بىزدە وسى ۋاقىتقا شەيىن رەسمي ۇسىنىلعان ءۇش ءالىپبي بولىپ ەدى (ديگراف، اپوستروۆ، اكۋت). ەلباسى سوڭعى ەكەۋىن بەكىتكەن دە ەدى. ەگىز تۋعان قيسىق-قيسىق ەكى نۇسقاسى تاعى كەلە جاتىر ەدى، جالپىحالىقتىق تالقىلاۋعا. ەشقايسىسىن قولداعان ەمەسپىن. تالقىلاۋعا ءبىر كۇن قالعاندا، مىنانى دا تالقىلاڭدار دەپ تاعى ءبىر جوبا ءتۇستى. كەش تۋعان كەنجەمدى كوردىم دە، بىردەن قۇلادىم. وسى عوي بىزگە كەرەگى! ۇلتتىق ءالىپبي وسى! ەندى بۇنى ءبارىمىز جاقسى كورىپ، قولداۋىمىز كەرەك. نەگە؟ اركىمنىڭ  ءوز تالعامى، ءوز ۇستانىمى بار ەمەس پە؟! تۇسىندىرەيىن، تاريحىنان باستايىن.

سول كەزدەگى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ الىپبيىمىزدە پەرنەتاقتاداعىدان ارتىق-اۋىس تاڭبا بولماسىن دەدى. الىپبيتۇزگىشتەرىمىز  وسى باعىتتى ۇستانىپ الىپ، جەتپەيتىن تاڭبانى قوس ءارىپ ارقىلى بەرىپ (اە=ءا، Oe-ءو، Ng-ڭ ) نەمەسە اپوستروف تاڭباسى ارقىلى (U΄-ءۇ، G΄-ع ) نەمەسە اكۋت تاڭباسى ارقىلى بەرىپ، بەكىتتىرىپ، ءالىپبيدى قوعامعا ەنگىزۋدى باستاپ جىبەردى. ءبارى جوعارىدان تەز ناۋقانشىلدىقپەن ۇسىنىلعاننان كەيىن ەشقايسىسىنىڭ عىلىمي نەگىزى جوق بولاتىن. الايدا وسى جوبالاردى قوش كورىپ، قولپاشتاعان عالىمدار بولدى. ولار تابانىنىڭ بەدەرى جوق جالتاق ازاماتتار رەتىندە بولاشاقتان ءوز باعالارىن الار. سول كەزدە بار عالىم ءبىر اۋىز بوپ، مىناۋ بولمايدى دەسە، ەسىل ۋاقىت، ەسىل قارجى بوسقا كەتپەس ەدى عوي، شىركىن... بۇدان وزگە 300 جوبا كەلىپ ءتۇستى ەلدەن... بىراق ولاردى ەلەگەن دە، ەكشەگەن دە ەشكىم بولمادى. 

قوش، جارايدى. جاڭا پرەزيدەنتىمىز عالىمدارعا قايتا قاراڭدار دەدى. ءالىپبي بيلەگىشتەر ونىسىن اكۋتتى جەتىلدىرىڭدەر دەپ ءتۇسىنىپ، سوڭعى بەكىتىلگەن جوبانى جاماي باستادى. ال اكۋتتىڭ كۇنى وتكەنى قاراپايىم قازاققا دا تۇسىنىكتى بولاتىن. قاراپايىم لوگيكاعا سالساق، اكۋت جۇيەسى قازاق ءالىپبيىن پەرنەتاقتاداعى بار تاڭباعا سىيدىرۋ ءۇشىن الىنعان ەدى. ەندى ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا ءپرينتسيپىن ۇستانىپ، پەرنەتاقتاداعى بار تاڭبامەن شەكتەلۋدەن كەتكەن سوڭ، اكۋتتىڭ قىزمەتى جاي توبە ءتۇرتۋ بوپ قالدى. ال ونداي قىزمەتكە كەز كەلگەن نوقات تاڭبالار جاراپ تۇر. ءيا، اكۋت جوباسى ەندى قاراۋعا، تالقىلاۋعا جاتپايدى. ونى وسى ۋاقىتقا شەيىن جيىننان جيىنعا سۇيرەپ جۇرگەندەرىنە تاڭىم بار. 

