الماتى قالاسىنداعى رايىمبەك بابانىڭ كەسەنەسىمەن قاپتالداسا جايعاسقان ورتالىق زيرات قازاق ءۇشىن قاسيەتتى. بۇل قورىمعا ۇلى ابايدىڭ پەرزەنتى ءابىش - ءابدىراحماننىڭ دەنەسى قويىلعان.

الماتى قالاسىنداعى رايىمبەك بابانىڭ كەسەنەسىمەن قاپتالداسا جايعاسقان ورتالىق زيرات قازاق ءۇشىن قاسيەتتى. بۇل قورىمعا ۇلى ابايدىڭ پەرزەنتى ءابىش - ءابدىراحماننىڭ دەنەسى قويىلعان.

زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى ۇلى مۇحاڭ - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، قانىش ساتپاەۆ، شاكەن ايمانوۆ، ءىلياس وماروۆ، كۇلاش بايسەيىتوۆا، قاسىم امانجولوۆتاردىڭ دا جۇرەگى ماڭگى تىنىستاپ جاتىر بۇل جەردە. كوزى تىرىسىندە جاقسى مەن جايساڭنىڭ باسىن قوسىپ جۇرەتىن ۇلى جازۋشىنى ۇزەڭگىلەس ىنىلەرى جالعىز قالدىرعىسى كەلمەگەندەي. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ وتە شىققان ساتتار ەرۋباەۆقا دا وسى ارادان ورىن بۇيىرىپتى. الايدا 1970 جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ و دۇنيەلىك بولعان قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ «كەڭساي» زيراتىنا جەرلەنە باستاعان كۇنىنەن باستاپ بۇل قورىم بيلىكتىڭ كوزىنەن دە، كوڭىلىنەن دە تاسا بولا باستادى. مەملەكەت تاراپىنان ءبولىنىپ جاتقان قارجىنىڭ ماردىمسىزدىعىنان زيرات كۇتىمى تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ موينىندا قالدى. كەيىنگى تولقىن تاريحي قۇندىلىعىن ەستەن شىعارىپ، «ورىس زيراتى» دەگەن كوزقاراستىڭ جەتەگىندە كەتە مە دەگەن قاۋىپ تە جوق ەمەس.
بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى مۇرات اۋەزوۆ بىلاي دەيدى:
- قىركۇيەك ايىنىڭ 28-جۇلدىزى اكەمنىڭ تۋعان كۇنى. تۋعان كۇنىندە ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنان وزگە ەسكە الىپ، باسىنا بارعان جان بولمادى. جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ، ءالىبي جانگەلدين نەمەسە دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ ناق وسى قورىمدا جەرلەنگەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ولاردىڭ قابىرىنە اپارار جول جابىلىپ قالعان. قازاقتىڭ ماڭدايالدى ازاماتتارى جەرلەنگەن قورىمدى مەملەكەت ءوز قامقورلىعىنا الار كەز كەلدى: تۋىسقان ءازىربايجان ەلىندە ءاربىر قوناق كەلىپ كورەتىن ەكى تاعىلىمدى قابىرستان بار: ءبىرى - شاھيتتەر قابىرستانى، ەكىنشىسى - ۇلتتىق پانتەون. بۇل ولاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قالىپتاسىپ كەتكەن. بۇل ءۇردىستى وزبەك، تۇرىكمەن باۋىرلارىمىز دا قولعا الدى. جازۋشىلار وداعى، الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى وسىندا جەرلەنگەن قايراتكەرلەردىڭ كارتاسىن جاساپ، ونى ايشىقتى جەرگە ورناتىپ قوياتىن كەز كەلدى. كۇنى ەرتەڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تۇلعالارىمىزدىڭ ناق وسى قورىمدا جەرلەنگەنى ەستەن شىعىپ، قاتارداعى زيرات ەسەبىندە قالۋى ابدەن مۇمكىن. مۇندا جەرلەۋ راسىمدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. كۇنى ەرتەڭ اۋەزوۆ - ساتپاەۆ، ايمانوۆتاردىڭ بەيىتىنە اپارار سوقپاق تا تەمىر قورشاۋلاردىڭ ورتاسىندا قالۋى مۇمكىن، - دەيدى.
ورتالىق زيرات مەڭگەرۋشىسى ەربولات اپەنۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1975 جىلدان بەرى زيرات رەسمي تۇردە جابىق.
- نەگىزىنەن، زيراتقا قازا بولعاندار قابىلدانبايدى. بىراق ءىشىنارا جەرلەۋ راسىمدەرى ءوتىپ جاتادى. ولار ءبىر كەزدە ەرى قايتىس بولىپ ايەلىنە نەمەسە كەرىسىنشە، بالالارى زاڭداستىرىپ الىپ قويعان بوس ورىنعا جەرلەپ جاتادى، - دەيدى مەڭگەرۋشى.

