدا ەكىجۇزدىكتىڭ ىشىنەن الاش (جات جۇرت) دەگەن دانا قارت شىعىپ، سونشالىق اقىلعا قونىمدى ءسوز ايتقانى سونداي، قازاقتار ونى وزدەرىنىڭ رۋباسى، قازىسى ەتىپ سايلايدى جانە ونىڭ اقىل كەڭەسىمەن ابدۋللا حاننىڭ ەلدەن الاستاتىلعان الاپەس ۇلى الاشتى شاقىرىپ حان سايلايدى. وسىلايشا، دالانىڭ كەزبە قازاقتارى ەندى سالاۋاتتى قوعام مەن ۇلتقا اينالادى. وزدەرىنىڭ جەكە تاۋەلسىزدىگىنىڭ قۇرمەتىنە وزدەرىنىڭ حانى الاش پەن رۋباسى ءارى قازىسى الاشتىڭ ەسىمدەرىنە ەستەلىك ءۇشىن الاش نەمەسە جۇزدىكتىڭ سانىنا  ء(ۇش ءجۇز) قاراي ءۇش الاش اتانادى. وسىلايشا الاش ەل بولدى، الاشا حان بولدى» (ش. ءۋاليحانوۆ، كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى، 2 ت، 173 ب).

بۇل، ارينە، اڭىز-ەرتەگى. اڭىزداعى الاش حان الاپەس دەرتىنە شالدىعىپ، بالا كەزدە حان ورداسىنان، اكەسىنىڭ قاسىنان الاستالىپتى. اڭىز كوڭىلىڭە ولقى سوعادى. ونىڭ ۇستىنە، الاشقا اتىن بەرگەن حانىمىز الاپەس ەكەن. اڭىزدىڭ استارىنا بارماي ءسوزدى تۋرا قابىلدايتىن ادام ءۇشىن بۇدان ءارى ايتارمىز شامالى. ال، «سودان كەيىن نە بولىپتى؟» دەيتىن قىزعۋشىلىقپەن اڭگىمەنىڭ اياعىن كۇتەتىن وقىرماننىڭ  توسىن ءبىر جايتقا كوز جەتكىزەرى  داۋسىز. وقىرمانىمىزدى عاجايىپقا كەنەلتۋ ءۇشىن ءبىز وسى ارادا قازاق ميفولوگياسىنىڭ تىلسىم قاتپارلارىن اشقان، عۇلاما عالىم سەرىكبول قوندىبايعا جۇگىنەمىز.

«الاش - پروتوتۇركىلەردىڭ ورتاازيالىق توبىنىڭ ميفولوگياسىنداعى كۇن جانە شارت پەن كەلىسىم ءتاڭىرىنىڭ ەسەمى».

«الاشا - ميفتتىك العاشقى ادام، العاشقى قوعام قۇرۋشى، بيلەۋشى، باتىر»

(س. قوندىباي. تولىق شىعارمالار جيناعى، 1توم، 86 بەت)

مىنە، كورىپ وتىرسىزدار الاش كۇنتەكتى ءتاڭىر يە ەكەن. ۇندىەۆروپالىق، ۇندىيراندىق ەلدەردىڭ قاي-قايسىسى دەمەيىك، العاشقى ادامدى وزدەرىنەن باستايدى. مىسالى، سكانديناۆ ەلدەرىنىڭ ميفولوگياسىندا ادام ءپىشىندى العاشقى پەندە - يمير. تاڭىرلەر ونى ءولتىرىپ دەنەسىنەن عالام جاسايدى.

يما - ەجەلگى يران ميفولگياسىنداعى العاشقى ادام. ول جەر بەتىندەگى جاسامپازدىقتىڭ باستاۋىنداعى تۇلعا.

ياما - ءۇندى ميفولوگياسىنداعى ءبىرىنشى ادام.

سكيفتەردەن قالعان اڭىزداردا جەر بەتىنىڭ العاشقى تۇرعىنى - پاپاي. گرەك ميفولوگياسىندا دا تاڭىرتەكتەس ادامدار جەر بەتىنە ءبىرىنشى بولىپ «تۇرەن» سالادى.  ۇندىلەردە ولار قايىرىمدى اشۆيندەر بەينەسىندە كورىنەدى.

سەرىكبول قوندىباي الەم ەلدەرىنىڭ ميفىندەگى تاڭىريە تۇلعالاردى الاشپەن تۋىستىرادى. سويتە كەلىپ ءبىز تىكسىنە قابىلداعان «الاپەستىڭ» قۇپياسىن اشادى.

«ەگەر زەرتتەۋشىلەر الاشانىڭ الاپەستىگىن «مىناۋ شىنىندا دا اۋرۋ الاپەس بولعان ەكەن» دەپ قابىلداي قويعاننىڭ وزىندە، تاعى ءبىر ءتۇپ اتا - قالشانىڭ دا دەنەسىندە قالى بار ەكەن دەپ تىكە ءتۇسىنۋ ۇيات بولار ەدى. ويتكەنى، اتا-باباسىن قايتا-قايتا اۋرۋ قىلا بەرەتىندەي وتكەن بابالارىمىزدىڭ باسىنان ات تەۋىپ پە، تەك ولار ەجەلگى ميفتىك كۇن مەن ونىڭ كۇنتەكتى ءىنىسىن وسىنداي جولىمەن استارلاپ تۇسىندىرگەن» (س. قوندىباي. تولىق شىعارمالار جيناعى، 1توم، 109 بەت).

سونىمەن، قال، الا، الا-شۇبار كۇن الەمىندەگى بەلگىلەر نەمەسە تاڭبالار بولدى. اڭىزداعى الاشتىڭ (الاشا حاننىڭ) الا بولىپ تۋىلۋىندا دا الگىندەي كۇن تەكتىلىك جاتىر.  سوندا الاشورداشىلاردىڭ الاش اتىن ۇرانداپ شىعۋىندا وسىنداي تىلسىم سىر بولعانى عوي. الاششىلار وزدەرىنىڭ كۇن تەكتى ۇرپاق ەكەندەرىن بەك تۇسىنگەن. ولاردىڭ  «كۇننەن تۋعانبىز»، «گۇننەن تۋعانبىز»  (ماعجان) دەپ كۇركىرەي سويلەۋلەرىندە كۇنتەكتى سونبەس ساۋلەنىڭ رۋحى جاتىر. سول سەبەپتەن دە  ولار  جىن بۇركىپ، جىن اتقان قاساپ زاماننىڭ قاندى ەزۋىندە كەتىپ بارا جاتىپ جاسىپ-جابىرقاعان جوق. «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!» دەدى. كۇن سونە مە؟ وعان پەندەنىڭ اقىل-ويى جەتپەيدى. سەن دە كۇنتەكتى الاش ۇلدارىنداي بول، قازاق ۇلانى! ۇلت مۇددەسى جەڭىلىس تاپقان  ساتسىزدىكتەردىڭ ەشبىرىنە مويىما. ساتسىزدىكتىڭ، جەڭىلىستىڭ، بۇگىنگى بۇتىندەلمەگەن تىرلىگىڭىنىڭ ءبارى دە ۋاقىتشا، سەنىڭ ازاتتىقتىڭ قادىرىن تانىپ، قاسقايىپ ءومىر سۇرۋگە دەگەن ۇمتىلىسىڭ عانا ماڭگىلىك. الاششىل بول، الاششىل بولايىق، اعايىن!

«اباي-اقپارات»