بيىل ۇلى تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرى مۇستافا شوقايدىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولىپ وتىر. وسى داتاعا وراي اتى الەمگە ءماشھۇر قايراتكەردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس سىندى قۇبىلىس شىندىعىن قاراستىرۋ جانە حالىقتاردىڭ جاڭا سوۆەتتىك يمپەريا احۋالىندا شىنايى ازاتتىق الۋدى كوزدەگەن قوزعالىسى قيسىنىن (تەورياسىن) جاساۋ جولىنا شاعىن شولۋ جاسايىق.

وتارلىق وزبىرلىقتان قورعانۋ ءۇشىن  تۇرك حالىقتارىنىڭ بىرلەسۋ جولىمەن ءجۇرىپ، ىنتىماقتاسا دامۋى جانە كۇرەسۋى قاجەتتىگى حح عاسىر تابالدىرىعىنان بىرگە اتتاعان يمپەرياداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن  استاسا ورىستەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار بارىسىندا ايقىندالا ءتۇستى (وسى جەردە «تۇرك» دەگەن تەرميننىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى مىنانى ايتا كەتكەن ءجون: قازاقشا ادەبيەتتە كوبىنە «تۇرىك حالىقتارى» دەگەن تىركەس قولدانىلادى، ءبىز مۇنى سونشالىقتى تۋرا ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز، ويتكەنى ۇلى تۇرىك حالقىنىڭ اتاۋىن بارلىق تۇركىلەرگە قولدانۋ ارقىلى وزگە تۋىس حالىقتاردىڭ بارشاسى سونىڭ ۇلىستارى تارىزدەنىپ، اتاۋلارداعى شاتاسۋلاردى تۋعىزادى، سوندىقتان  ورىس عىلىمي ادەبيەتىندەگى «تيۋرك» اتاۋىنىڭ ماسەلە ءمانىن دۇرىس اشاتىنىن مويىنداۋ ءلازىم، ياعني ءتۇبى ءبىر تۋىس حالىقتاردىڭ قازاقى جالپىلامالىق  اتاۋىن «تۇرىك» دەپ ەمەس، «ءى» ءارپىنسىز «تۇرك» دەپ قولدانۋ  ءادىل بولماق، سوندا «تۇرك حالىقتارى» ساناتىنا تۇرىك، ءازىربايجان، تاتار، باشقۇرت، قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، ت.ب. جاتاتىنى ايقىن كورىنىپ تۇرادى دەپ ويلايمىز). مۇستافا شوقاي مۇنى پەتروگرادتاعى ستۋدەنت شاعىنان باستاپ اڭعارىپ، 1917 جىلى مونارحيا قۇلاعاننان كەيىن مۇسىلمان كوميتەتىندە، ودان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنداعى ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىندا قىزمەت اتقارعان شاقتارىندا  مەيلىنشە ايقىن ۇعا ءتۇستى. رەسەيدىڭ دەموكراتيالىق فەدەراتسيا بولۋ جولىن تاڭداعانى ايقىندالىپ كەلە جاتتى،  تيىسىنشە، ازاتتىققا قولدارى جەتكەن يمپەريا حالىقتارى ەندى فەدەراتسيا قۇرامىندا اۆتونوميا الۋدى اڭسادى. وسى ورايدا تۇركىستان ولكەسى حالىقتارىن دا جاڭا قۇرىلىمدا ءومىر سۇرۋگە دايىنداۋ كەرەكتىگىن ۇلت قايراتكەرلەرىنەن ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن.