اكۋت جوبا

كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلعان ەكىنشى جوبا ۋملاۋت. بۇل دا نوقات جۇيەسى. ءارىپتىڭ توبەسىنە، استىنا نوقات، سىزىقشا قويۋ نەمەسە ءارىپتىڭ بويىنا قوسىمشا سالىنعان باسقا دا دياكريتيكالىق بەلگىلەردىڭ بىرقاتارى مىناۋ: 

بۇنداي بەلگىلەر ۇلتتىق دىبىستارعا كلاسسيكالىق پەرنەتاقتاداعى لاتىن تاڭبالارى جەتپەي قالعان كەزدە نەمەسە داۋىستى دىبىستىڭ اشىق، قىساڭ، ەكپىن تۇسىرە ايتىلۋىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن الىنادى. ماسەلەن، اكۋت كوپ ەلدەردە ەكپىن تۇسەتىن بۋىندى (داۋىستى دىبىستى) بىلدىرسە، ماكرون بەلگىسى داۋىستى دىبىستىڭ سوزىلىڭقى ايتىلۋىن بىلدىرەدى. ۋملاۋت تا داۋىستى دىبىستىڭ تەمبرىن بىلدىرەدى. ال برەۆيس دىبىستاردىڭ قىسقا ايتىلۋىن مەڭزەيدى. ياعني ءار تاڭبانىڭ قالىپتاسقان ءوز ءمانى بار.

تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان ەكىنشى جوبادا مىناداي ءۇش ءتۇرلى دياكريتيكالىق بەلگى قولدانىلعان: 1) Ӓ− ءا، Ӧ– ءو،  2) Ğ− ع، 3) Ș–ش .  

ۋملاۋت جوبا

ەكى جوبا (اكۋت-ۋملاۋت) ەگىز. تەك ڭ دىبىسى بىرىندە Ń، بىرىندە Ƞ بولىپ بەلگىلەنگەن. كوزشالىمعا، ياعني تەز اجىراتۋ ءۇشىن جانە جازۋ ءۇشىن ءتول دىبىستاردى نوقات قويىپ اجىراتۋ ءتيىمسىز. ءوز جوباسىن ۇسىنىپ، وسى ماسەلەگە جاناشىرلىقپەن اتسالىسىپ جۇرگەن ماتەماتيك عالىم قۋانتقان ۆانوۆ: ەگىز قىزدى بىردەي كيىندىرىپ قويعانداعى اȀ دەگەن سىياقتى. ولاردى بىرىنەن-ءبىرىن تەك توبەسىندەگى شاپكىسى ارقىلى عانا اجىراتامىز − دەيدى. نوقات باسقان كەزدە ۇشىپ كەتسە نەمەسە تۇسپەي قالسا نە بولادى؟ ۋلى ستالين بولادى عوي. قولمەن جازعاندا دا ءار ءارىپتىڭ توبەسىن ءتۇرتىپ وتىرۋ ءۇشىن ەكى قيمىل كەرەك (اكۋتقا ەكى، ۋملاۋتقا ءۇش قيمىل). ونىڭ ۇستىنە، جوعارىدا ايتقانداي، لينگۆيستيكادا بۇلاردىڭ قالىپتاسقان ءوز ءمانى بار. پەرنەتاقتاداعى 26-عا سىيماعان سوڭ، توبەسىن ءتۇرت، استىن سىز، ءارىپتىڭ بويىنا وزگەرىس ەنگىز، ءبارىبىر جاساندى تاڭبا بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار ءۇشىن ءبارىبىر قوسىمشا باعدارلاما جاسالادى. سوندىقتان مەن ءۇشىنشى جوبانى قولدايمىن. ونداعى ءا مەن ءو حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدە بار، كەرەك دەسەڭىز ءۇ دە بار. جەتپەيتىن تاڭبانى اسپاننان ەمەس، وسى كەڭەيتىلگەن لاتىن جۇيەسىنەن الۋ كەرەكتىگى بەلگىلى. مۇنى دا قۋانتقان اعام ايتىپ ءجۇر.