قاسىمنىڭ قورىمى قاراۋسىز تۇر...

ورتالىق زيراتقا وسىدان 55 جىل بۇرىن جەرلەنگەن اقىننىڭ باسىنا جاقىنداي الماي توڭىرەگىندە ءبىراز اينالشىقتاپ جۇردىك. زيراتقا اپاراتىن جالعىزاياق جولعا شارباق قورشاۋلار ءتۇسىپ جابىلىپ قالعان. مۇندا قاسىم اقىننىڭ جەرلەنگەنىنەن مۇلدەم بەيحابار قورىم قىزمەتكەرلەرى ونىڭ قاي تۇستا جاتقانىن ءدوپ باسىپ ايتا المادى. «اقىننىڭ 100 جىلدىعى رەسپۋبليكا كولەمىندە تويلاندى. مەرەيتوي الدىندا باسىنا كەلىپ، قۇران وقىتىپ كەتكەندەر بولدى ما؟» دەگەن ساۋالىمىز دا جاۋاپسىز قالدى.
- قاسىم اقىننىڭ جىرىمەن وسكەن قازاقتىڭ ءبىرىمىن. وسىندا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىما ونشاقتى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بىراق ونىڭ مۇندا جەرلەنگەنىن بىلمەپپىن جانە سوڭعى بەس-التى جىلدا ىزدەپ كەلگەن جان بولمادى، - دەيدى زيراتتىڭ بايىرعى قىزمەتكەرى الماسبەك جۇرىنوۆ.
- ەي، تاكاپپار دۇنيە!
ماعان دا ءبىر قاراشى،
تانيمىسىڭ سەن مەنى،
مەن قازاقتىڭ بالاسى، - دەپ جانىنداي ءسۇيىپ وتكەن ۇلتىنىڭ بولمىسىن ءبىر-اق شۋماق ولەڭگە سىيدىرعان ءور اقىننىڭ زيراتى تىم قاراپايىم. ءبىر كەزدە باسىنا قويىلعان ءمارمار بەلگىنىڭ دە قيۋى كەتىپ، شوگە باستاعان. كوپ بولىپ قولعا الماساق، اتاقتى اقىننىڭ وسىندا جەرلەنگەنىن ايعاقتاپ تۇراتىن جالعىز بەلگى دە كوز الدىمىزدا عايىپ بولماق. سالىستىرعىمىز كەلمەسە دە پۋشكين تاۋىنىڭ ەتەگىندە، سۆياتوگورسك موناستىرىندەگى پۋشكيننىڭ، پياتيگورسكىدەگى لەرمونتوۆتىڭ زيراتى ەسكە ورالدى. و دۇنيەلىك بولعانىنا ەكى عاسىرعا جاقىنداپ قالعان قوس اقىنعا ارنالعان مەرەيتويلىق شارالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ زيراتىنىڭ باسىنان باستالادى. ولاردا كوممۋنالدىق شىعىندى مەملەكەت ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە العان.
- جولعا شىعار كۇنى اكەمىزدىڭ باسىنا كەلىپ، قۇران باعىشتادىق. اكەمىزدىڭ قارقارالىدا وتكەن تويىنا الماتىدان ەكى ۆاگون قازاقتار باردى. باسىنا كەلىپ كەتكەندەر جايلى ەستىمەدىم. ءداستۇر بويىنشا مۇندايدا مارقۇمنىڭ باسىنا كەلىپ، ارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ بارىپ جولعا شىقپاۋشى ما ەدى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن. اكەمنىڭ تۋعان كۇنى - 8 قازان. الماتى قالاسى اكىمدىگى مەرەيتويدىڭ الماتىدا جالعاساتىنىن حابارلادى. كەم-كەتىكتىڭ ورنى سول كەزدە تولىقتىرىلار. اقىنىن قۇرمەتتەگەن الاش جۇرتىنا اللا رازى بولسىن! اكەمىزدىڭ ءجۇز جىلدىعى قارساڭىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جاپپاي جازىپ جاتىر. ەشكىمنەن ەشتەڭە دامەتپەيپىز. تەك الماتىدان اكەمىزدىڭ اتىنا ءجونى ءتۇزۋ كوشە بۇيىرسا دەگەن جالعىز ارمانىمىز بار. قازىرگى قاسىم امانجولوۆ اتىنداعى كوشە ءتىرى جان اياق باسپايتىن، ۇزىندىعى 3-4-اق كۆارتال تۇيىق كوشە. ال قاسىم اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنا قوسقان سۇبەلى ۇلەسى مۇنداي سيىقسىز كوشەمەن باعالانباسا كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ كوپ جىلدان بەرى كوكەيىمىزدە جۇرگەن ارمان، - دەيدى قاسىمنىڭ ارتىندا قالعان قىزدارى جاننا مەن داريعا امانجولوۆا. ايتپاقشى، قاسىم اقىننىڭ تويى باستالار كەزدە، زيرات باسىنداعى 50 جىلدىق كارى تەرەك تامىرىمەن قوپارىلىپ، قۇلاپ تۇسكەن. زيرات قىزمەتكەرلەرى اقىننىڭ ەكى قىزىن شاقىرتىپ الىپ، ءوز كۇشتەرىمەن تازالاۋدى ءوتىنىپتى.
ءبىز «قاسىم اقىننىڭ زيراتى نەگە كوزدەن تاسا قالعان؟ مەرەيتوي شەڭبەرىندە زيرات باسىنا كەلىپ، رەتكە كەلتىرىپ، ارۋاعىنا قۇران باعىشتاۋعا مۇمكىندىك بولمادى ما؟» دەگەن ساۋالدى اقىننىڭ مەرەيتويلىق كوميسسياسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن عالىم جايلىباەۆقا قويدىق.
- راس، توي الدىندا اقىننىڭ باسىنا بارا المادىق. بىراق ونىڭ قايدا جاتقانىنان حاباردارمىن. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن بارىپ، ارۋاعىنا باعىشتاپ، قۇران وقىپ كەتكەنمىن. قاسىمنىڭ تويى اياقتالعان جوق. قازان ايىنىڭ اياعىندا الماتىدا جالعاسادى. قاراعاندىدا اقىنعا ەسكەرتكىش قويىلدى، اكە-شەشەسىنىڭ باسى جاڭعىرتىلدى. الماتىدا وتەتىن مەرەكەلىك باعدارلامادا ءسىزدىڭ گازەت كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەلەر ەسكەرىلەتىن بولادى، - دەيدى عالىم جايلىباەۆ.
... وعان ءبىز دە سەنگىمىز كەلەدى.