جاس كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي پيتەردەن ەلىنە قاراي ساپارعا شىعار الدىندا، پويىزعا مىنۋگە رۇقسات الۋ ءۇشىن، 1917 جىلعى ناۋرىزدىڭ 20-لارىندا، سونىڭ الدىندا عانا  رەۆوليۋتسياشىل مەكەمەنىڭ العاشقى باسشىسى بولىپ سايلانعان كىسىگە – پەتروگراد جۇمىسشى دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ (پەتروسوۆەتتىڭ) توراعاسى سوتسياليست نيكولاي سەميونوۆيچ چحەيدزەگە كىردى. كارلو چحەيدزە رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسقا جاستايىنان،  ستۋدەنتتىك شاعىنان ارالاسقان، «كوممۋنيستىك پارتيا مانيفەسىن» 90-شى جىلدارى گرۋزين تىلىنە تۇڭعىش اۋدارعان، 1892 جىلدان زاكاۆكازەدەگى العاشقى سوتسيال-دەموكراتيالىق ۇيىمنىڭ، 1898 جىلدان رسدجپ-نىڭ مۇشەسى بولعان، 4-ءشى مەملەكەتتىك دۋمادا مەنشەۆيكتەر فراكتسياسىن باسقارعان، پاتشا دۋمانى تارقاتقاندا، وعان مويىنسۇنباي قۇرىلعان مەمدۋما كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن 53 جاستاعى تاجىريبەلى ساياساتكەر بولاتىن. مۇستافا وعان ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتىن ايتادى. ونى ەستىگەن چحەيدزە شوشىپ كەتىپ: «جولداس شوقاەۆ، وتانداستارىڭىزعا اۆتونوميا تۋرالى ايتا كورمەڭىز. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، قازىر بۇل جونىندە ءسوز قوزعاۋعا ەرتە، ال، ەكىنشىدەن، ءسىزدىڭ تۇركىستان سەكىلدى مادەنيەتى، ءتىلى مەن ءدىنى مۇلدەم بولەك ەلگە اۆتونوميا اپەرۋ – سەپاراتيزمگە انىق قادام باسۋ دەگەن ءسوز. ال رەۆوليۋتسيالىق جانە دەموكراتيالىق روسسيادان تىسقارى جاسالعان سەپاراتيزم ءسىزدىڭ حالقىڭىزعا پايدا بەرمەيدى»،  – دەپ قارسىلىق  ءبىلدىردى.

الايدا رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار جىلدام ورىستەپ، ساياسي ويدى قارقىندى تۇردە دامىتىپ جاتتى. چحەيدزە جازدا جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ 1-ءشى بۇكىلرەسەيلىك سەزىندە ۆتسيك توراعاسى بوپ سايلانىپ، كۇزدە ارنايى شاقىرىلعان بۇكىلرەسەيلىك دەموكراتيالىق ءماسليحاتتىڭ جۇمىسىن كىرىسپە ءسوز سويلەپ اشقاندا، «جاعدايدى قالاي پارىقتاپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى» ماسەلە قويدى. ەلدەگى بيلىكتى ۇيىمداستىرۋ جونىندە وتكەن ماجىلىستە بەلسەندى ءرول اتقارىپ، سوڭعى كواليتسيالىق ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قۇرۋعا قاتىستى. سوسىن گرۋزياعا كەتتى دە، رەۆوليۋتسياشىل رەسەيگە قايتىپ ورالعان جوق. مۇستافاعا بەرگەن كەڭەسىنىڭ قاتەلىگىن ءوزى دالەلدەگەندەي بوپ، گرۋزيانىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراتسياعا قول قويدى، زاكاۆكازە سەيمىنىڭ توراعاسى بولدى، گرۋزياعا قىزىل ارميا كىرگەننەن كەيىن ءبىرجولا فرانتسياعا ەميگراتسياعا كەتتى. ونىڭ اقىل-كەڭەسىنە قۇلاق اسپاي، تۋعان ولكەسىندە رەۆوليۋتسياشىل رەسەي مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولاتىن تۇركىستان مۇحتارياتىن جاريالاۋعا اتسالىسقان مۇستافا شوقاي دا اۆتونوميا استاناسى قوقان قاندى قىرعىنعا ۇشىراعاننان سوڭ سوۆەت وكىمەتىنەن ءبىرجولا جەرىگەن. سوسىن اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، ول دا فرانتسيادان ورىن تەپتى.