حالىقارالىق فونەتيكاداعى تاڭبالاۋ

ءيا، ءۇ مەن ۇ-نى جوباداعىدان كيريلشە قالدىرۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ ءۇ جانە ءى دىبىستارى لاتىننىڭ ي مەن ءى تاڭبالارىمەن  بەرىلسە، شەتەل سوزدەرىن ءتىل جۇيەسىنە يكەمدەۋ وڭاي بولار ەدى: ءمىنىستىر، ءىنىستوت، ۇنىبەرسىتەت، مۇزەي، ءۇمىلاۋىت/ ۇمىلاۋىت جانە ت.ب. تاعى ءبىر كەلىسپەيتىن نارسە ءۇشىنشى جوبادا (بارلىق جوبادا دا) 31 تاڭبا بار. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇرىن 42 تاڭبا بولعان، اقىرىنداپ-اقىرىنداپ، بىرتە-بىرتە 11-ءى ءوز ۇيىرىنە كەتتى. ۇشەۋى قالىپ قويدى (ف،ۆ،ح( ھ)). قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەسى ءۇشىن بۇلار ۆيرۋس، بوتەن. ءتىل جۇيەسى ءتىلدىڭ ىشكى زاڭدارى بۇلاردى كەرەك قىلىپ وتىرعان جوق. بۇنى جوبادان-جوباعا سۇيرەپ جۇرگەن ساياسات جانە ساياساتقا جالتاقتاعان عالىمدار. بۇرىنعى پرەزيدەنت بەكىتكەن جوبالاردا تس جانە چ تاڭبالارى بولعان. ولار قازىر جوق. نەگە؟ ويتكەنى ولاردى ساياسات سۇيرەپ جۇرگەن ەدى. عىلىم قابىلداماعان سوڭ كەتتى.

 ال مىنالار نەگە ءجۇر؟ بۇل ىستە عىلىم سويلەپ، ساياسات تىزگىنىن تارتۋى كەرەك، ايتپەسە بۇلدىرەدى تاعى. بۇلاردى پەرنەتاقتادان ەشكىم شاۋىپ تاستامايدى. قيماي جۇرگەندەر سودان الىپ پايدالانا بەرسىن، رۇقسات. ال بوتەن تاڭبانى قازاق الىپبيىنە ەنگىزىپ قويۋ قۇلدىقتان شىقپاۋدىڭ ايقىن كورىنىسى.

بىزدە لاتىن قارپىنە ءوتۋ قازاق ءتىلىن الەمدىك دەڭگەيگە شىعارادى، تۇركىلەرمەن جاقىنداستىرادى، تەحنالوگيانى لەزدە يگەرتەدى، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە كومەكتەسەدى دەيدى. ءبارى بوس ءسوز. ەڭ باستى ماقساتىمىز - اقمەت بايتۇرسىنۇلىن قاماعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق دامۋىنان اداسىپ، ساياسات سىلتەگەن جالعان جولعا ءتۇسىپ كەتكەن ءتىلىمىزدى ۇلتتىق ارناعا قايتا بۇرۋ. ودان باسقاسىنىڭ ءبارى ونىنشى، جيىرماسىنشى ماسەلەلەر.

ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسى ءۇشىنشى جوبانى جەتىلدىرىپ، پەرنەتاقتاداعى 26 تاڭبانىڭ 20-سىن عانا قولدانىپ، قازاقتىڭ 28 دىبىسىن سويلەتەتىن باعدارلاما جاساپتا قويدى. 

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz