نەمەسە تاعى دا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى

اتىڭنان اينايلايىن مىرجاقىپ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى باياعىدا، ارادا كوپ زاماندار ءوتىپ كەتكەن ۋاقىتتا، ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىپ ەدى بۇل ءسوزدى. ءوزى «كومەنەس» دەپ ايدار تاققان مىڭبايۇلى جالاۋ جولداسقا دەپ دالمە-ءدال ادرەسىن كورسەتىپ تۇرىپ جولداعان ەدى. جالاۋ جولداس و كەزدە كەڭەستىك بيلىكتىڭ تۇتقاسىندا وتىرعان-تىن.

انا ءتىلىنىڭ اتىنان سويلەگەن ەدى مىرجاقىپ مىڭبايۇلىنا جولداعان وسى مۇباراك حاتىندا. مىرجاقىپتارعا مۇنداي مارتەبەلى قۇقىق جاراسادى عوي. ولار ۇلتتىڭ اتىنان سويلەگەندە ۇپاي ەمەس، ۇلى مۇراتتار ءۇشىن عانا سويلەيتىن...

«مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.

ەندى قاندايمىن؟

كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم.

مەن نە كورمەدىم؟»، - دەپ باستالاتىن م.دۋلاتۇلىنىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى» اتتى ماقالاسى.

نەمەسە تاعى دا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى

اتىڭنان اينايلايىن مىرجاقىپ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى باياعىدا، ارادا كوپ زاماندار ءوتىپ كەتكەن ۋاقىتتا، ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىپ ەدى بۇل ءسوزدى. ءوزى «كومەنەس» دەپ ايدار تاققان مىڭبايۇلى جالاۋ جولداسقا دەپ دالمە-ءدال ادرەسىن كورسەتىپ تۇرىپ جولداعان ەدى. جالاۋ جولداس و كەزدە كەڭەستىك بيلىكتىڭ تۇتقاسىندا وتىرعان-تىن.

انا ءتىلىنىڭ اتىنان سويلەگەن ەدى مىرجاقىپ مىڭبايۇلىنا جولداعان وسى مۇباراك حاتىندا. مىرجاقىپتارعا مۇنداي مارتەبەلى قۇقىق جاراسادى عوي. ولار ۇلتتىڭ اتىنان سويلەگەندە ۇپاي ەمەس، ۇلى مۇراتتار ءۇشىن عانا سويلەيتىن...

«مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.

ەندى قاندايمىن؟

كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم.

مەن نە كورمەدىم؟»، - دەپ باستالاتىن م.دۋلاتۇلىنىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى» اتتى ماقالاسى.

بۇدان ءارى: «ماعان اكەلىپ اراب پەن پارسىنى قوستى. بەرتىن كەلە شۇلدىرلەتىپ نوعايدى، بىلدىرلاتىپ ورىستى ارالاستىردى. ءبىر كۇندەردە مەنى مۇلدە جوق قىلعىسى كەلگەندەر دە بولدى. ولىدە ۇشباقى بولعىر ابايعا وكپەم جوق. تىرىدە ماعان ارا تۇسۋشىلەر از بولدى. مەن جىلى ءسوزدى، الدىمەن اينالىپ كەتەيىن، وسى كۇنگى احمەت دەگەن كىسىدەن ەستىدىم. (بايتۇرسىنوۆ. رەد)»، - دەپ جازاتىن ماكەڭ قازاق ءتىلىنىڭ مولدالاردىڭ، ميسسيونەرلەردىڭ، ءتىلماشتاردىڭ قولجاۋلىعىنان قۇتىلدى ما دەگەن ءۇمىتىنىڭ جەلگە ۇشىپ، بوسقا قۋانعانىن ايتاتىن. ايتاتىن دا شالا-شارپى جۇرگىزىلگەن كەڭەستىك «قازاقىلاندىرۋدىڭ» زارداپتارىنان شىعار جول ىزدەيتىن. جالاۋ جولداستىڭ «اۋىل ءتىلىن» شىعارامىن، گازەت ناعىز قازاق تىلىمەن جازىلادى دەگەنىنە ءىشى جىلي وتىرىپ: «ازار كومەنەس بولىپ كەتسەڭ دە اتا-باباڭ قازاق ەدى عوي، مەن سولاردىڭ ءتىلى ەدىم  عوي، نە جازىعىم بار، ايا مەنى!»، - دەپ تۇيىندەيدى.

ال، بۇگىنگى كۇنگە كەلەيىك.

ارينە، مىرجاقىپتاي، احمەتتەي اياۋلى انا تىلىنە اراشا سۇراعان ازاماتتار جوعالعان جوق. بىراق، بۇل ۇلتقا رۋحاني كوسەم بولعان تۇلعالارمەن بىرگە قويدى دەگەن باعامدى بىلدىرمەسە كەرەك.

بۇگىنگىنىڭ ءوز مىرجاقىپتارى، ءوز جالاۋلارى بار...

كەشە پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىندا دەپۋتات جاراسباي سۇلەيمەنوۆ بيلىكتىڭ بارلىق بۇتاعىنا رەسمي كەزدەسۋلەردى، جيىنداردى قازاق تىلىندە وتكىزۋگە، مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت كورسەتۋگە شاقىردى. ەل ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىسى كارىم ماسىموۆكە جولداعان ساۋالىندا ول: «بۇدان بىلاي «بارشاعا تۇسىنىكتى بولسىن» دەگەن سىلتاۋمەن بوگدە تىلدە شۇلدىرلەي جونەلۋدەن ارىلۋ كەرەك. اسىرەسە، مەنىڭ بۇل سوزدەرىمە اناسىنىڭ ءالديى قۇلاعىندا قالماعاندار، بەسىگىندە انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا قانباعاندار قۇلاق اسىپ، قيقارلانباي ءتۇزۋ جولعا تۇسسە دەيمىن. ارداقتى اعايىن، حالقىمىزدىڭ سارقىلماس قازىناسى، ەڭ ۇلكەن يگىلىگى - تاريحتىڭ وزىندەي، بابالاردىڭ كوزىندەي ەل باستاعان كوسەمدەردىڭ ءتىلى، ءسوز باستاعان شەشەندەردىڭ ءتىلى - قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەيىك، قازاق بولايىق، ۇيدە دە، تۇزدە دە قازاقشا سويلەيىك. بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدى وسىعان تاربيەلەيىك»، - دەدى.

ارىپتەسىنە قولداۋ بىلدىرگەن دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆ بولسا، «مەملەكەتتىك تىلگە كىم قارسىلىق كورسەتسە، ول قازاقستاننىڭ كەلەشەگىنە دە قارسى بولعانى» دەپ سالدى.

«مۇندا كەرى كەتىپ جاتقاندار نەگىزىنەن ءوزىمىزدىڭ ءورىستىلدى قازاقتارىمىز. الايدا، ءبىز جاعداي وسىلاي بولدى ەكەن دەپ جۇرە بەرمەي، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە كەڭىنەن قولدانىسقا  ەنگىزۋىمىز كەرەك. مەن سىزدەردى وسى ماسەلەنى قولداۋعا شاقىرامىن. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ - ءار دەپۋتاتتىڭ مىندەتى. ەگەر ءبىز ءتىل بىلمەسەك، حالىققا قالاي جاۋاپ بەرمەكپىز؟»، - دەدى نۇرتاي سابيليانوۆ.

P.S: ءيا، «تاستى جاپالاققا ۇرسا دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقتى تاسقا ۇرسا دا جاپالاق ولەدى» دەگەندەي ءباز باياعى انا ءتىلىنىڭ مۇڭى مۇڭ بولىپ عاسىردان استام ۋاقىت كەلە جاتىر. كولونيالدىق مادەنيەت قازاقتىڭ ەلدىگىن ەتەكتەن قاشانعا دەيىن تارتار ەكەن؟!..

«الماتى اقشامى»، №111, 22-قىركۇيەك