شەتەلدە مۇستافا رەسەيلىك جانە تۇركىستاندىق ەميگرانتتارمەن بىرگە قويان-قولتىق ەڭبەك ەتتى. ورىس جانە ەۋروپالىق ءباسپاسوز بەن ءوزى سەرىكتەرىمەن ارنايى اشقان جۋرنالدارى بەتتەرىندە بولشەۆيزمنىڭ قىلمىستارىن اشكەرەلەدى، بوستاندىق يدەيالارىن تاراتۋمەن جانە ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ زامان تالابىنا ساي تەورياسىن جاساۋمەن شۇعىلداندى. ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ول تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ 1917 جىلدىڭ ساۋىرىندەگى 1-ءشى سەزىندە قۇرىلعان ورتالىق كەڭەس (ۇلتتىق ورتالىق) توراعاسى بولىپ سايلانعان. تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ جوباسىن جاساۋعا بەلسەنە قاتىسقان. ولكەدە رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولۋدى كوزدەگەن اۆتونوميا قۇرۋ جونىندەگى يدەيا بولاشاق بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىستا قولداۋ  تابادى دەپ ۇمىتتەنگەن. ياعني تۋعان ەلىندە اۆتونوميالىق بىرلىك قۇرۋعا ۇمتىلعانمەن، چحەيدزە ساقتاندىرعان سەپاراتيزمدى مۇلدەم اۋىزعا الماعان-دى. ءوستىپ، ورىس دەموكراتياسىنا سەنىمىن جوعالتپاي، مۇستافا اۆتونوميا ماسەلەسىنىڭ بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىستا شەشىلۋىنە قالدىرۋ جاعىندا بولدى. بەلگىلى قايراتكەر سەرالى لاپين  باسقاراتىن «ۋلەما» قوعامى ء(دىني عۇلامالار ورتالىعى) شۇعىل شاريعات سوتىن ەنگىزۋ سىندى شەتىن ۇسىنىس جاساعاندا، ودان كەيىن ولكەنىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋى جونىندە باتىل يدەيا كوتەرگەندە دە،  ول ۇلتتىق ورتالىق اتىنان كەلىسسوز جۇرگىزىپ، مۇنداي قادامدارعا بارۋدىڭ ەرتەلىگىن، ولكە بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە ساقتىقپەن قاراۋ قاجەتتىگىن دالەلدەدى.

بىراق پەتروگرادتاعى قازان توڭكەرىسى،  ارتىنشا تاشكەنتتە دە ولكە بيلىگىن بولشەۆيكتەردىڭ باسىپ الۋى جاعدايدى شيەلەنىستىرىپ جىبەرگەن ەدى.  تاشكەنتتەگى سوۆەت وكىمەتىنىڭ باسشىلارى قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتىنە كەدەرگى كەلتىرۋدىڭ قيلى امالدارىن جاسادى دا، اقىرى، جويقىن قارۋلى كۇش قولدانىپ، جويدى. استىرتىن جاعدايعا كوشكەن مۇستافا شوقاي جارالى سولداتشا كيىنىپ، جارالىنى كۇتىمگە العان مەدبيكە كەيپىندەگى زايىبى ماريامەن بىرگە قۇپيا تۇردە 1918 جىلعى 1 مامىردا (تۇركىستان ولكەسىنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسى جاريالانعان مەرەكەلى كۇنى) تۇركىستان ولكەسىمەن ءبىرجولا قوشتاسىپ، پويىزبەن تاشكەنتتەن شىعىپ كەتتى. الاشوردا قايراتكەرلەرىمەن بىرگە بارىپ، قۇرىلتايشى جينالىس كوميتەتى ۋفادا، سامارادا وتكىزگەن جينالىستارعا قاتىستى. ودان قازاق دالاسى ارقىلى كاسپيگە جەتىپ، كەمەمەن باكۋگە كەلدى. سوسىن تيفليسكە اۋىستى. ەكى جىلدان كەيىن، 1921 جىلعى اقپاندا، قالاعا قىزىل ارميا كىرگەندە، اۋەلى ستامبۋلعا كەتتى، وندا اعىلشىن، تۇرىك باسىلىمدارىنا ماقالالار جازدى. سودان سوڭ سول جازدا پاريجگە باردى. اق ەميگراتسيا باسپاسوزىندە – الەكساندر كەرەنسكيدىڭ «دني»، پاۆەل ميليۋكوۆتىڭ «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە قىزمەت اتقاردى. 1923 جىلى ءپاريجدىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىندەگى نوجان-سيۋر-مارن قالاسىنا ورنىقتى. وسى جىلى ەۋروپالىق جۇرتشىلىق الدىندا «روسسيا ساياساتى جانە تۇركىستان ۇلتتىق قوزعالىسى» دەگەن تاقىرىپپەن العاشقى ءدارىسىن وتكىزدى. وسى تاقىلەتتەس دارىستەردى  مۇستافا پاريجدە عانا ەمەس، لوندوندا دا، ۆارشاۆا مەن ستامبۋلدا دا وقىپ ءجۇردى. كاۆكاز، ۋكراينا، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق قورعانىس ورگانى «پرومەتەي» جۋرنالىنىڭ رەداكتسيالىق القاسىندا ىستەدى. «فرانتسيا-شىعىس» كوميتەتىنىڭ جينالىسىندا «تۇركىستاننىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى» بايانداما جاسادى. حالىقارالىق ىستەر كورولدىك ينستيتۋتىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا لوندوندا «سوۆەت وداعى جانە شىعىس تۇركىستان» اتتى بايانداماسىن جاسادى. سول ۋاقىتتاردا مۇستافا پاريجدە قۇرىلعان تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق بىرلىگى ۇيىمىن باسقاردى، بولشەۆيكتەردىڭ تۇركىستانداعى ساياساتى جونىندەگى اشكەرەلەگىش ماقالالارىن ەۋروپالىق باسىلىمداردا ۇدايى جاريالاپ تۇردى.

