الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعان قالاسىنداعى م.تىنىشباەۆ اتىنداعى تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيىندە «ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىنىڭ «ۇلى دالانىڭ ساق وركەنيەتى» اتتى قورمەسى اشىلدى. بۇل كورمە التىن ادامنىڭ اشىلۋىنا 50 جىل، قورىق-مۋزەيدىڭ اشىلۋىنا 10 جىل، ارحەولوگ  ب.نۇرمۇحانبەتوۆكە 85 جىل تولىنۋ وراي، ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» ماقالاسىنىڭ اياسىندا ۇيىمداستىرىلدى. 

كەز كەلگەن ۇلتتىڭ عاسىرلار بويعى تاريحى، رۋحاني ءھام ماتەريالدىق مادەنيەتى، ۇلتتىق بولمىسى – تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، سالت-ءداستۇرى مەن دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىندا، ءتىپتى تۇرمىستىق بۇيىمدارىندا كورىنىس تابادى. سونداي-اق، كوشپەندى وركەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەندەۋشى حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە تۇتىنعان ءاربىر بۇيىمىنان وسى وركەنيەتتىڭ دەڭگەيى مەن ونى يەلەنۋشىلەردىڭ (ساق-ۇيسىندەردىڭ) شەبەرلىگى مەن تاباندىلىعىن، ويشىلدىعى مەن ونەرپازدىعىن بايقايمىز.  بۇل وركەنيەتتى حاتقا تۇسكەن اڭگىمە-جازبالاردان تولىققاندى ۇعىنۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا عالىمدار جازبا دەرەكتەردەن باسقا دا، وتكەن زامان وركەنيەتىن، اسىرەسە ساق وركەنيەتىن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتە الاتىن دەرەككوزى – ارحەولوگيالىق جادىگەرلەرگە نازار اۋدارادى.

ارحەولوگيالىق جادىگەر عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلىپ، مۋزەي جادىگەرىنە اينالعاندا عانا ءوز زامانىنىڭ تاريحىمەن ءبولىسىپ، مۋزەي كەلۋشىلەرىنە وتكەن ۋاقىتتىڭ سىرىن اشىپ، تاريحي تۇرعىداعى ءبىلىمىن تولىقتىرۋعا كومەكتەسەدى.  «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا ەرەكشە اتالعان وسى «كوشپەلىلەردىڭ زور مادەني جەتىستىكتەرىنىڭ شوعىرى دالامىزعا سىرتتان كەلگەن جوق. كەرىسىنشە، كوپشىلىگى وسى كەڭ-بايتاق ولكەدە پايدا بولىپ، سودان كەيىن ءوز ايماعىنان سىرتقا تارالا  باستاعانى ءمالىم» [1]. 

ادامزات بالاسى ءۇشىن وسىناۋ زور وركەنيەت پەن مادەني قۇندىلىقتاردى قالدىرعان حالىق، ول – ساق-ۇيسىندەر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. اسىرەسە جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن ساق-ۇيسىندەردىڭ وزىنە ءتان مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بايقايمىز.  2020 جىلدىڭ 19 اقپانىندا الماتى وبلىسىنىڭ م.تىنىشباەۆ اتىنداعى تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيىنە كوشپەلى كورمە رەتىندە جول تارتقان كورمەدە وسى ەرەكشەلىكتەردى ايقىنداپ كورسەتەتىن جادىگەرلەر ورىن الدى.  

كورمە  ەكسپوزيتسياسىنا «ەسىك» قورىق-مۋزەيىنىڭ وسى كۇنگە دەيىنگى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان جانە تاريحي-مادەني مۇرالارىمىزدىڭ ساقتالۋىنا ۇلەس قوسۋ ماقساتىندا مۋزەي قورىنا ەل ازاماتتارىنىڭ سىيعا تارتقان قۇندى جادىگەرلەرى قويىلدى.  بۇل جادىگەرلەر سوناۋ ب.ز.ب. ءح–ىى عاسىرلار اراسىندا جاسالىپ، قولدانىستا بولعان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىز بولىپ تابىلادى. كورمە ەكسپوزيتسياسى تەك قولادان قۇيىلعان، دانەكەرلەنگەن تۇرمىستىق بۇيىمدار، قارۋ–جاراق تۇرلەرى جانە اشەكەيلەر مەن ات ابزەلدەرى سىندى جاۋھارلارىمىز قويىلدى.  

قولا قازاندار - ءتۇپ تاريحىمىزعا تەرەڭدەپ، ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ تۇپكى قاتپارلارىنا بويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە ەجەلگى مەتاللۋرگيا ءىسىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ كورسەتەتىن جادىگەرلەردىڭ ءبىرى. سونداي-اق مىڭداعان جىلدار بويى ۇلى دالا حالقىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان، اتريبۋتتىق مانگە يە كيەلى ىدىس. كوشپەندى حالىقتار قازاندى جورىق كەزىندە جانە كۇندەلىكتى ومىردە اس دايىنداۋعا، سونىمەن قاتار ونى ءتۇرلى ءدىني-عۇرىپتىق سالتتار اتقارۋ كەزىندە قولدانعان. قۋىس تاعاندى جانە ءارتۇرلى ولشەمدەگى قازاندار ازىرگە دەيىن الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان (1936, 1953, 1956 جج), الماتى قالاسىنان (1930, 1956, 1977, 1984 جج), قىرعىزستاننان (1901, 1905, 1908 جج) تابىلعان. وسىعان دەيىن قولا قازانداردىڭ 80-گە جۋىق تۇرلەرى تابىلسا ولاردىڭ اراسىندا ءۇش تاعاندى قازانداردىڭ ۇلەسى باسىم جانە ولار جەتىسۋ جەرىنە تيەسىلى بولعان.

قارۋ-جاراقتار – ەۋرازيا دالاسىن مەكەندەگەن ساق-سكيفتەرگە ورتاق بەلگىلەردىڭ ءبىرى. ولارمەن قاتار جەرلەۋ ورىندارىنان ات ابزەلدەرى مەن «اڭ ستيلىندەگى» بۇيىمدار دا تابىلادى. مۇنى عىلىمدا «سكيف ۇشتىگى» دەپ اتايدى. الايدا، جەتىسۋ ساقتارىنىڭ مادەنيەتىنە ءتان جەرلەۋ ورىندارىندا قارۋ-جاراقتار سالىستىرمالى تۇردە سيرەك كەزدەسەتىن ارتەفاكتىلەر ساناتىنا جاتادى. سوندىقتان ءاربىر جاڭا تابىلعان قارۋ-جاراق ايماقتىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ اسكەري ىستەرى تۋرالى ءبىلىمىمىزدى ايتارلىقتاي كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىنداي ولجالار ارقىلى جەرگىلىكتى ساق جاۋىنگەرلەرى قارۋ-جاراقتاردى قاشىقتىقتاعى جانە قولما-قول  ۇرىسقا بىردەي ىڭعايلى ەتىپ جاساعاندارىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، قارۋ-جاراق تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر ساق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن رەكونسترۋكتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءتۇرلى كولەمدەگى قابىرلەرگە مايىتپەن بىرگە ءارتۇرلى قارۋ-جاراقتى قوياتىن ءداستۇردىڭ ارقاسىندا ءاربىر تابىلعان جاڭا مالىمەتتەر بىزگە ساق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قارۋ-جاراقتاردىڭ مول قورى اقسۇيەكتەر مەن جاۋىنگەرلەر جەرلەنگەن ورتا جانە ءىرى قورعانداردان تابىلىپ جاتادى. ال كىشىگىرىم قورعانداردا قارۋ-جاراقتار وتە سيرەك كەزدەسەدى [2]. ساق قارۋ-جاراقتارى ارقىلى ەجەلگى دۇنيەدە ساقتاردىڭ اسا جوعارى دامۋ دەڭگەيىنە جەتكەنىن جانە وراسان زور قۋاتقا يە بولعانىن كورە الامىز. 