كۇلاشتى ىزدەيتىن ۇرپاق بار
كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ باسىنا بارۋ دا قيىن. كۇمىس كومەي ءانشى نەبارى 22 جاسىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، ال 24 جاسىندا كسرو حالىق ءارتيسى دارەجەسىنە يە بولعان ونەر ساڭلاعى رەتىندە تاريحتا ماڭگى قالدى. زيرات قىزمەتكەرى الماسبەك جۇرىنوۆ ءان الەمىنە تالپىنىپ جۇرگەن جاس بالالاردىڭ اتا-انالارىمەن بىرگە ءان - اپامىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەن، دۇنيەدەن وتكەن كۇندەرى باسىنا كەلىپ قۇران باعىشتاپ كەتەتىنىن ايتادى. باسىنا كەلىپ جۇرگەن جاس بالالاردى ءبىز دە كوردىك.
راس، دۇنيەدە ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق. ۋاقىتى كەلگەندە تاس ءمۇجىلىپ، تەمىر دە توزادى. ۋاقىت وتە كەلە قاجەتتىلىككە بايلانىستى ەسكى قورىمداردى جويۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى قاجەت. اتا-بابا باسىنا بەلگى قويىپ، جازۋ قالدىرۋ كەشەگى كۇلتەگىن زامانىندا دا بولعانىن تاريحي جادىگەرلەر دالەلدەيدى.
بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا. ارۋاقتى سىيلاعان ەلمىز. قايراتكەرلەردى قۇرمەتتەۋ ولار جەرلەنگەن جەردەن باستالادى. ەندەشە، ۇلىلار جاتقان قورىم ۇمىت قالماسا ەكەن...

«ايقىن» گازەتى