شەتەلدەگى ساياسي قىزمەتى بارىسىندا مۇستافا شوقاي، ارينە، تۋعان ولكەسىنىڭ سوۆەت بيلىگىنەن ازاتتىق الۋى ءۇشىن كۇرەسۋ ماسەلەسىن ءبىر ءسات تە ەسىنەن شىعارعان جوق.  ەميگراتسياداعى كۇللى ساياسي قىزمەتى، ەۋروپا سوتسياليستەرىمەن جۇمىسى ونىڭ نەگىزگى ماقساتىن ناقتىلاي ءتۇستى. سول جاقتا ونىڭ قازاق ساياسي ويىن دامىتقان، تۇرك حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تەورياسىن تاپسىرلەگەن، جالپى الەم دەموكراتياسىنا ورتاق قوعامدىق وي-پىكىر قازانىن تاسىتقان وراسان زور ساياسي جانە عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق جۇمىسى ورىستەپ، جيىرما شاقتى جىل بويى تولاستاعان جوق.

مۇستافا ەزىلگەن ۇلت تىلىندە (بارلىق تۇرك حالىقتارى تۇسىنەتىن تۇركي-شاعاتايشا) ءباسپاسوز قۇرالىن اشۋعا تىرىستى. ارنايى ءباسپاسوز جۇرتشىلىققا ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ماقسات، مۇراتتارىن جەتكىزىپ، ولاردى، ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركىستاندىقتاردى تاۋەلسىزدىك يدەيالارى اينالاسىنا توپتاستىرۋ جولىنا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس ەدى. ءسويتىپ ول   ستامبۋلدا ساياسي كۇرەستەگى ۇزەڭگىلەس جولداسى احمەدزاكي ۋاليديمەن بىرگە «يەني (جاڭا) تۇركىستان» (1927–1931) جۋرنالىن اشتى. ەكەۋى اۋەلى پەتروگرادتا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنداعى ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىندا، سوسىن تاشكەنتتە شاڭىراق كوتەرگەن ساياسي ۇيىمداردا  قىزمەتتەس بولعان شاقتاردان ءبىرىن-ءبىرى جاقسى بىلەتىن. كوزقاراستارى جاقىن بولاتىن. ەميگراتسيادا  قۇرىلعان تۇركىستان ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ ساياسي ورگانى رەتىندەگى وسى باسىلىم بەتتەرىندە تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىنە جەتۋ، سول ماقساتتا  تۇرك حالىقتارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ يدەياسىن دايەكتەي ءتۇسۋ كوزدەلدى. باسىلىم جايىندا جازعان ماقالاسىندا مۇستافا شوقاي تۇركىستان ساياسي ەميگرانتتارىنىڭ ءوز وتانىنان شالعايدا جۇرگەن از عانا توبى «يەني تۇركىستان» جۋرنالىن شىعارۋعا كىرىسىپ وتىرعانىن  ايتا كەلىپ، ەميگراتسياعا كەتكەندەردىڭ كىمدەر ەكەنىن: «ءبىز – يمپەراتورلىق رەسەيدىڭ اشىق تا قايتپاس جاۋلارى، ورىس يمپەرياليزمى مەن ۇلتشىل ۇلىدەرجاۆاشىلدىقتىڭ دۇشپاندارى، ءبىز – وكتيابر رەۆوليۋ- تسياسىنىڭ ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ تۋرالى ۇرانىنا اشىق تا شىن جۇرەكتەن قوسىلعاندار  جانە ەشقانداي بوتەن وي بۇكپەي، سوۆەت