ات ابزەلدەرى – ادام  بالاسىنىڭ تاريحىنداعى ۇلى جاڭالىقتىڭ ءبىرى، سونداي-اق اتتى قولعا ۇيرەتۋ ەڭ ءبىرىنشى قازاق جەرىنەن باستاۋ الدى. ساق-ءۇيسىن كەزەڭىنەن ات تەكتىلىكتىڭ، ەركىندىك پەن دانالىقتىڭ جانە جوعارعى الەمنىڭ سيمۆولى سانالادى. ادام دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالعانعا دەيىن ايرىلماس دوسى سانالعان، ءتىپتى و دۇنيەگە دە بىرگە باراتىن قاناتى، سەرىگى دەپ ءتۇسىنىپ،  باقيلىق بولعانداردى اتىمەن قوسا جەرلەگەن. جەتىسۋ ساقتارىنىڭ جەرلەۋ كەشەنىندە ات تولىعىمەن جەرلەنگەن كۇيىندە تابىلماعانىمەن قۇرباندىق ورىندارىنان اۋىزدىق، تارتپا ۇزبەلەرى سىندى ابزەلدەر كەزدەسەدى. ات ابزەلدەرىنىڭ باسىم بولىگى كەزدەيسوق ولجالار رەتىندە تابىلىپ جاتادى. ونداي ولجالاردى كوبىنە تاريحي-مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىنەن حابارى جوق قاراپايىم تۇرعىندار تاۋىپ الىپ جاتاتىنى دا بەلگىلى. الايدا، تابىلعان مادەني مۇرا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوبى ءتيىستى ورىندارعا مالىمدەلىپ، قاجەتتى ورىندارعا وتكىزىلە بەرمەيدى. دەگەنمەن، كوپتەگەن ازاماتتارىمىز وزدەرىنىڭ ازاماتتىق جانە اتا-بابا مۇراسىنا ادالدىعىنان تانباي تابىلعان زاتتاردى مۋزەيلەرگە وتكىزىپ جاتادى. سونداي، تاريحي مۇرالارىمىزعا بەي-ءجاي قاراماي، كەزدەيسوق تابىلعان بۇيىمداردى مۋزەي قورىنا بەرۋگە اتسالىسقان ازاماتتارعا، اسىرەسە تاۋەلسىز جۋرناليست – ماقسات ياسىلبايۇلىنا، توعىزبۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى تەرگەۋسيزوۆ فارحات پەن يساباەۆ مەدەتكە، بەساعاش اۋىلىنىڭ تۇرعىنى سەرگازيەۆ ۇلانعا العىسىمىزدى  بىلدىرەمىز.

كورمەنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا الماتى وبلسىنىڭ مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنا قاراستى كىتاپحانا ءىسى، تاريحي-مادەني مۇرا مۋزەيلەر جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قالقاباەۆا گۇلميرا مالىكقىزى، ءسۇيىنباي اتىنداعى الماتى وبلىستىق فيلارمونياسىنىڭ ءداستۇرلى انشىلەرى، الماتى وبلىستىق تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ جونىندەگى ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن تالدىقورعان قالالقىق اگرو-تەحنيكالىق جانە پوليتەحنيكالىق كوللەدجدەرىنىڭ   ستۋدەنتتەرى قاتىستى. كورمە ەكسپوزيتسياسىمەن اسەل جاقسلىقبايقىزى تانىستىرسا، قورىق-مۋزەي اتىنان قۇتىقتاۋ ءسوزىن جازيرا قۇربانالى سويلەگەن بولاتىن. كورمەنى ۇيىمداستىرۋ بارىسىنداعى العا قويعان ماقسان ورىندالىپ، كەلۋشى كورەرمەندەر تاراپىنان جىلى لەبىزدەر ايتىلدى.

كورمە ۇيىمداستىرۋعا ۇسىنىس بەرىپ، مۇرىندىق بولعان م.تىنىشباەۆ اتىنداعى تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ باسشىسى مەن ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى جازيرا بارلىقانقىزىنا، اعا عىلىمي قىزمەتكەرى باۋىرجان قۇربانعا جانە دە  ۇجىمىنا ءوز العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.

«ەسىك» قورىق-مۋزەيىنىڭ باس قور ساقتاۋشىسى 

ا.ج.امارگازيەۆا

Abai.kz