وكىمەتىمەن ونىڭ ءار حالىقتىڭ رەسەيدەن بولەك، دەربەس مەملەكەتتىك عۇمىر كەشۋگە حاقىلىعى جونىندەگى دەكلاراتسياسى نەگىزىندە قىزمەتتەس بولۋعا نيەتتەنگەندەر ء(بىزدىڭ ارامىزداعىلاردىڭ كوبى ءىس جۇزىندە قىزمەتتەس بولدى دا), ءبىز، شىعىستى يمپەرياليستىك ءبولىپ الۋ دەلىنەتىننىڭ ەڭ شەشىمتال قارسىلاستارى...» – دەپ جىكتەپ تۇسىندىرگەن ەدى. مىنە، وسىنداي كوزقاراستاعى ازاماتتار ءوز وتانىن تاستاپ، شەتەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ال مۇنىڭ قالاي جانە قانداي ماقساتتا جاسالعانىن مۇستافا ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە قولعا الىنعان وسى جۋرنال بەتتەرىندە اڭگىمەلەپ بەرمەككە، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىن تالداپ، ورىس ەمەس جۇرتتارعا ازاتتىق اپەردىك، تەڭدىككە قولدارىن جەتكىزدىك دەگەن الدامشى سوزدەرىن الەم الدىندا اشكەرەلەۋگە نيەتتەنەدى.

بارلىعى وتىز توعىز سانى شىققان «يەني تۇركىستان»   بەتتەرىندە ارىپتەستەردىڭ  ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جانە تۇرك حالىقتارىنىڭ رۋحاني بىرلىگى حاقىنداعى وي-پىكىرلەرى جارىق كوردى. سولاردىڭ قاتارىندا مۇستافانىڭ بولشەۆيكتەردىڭ تۇركىستانداعى ۇلت ساياساتىنىڭ يدەيالىق جانە پراكتيكالىق قىرلارىن  قاراستىرعان، ولكەدە جۇرگىزگەن اشتىق ساياساتىن اشكەرەلەگەن، سونداي-اق ولكەدەگى ورىس پەرەسەلەندەرى، بايىرعى تۇران مەملەكەتى، شەشىمىن تابۋى ءتيىس ۇلتتىق ماسەلە، باسقا دا ماڭىزدى جايتتەر تۋرالى ماقالالارى جاريالاندى. جۋرنالدى شىعارۋ بارىسىندا ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى اراسىنداعى كەيبىر كوزقاراس قايشىلىقتارى ايقىندالا كەلە، مۇستافا جاڭا باسىلىم اشۋدى كوزدەپ، قاجەتتى دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءسويتىپ بەرليندە «ياش (جاس) تۇركىستان» (1929–1939) جۋرنالىن شىعارۋدى جولعا قويىپ، ءوزى باس رەداكتورى بولدى. جۋرنالدىڭ العاشقى سانىنداعى «ءبىزدىڭ جول» اتتى باس ماقالادا وسى ساياسي باسىلىمنىڭ باستى ماقساتى «تۇركىستاننىڭ بوداندىقتان قۇتىلۋى ءۇشىن كۇرەسۋ» ەكەنىن باسا ايتتى. بولشەۆيكتەردىڭ «پرولەتاريات دەگەن تاپتى ەشكىم ەستىمەگەن ەلدە»... «ءتۇرى – ۇلتتىق، مازمۇنى – پرولەتارلىق» تۇركىستان رەسپۋبليكالارىن ومىرگە اكەلگەنىن ەسكە سالدى. «ال ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – تۇركىستاندا ءتۇرى جاعىنان دا، مازمۇنى جاعىنان دا ۇلتتىق بولاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا قول جەتكىزۋ... سوندا عانا حالقىمىز ءوز جەرىنىڭ ناعىز قوجاسى بولا الادى» دەدى.

وسى ۇستانىمعا ادال «ياش تۇركىستان» جۋرنالى وقىرماندارىنا تۇرك حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، ازاتتىق يدەيالارىن جان-جاقتى جەتكىزۋگە تىرىستى. الدىنا تۇركتەرگە ورتاق تاريحتى جاڭعىرتىپ، مادەنيەت پەن تۇسىنىكتى ءتىل قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. سوۆەت وداعىنداعى ادەمى دە ءتاتتى ۇراندارمەن بۇركەلگەن بايىرعى وتارشىلدىق ارەكەتتەردىڭ جالعاسىپ كەلە جاتقانىن اشىپ كورسەتىپ، بولشەۆيكتەردىڭ تۇرك حالىقتارىن ۇلىستارعا بولشەكتەپ بيلەۋ ارەكەتتەرىن اشكەرەلەدى. مۇستافا 16-شى جىلعى دۇربەلەڭگە بايلانىستى تورعاي دالاسىندا وزىنە تايپالاستارى تاراپىنان قويىلعان ۇسىنىستى ەسكە الىپ جازعان  ءبىر ماقالاسىندا: «تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن، قىپشاقتى بىلاي قويىپ، ءتىپتى وزبەك، قازاق، تۇرىكمەن بولىپ ءبولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىستان تۇرىكتەرىن (تۇرك حالىقتارىن – ب.ق.) بولشەكتەپ، ولىمگە باستايتىن جول ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم»، – دەپ جازعان ەدى. ايقىن دا انىق وسى كوزقاراسى ونىڭ تۇرك حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن بىلىكتىلىكپەن، تەرەڭ دە جان-جاقتى تالداۋىن جانە  ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس تەورياسىن جاساۋىن مۇمكىن ەتتى. اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قازاق، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تۇرىكمەن حالىقتارىنىڭ بىرىگۋى جايىنداعى وي، وتارشىلدىق وزبىرلىققا تۇرك-مۇسىلمان ىنتىماقتاستىعىن قارسى قويۋ ارەكەتى يمپەرياداعى مۇسىلمان قوزعالىسىن جاڭا ساتىعا كوتەرگەن. تۇتاس تۇركىستان يدەياسى ولكەدە 1917 جىلى تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانۋى ارقىلى ناقتى ءىس كورىنىسىنە اينالعانى ءمالىم. ەميگراتسيادا ساياسي كۇرەسىن جالعاستىرۋ بارىسىندا مۇستافا  بۇل يدەيانى تەوريالىق تۇرعىدا دامىتىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس قۇرالىنا اينالدىردى. تاۋەلسىزدىكتى كوزدەگەن قوزعالىستا ول ءتۇرلى ۇراندارمەن كولەگەيلەپ، بۇرىنعى وتارلىق جۇيەنى قايتا ورنىقتىرعان سوۆەت وداعىنداعى بارلىق تۇرك حالىقتارىنىڭ ەڭ الدىمەن بىرلەسىپ قيمىلداۋى قاجەت دەپ سانادى. «ۇلتتىق ازاتتىعىمىزعا تەزىرەك قول جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر دۇرىس جول – تۇرىكشىلدىك (تۇركشىلدىك – ب.ق.) جولى» دەگەن ۇستانىمىن تۋ ەتتى. «ياش تۇركىستان» بەتتەرىندە وسى ۇستانىمدى دامىتىپ، تاۋەلسىزدىك بايراعىن ايبىنداتا جەلبىرەتەتىن اسا زور مىندەتتەر اڭگىمەلەندى. جالپى قوعامدىق دامۋ ۇدەرىستەرى، الەمدە ورىن الىپ جاتقان وقيعالار، ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۇرلەرى مەن كۇرەس تاسىلدەرى جايىنداعى مۇستافانىڭ كوزقاراستارى، تۇرك حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە بايلانىستى وي-پىكىرلەرى جۋرنالدا جاقسى  باياندالىپ، ايقىن كورىنىس تاۋىپ جاتتى.

مۇستافا شوقايدىڭ يلانىمىنشا، تاريحي وتانىن جانىنداي جاقسى كورەتىندەر عانا ونىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ناعىز كۇرەسكەر بولا الادى. سوندىقتان دا ول «ياش تۇركىستان» باسىلىمى بەتتەرىنەن وقىرمانداردى تۋعان ەلى مەن جەر-سۋىنىڭ تاعدىر-تالايىن جاقسى بىلۋگە، ونى جاقسى كورىپ، ماقتانىش ەتە الۋعا ۇندەدى.   مۇستافا ازاتتىق قوزعالىسىندا تەك تۇركىستاندىقتاردىڭ عانا ەمەس، سولارمەن ءبىر قاتاردا وزگە دە تۇرك جۇرتتارىنىڭ – قىرىمدىقتاردىڭ، تاتار، باشقۇرت، ءازىربايجانداردىڭ ءبىر ماقساتتا كۇرەسۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋداردى. تۇركىستان بىرلىگى يدەياسىنىڭ جاڭا مازمۇندا تۇسىنىلۋىنە ءمان بەردى. «تۇرك ءىس بىرلىگى» بارشاسىنا ۇلكەن كۇش-قۋات بەرەتىنىن ۋاعىزدادى. ەۆرەيلەردىڭ ءومىر سالتىنان «ۆارشاۆاداعى ءبىر ەۆرەيدىڭ ءتىسى اۋىرسا – امەريكاداعى ەۆرەيدىڭ جاعى سىزدايدى» دەپ ايتىلاتىن قاناتتى ءسوزدى كەلتىرىپ، قازىرگى ۇلت قايراتكەرلەرى دە تاپ سول سياقتى: «تۇرك تەكتەس ءبىر ەل ازاپ شەكسە – بارشا تۇركتەر ازاپ شەگەدى» دەۋى قاجەت ەكەنىن ايتتى. مۇستافانىڭ بۇل كوزقاراسىن ەميگراتسياداعى تۇرك زيالىلارى تولىق قولدادى. ماسەلەن، ۋفا گۋبەرنياسىنان شىققان ساياسي قايراتكەر، زاڭگەر، ادەبيەتشى، قۇرىلتايشى جينالىس مۇشەسى، ەميگرانت ومەر تەنەرەكوگلى ءوزىنىڭ دە مۇستافا ءتارىزدى جالپىتۇركتىك كوزقاراستى ۇستاناتىنىن حابارلاپ، روسسياداعى تۇرك ۇلتتىق ماسەلەسى تۇركىستان تاۋەلسىز بولعاندا عانا شەشىلەتىنىنە سەنەتىنىن جازدى. ونى ءازىربايجاننىڭ  دا، قىرىمنىڭ دا تاۋەلسىزدىگى شەشە المايتىنىن، ەدىل بويى تۇركتەرىنىڭ ماسەلەسى دە تۇركىستان ماسەلەسىنە بايلانىستى ەكەنىن ايتتى.

مۇستافانىڭ يلانىمى بويىنشا، تۇركشىلدىك – تۇرك حالىقتارىنىڭ شىعۋ تەگىنە، مادەني-رۋحاني تىرشىلىگىنە قاتىستى ماسەلە. ياعني ول شىققان تەك پەن مادەنيەت حاقىنداعى ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلۋعا ءتيىس. ال ازاتتىق ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس – كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە، بۇل رەتتە تۇرك مۇددەسىن كوزدەگەندەر بارلىق شىنايى بوستاندىقتى اڭساعان حالىقتارمەن بىرلەسىپ كۇرەسۋ كەرەك. سوندىقتان دا ول قوعامدىق-ساياسي تاقىرىپتاعى ماقالالارىندا تەك تۇركىستاننىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن عانا كۇيتتەمەي، سوۆەت بيلىگى ەزگىسىندەگى ۋكراين، گرۋزين، ءازىربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز، ەدىل بويى، قىرىم حالىقتارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ارقاۋ ەتتى. تۇرك حالىقتارىنىڭ رۋحاني جاقىندىعىن ارقاشان ەستە ۇستاپ، قانداي جاعدايدا دا ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرىپ ءجۇرۋىن جاقتاي وتىرىپ، تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ ءوز ىشىندەگى ىنتىماقتى كۇشەيتە تۇسۋگە، ءسويتىپ، شەتەلدەگى بارشا ۇلتتىق ۇيىمدارمەن تۇراقتى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا كۇش جۇمسادى. ورتاق مۇددە ءۇشىن كۇرەسۋدە بىرلىكتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ ماڭىزدى ەكەندىگىن ءاردايىم ەسكە سالىپ وتىردى. مۇستافا شوقاي ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس قيسىنىن ماسەلەگە وسىلاي كەڭىنەن قاراۋ ارقىلى پايىمدادى. ول ون جىل بويى شىعارعان «ياش تۇركىستاننىڭ» ءجۇز ون جەتى سانى تۇگەلدەي تۇرك ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن تەوريالىق تۇرعىدا نەگىزدەۋگە قىزمەت ەتتى.

ۇلى كۇرەسكەر بەرلينگە جينالعان تۇركىستان جاستارى الدىندا 1936 جىلى  ءسوز سويلەدى. وندا «جات ۇكىمەت... التى جۇمحۇريەتكە ءبولىپ» تاستاعان «تۇركىستان – بولىنبەس ءبىر ولكە» ەكەنىنە  جاس ازاماتتاردىڭ نازارىن اۋداردى.  الداعى ماقسات رەتىندە، ولكە جۇرتىنىڭ ءوز ۇلتتىق وكىمەتىن قۇرۋ، «جالعىز تۇركىستاننىڭ عانا ەمەس، ءبۇتىن تۇركى حالقىنىڭ دوس بولىپ، ءوزارا بىرلىك پىرادارلىقپەن جاساپ، سىرتقى دۇشپاندارعا تولىقتىعىن ءبىلدىرىپ قويۋ» ەكەنىن ايتتى. «ەۋروپانىڭ ءار تاراپىندا جۇرگەن، بۇگىنگى تۇركيادا تۇرعان تۇركىستان جاستارى، بىرلەسىڭدەر! سەندەردىڭ بىرلىكتەرىڭ، سەندەردىڭ ءبىر-بىرىڭە كۇش قوسۋلارىڭ ەلىمىزدىڭ باقىتىنا قىزمەت ەتپەك. مۇنى ۇمىتپاڭدار!» – دەدى. «كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇركتىڭ بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا – اۋىزىنىڭ الاسى»، – دەگەن ناقىل ءسوزدى ۇمىتپاۋعا شاقىردى. بەس جىلدان كەيىن، ەكى توتاليتارلىق مەملەكەت تەكەتىرەسىنىڭ قۇربانىنا اينالعان سان-مىڭ سوعىس تۇتقىندارى قامالعان لاگەرلەردى 1941 جىلعى تامىزدا ارالاپ، تۇركىستاندىقتار الدىندا سويلەگەن سوزىندە: «اللا بىزگە نەمىس تۇتقىنىنان قۇتىلۋعا جانە ءوز ۇيىمىزدە بەيبىت جانە ادال ەڭبەگىمىزبەن ءومىر سۇرۋىمىزگە كومەكتەسەتىنىنە سەنەمىن. ...سەندەر ءبارىڭ دە ءوز وتانى بار ءبىرتۇتاس تۇركىستان حالقىنىڭ ۇلدارىسىڭدار دەپ ەسەپتەيمىن. ...مەنىڭ ەڭ نەگىزگى قامقورلىعىم سەندەردىڭ ارقايسىڭا ءبىزدىڭ بولاشاق وتانىمىزدى – تۇركىستاندى قۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى ءارتۇرلى ىسكەرلىك جۇمىستارعا ورنالاستىرۋ بولماق»، – دەدى. بارشامىزعا بەلگىلى، تاعدىر وعان جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدى جازبادى...

تۋرا مۇستافا شوقاي اڭساعانداي بولماعانمەن، تۇركىستان ولكەسىنىڭ بايىرعى حالىقتارى ەلۋ جىلدان كەيىن، 1991 جىلى،  وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتتى. سودان بەرىدە وزىندىك جولدارىمەن دامي وتىرىپ، قازىرگى تاڭدا تاريحي تامىرلاستىقتارىن بەكىتە تۇسەتىن مادەني ءىس-شارالاردى جۇيەلى تۇردە بىرلەسىپ جۇرگىزىپ كەلەدى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz