جاسىراتىنى جوق، ۇزاق جىلدار بويى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسى قالعان-قۇتقاندى ءبولۋ قاعيداتى بويىنشا قارجىلاندى­رىلىپ كەلدى. ەل ەكونوميكاسى ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ، قارقىندى دامۋدىڭ سارا جولىنا تۇسكەنشە بۇل سالاعا مەملەكەتتىڭ دە كوپ رەتتە كوڭىل بولۋگە مۇرشاسى كەلمەدى. تاۋەلسىزدىك العان وسى جىلدار ىشىندە ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي سالاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىندى قاداممەن دامىدى. تەك وتكەن سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە عانا ەلىمىز بويىنشا 30 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلىپ، كوپتەگەن قازاقستاندىقتار قونىس تويىن تويلادى. بىراق كەشەگى كەڭەس داۋىرىنەن مۇراعا قالعان، تۇرعىنداردىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەن كوپ قا­باتتى ۇيلەردى جوندەۋ، كوممۋنالدىق ينفراقۇ­رى­لىمداردى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى جىلدار وتكەن سايىن وتكىرلەنىپ، كۇردەلەنە ءتۇستى. سونىڭ سالدا­رى­نان 2008 جىلدارى كوممۋنالدىق جۇيەلەردىڭ 72 پايىزى شۇعىل جوندەۋدى نەمەسە تولىق اۋىس­تىرۋدى قاجەت ەتەتىن جاعدايعا جەتتى. بۇل سالادا­عى وسىنداي كۇردەلى جاعدايدى جەتە تۇسىنگەن مەملەكەت باسشىسى الەمدىك داعدارىسقا قارسى ەلىمىزدە قابىلدانعان بىرلەسكەن ءىس-قيمىل باعدار­لا­ماسىنىڭ اياسىندا ارنايى، «جول كارتاسى» باع­دارلاماسىن ومىرگە ەنگىزىپ، 2009 جانە 2010 جىل­دارى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى سا­لا­سى نىساندارىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ ماسە­لەسىنە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بەتبۇرىس جاسادى.

جاسىراتىنى جوق، ۇزاق جىلدار بويى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسى قالعان-قۇتقاندى ءبولۋ قاعيداتى بويىنشا قارجىلاندى­رىلىپ كەلدى. ەل ەكونوميكاسى ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ، قارقىندى دامۋدىڭ سارا جولىنا تۇسكەنشە بۇل سالاعا مەملەكەتتىڭ دە كوپ رەتتە كوڭىل بولۋگە مۇرشاسى كەلمەدى. تاۋەلسىزدىك العان وسى جىلدار ىشىندە ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي سالاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىندى قاداممەن دامىدى. تەك وتكەن سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە عانا ەلىمىز بويىنشا 30 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلىپ، كوپتەگەن قازاقستاندىقتار قونىس تويىن تويلادى. بىراق كەشەگى كەڭەس داۋىرىنەن مۇراعا قالعان، تۇرعىنداردىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەن كوپ قا­باتتى ۇيلەردى جوندەۋ، كوممۋنالدىق ينفراقۇ­رى­لىمداردى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى جىلدار وتكەن سايىن وتكىرلەنىپ، كۇردەلەنە ءتۇستى. سونىڭ سالدا­رى­نان 2008 جىلدارى كوممۋنالدىق جۇيەلەردىڭ 72 پايىزى شۇعىل جوندەۋدى نەمەسە تولىق اۋىس­تىرۋدى قاجەت ەتەتىن جاعدايعا جەتتى. بۇل سالادا­عى وسىنداي كۇردەلى جاعدايدى جەتە تۇسىنگەن مەملەكەت باسشىسى الەمدىك داعدارىسقا قارسى ەلىمىزدە قابىلدانعان بىرلەسكەن ءىس-قيمىل باعدار­لا­ماسىنىڭ اياسىندا ارنايى، «جول كارتاسى» باع­دارلاماسىن ومىرگە ەنگىزىپ، 2009 جانە 2010 جىل­دارى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى سا­لا­سى نىساندارىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ ماسە­لەسىنە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بەتبۇرىس جاسادى.

ازاماتتارىمىزدىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ جو­عارى بولۋى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشى­لى­عى (تكش) سالاسىنىڭ ساپاسى مەن دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى بەلگىلى. ەلباسى نۇر­سۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ بيىلعى جىلعى «بولا­شاق­تىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز» اتتى جولداۋىندا «ازاماتتاردىڭ ءومىر ساپاسىنىڭ وزىق كورسەتكىشى - تۇرعىن ءۇي جايلىلىعىنىڭ دەڭگەيى» دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. وسى جولداۋدا مەملەكەت باس­شىسى ەل ۇكىمەتىنىڭ الدىنا جەدەل تۇردە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى سالاسىن جاڭ­عىرتۋ باعدارلاماسىن قولعا الۋدى مىندەتتەگەن بولاتىن. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەت ۇستىمىزدەگى جىلى تكش-نى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىن جاساپ بەكىتتى. بۇگىندە بۇل باعدارلامانى ءىس جۇزىنە اسىرۋ جونىندەگى كەشەندى جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇردىسى باستالىپ تا كەتتى.

بۇگىندە قالىپتاسقان جاعداي بويىنشا، ەلىمىزدەگى جىلۋ جۇيەلەرى مەن قوندىرعىلارىنىڭ 63 پايىزى، ەلەكتر تاراتۋ جەلىلەرى مەن جابدىقتاۋ قوندىرعىلارىنىڭ 73 پايىزى جانە گازبەن جابدىقتاۋ جۇيەسىنىڭ 54 پايىزى شۇعىل جوندەۋدى قاجەت ەتەدى. كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جاع­دايى دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. كوندومينيۋم نى­ساندارىنىڭ (كوپ پاتەرلى تۇرعىن ءۇي) 32 پايىزى نەمەسە 50 ميلليون شارشى مەترى كۇردەلى جوندەۋدى نەمەسە تۇبەگەيلى جوندەۋدىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. ال قولدانىستاعى كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ 3,8 ميلليون شارشى مەترى نەمەسە 2 پايىزى تولىقتاي بۇزىپ تاستاۋدى قاجەت ەتەتىن اپاتتىق جاعدايدا تۇر.

تكش-نى مودەرنيزاتسيالاۋ باعدارلاماسى

وسىعان بايلانىستى تكش-نى جاڭعىرتۋ باع­دار­لاماسى نەگىزگى ءۇش باعىتتى قامتيدى. ءبىرىنشى، «جول كارتاسى» قاعيداتتارى شەڭبەرىندە جىلۋ، ەلەكتر جانە گازبەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرىن مودەرنيزاتسيالاۋ. بۇل باعىتتىڭ باسىم باعىتى جۇيە­لەر­دىڭ اپاتتى جاعدايىن جويىپ، ولاردى جاڭ­عىرتۋ ارقىلى جۇيەلەردە بولاتىن جىلۋ جانە ەلەكتر شىعىندارىن بولدىرماۋ. ەكىنشى، كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ. ءۇشىنشى، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى.

كوممۋنالدىق سالانى مودەرنيزاتسيالاۋ كەزىندە قارجىلاندىرۋدىڭ مىنانداي جوبالارى اي­قىن­دالدى. ءبىرىنشى، مەملەكەت مەنشىگىندەگى ينجەنەرلىك جۇيەلەردى جاڭعىرتۋ بيۋدجەت قارجىسى ەسەبىنەن جانە تاريفتىك رەتتەلۋ نەگىزىنە سۇيەنگەن كاسىپورىنداردىڭ ينۆەستيتسيالىق باعدارلاما­لارى ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلادى. ەكىنشى، جەكە مەنشىك قولىنداعى ينجەنەرلىك جۇيەلەردى جاڭ­عىر­تۋ تاريف ەسەبىنەن جۇرگىزىلەدى. ءۇشىنشى، كوممۋنالدىق قىزمەتكە تۇرعىنداردىڭ قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سالىنعان جاڭا ينجەنەرلىك جۇيەلەردىڭ قۇرىلىسى بيۋدجەت ەسەبىنەن اتقارى­لادى. وسى رەتتە تاريف ەسەبىنەن قۇرالاتىن كا­سىپورىنداردىڭ باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا جۇمسايتىن شىعىنى 10 جىل ىشىندە 452 ميلليارد تەڭگە بولادى دەپ بەلگىلەنگەن. كاسىپورىندار­دىڭ بۇل شىعىنىنا قوسىمشا بەلگىلەنگەن ماق­ساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 166 ميلليارد تەڭگە قارجى بولىنبەك. بۇعان قوسىمشا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن تاعى دا 18 ميلليارد تەڭگە بولىنەدى دەپ كۇتىلۋدە. ءسويتىپ، 2011-2020 جىلدارى اتقارىلاتىن كوممۋنالدىق ينفراقۇرىلىمدى مودەرنيزاتسيالاۋ ماقساتىنا بارلىق قارجىلاندىرۋ كوزدەرى بويىنشا 636 ميلليارد تەڭگە قارجى بولىنەدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە، بارلىق شىعىندار كولەمىندە بيۋد­جەتتەن بولىنەتىن جالپى قارجى 29 پايىز بولادى.

كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردى جوندەۋ

كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەرگە جوندەۋ جۇرگىزۋ جۇمىستارى دا ەكى باعىتتا اتقارىلاتىن بولادى. اتاپ ايتقاندا، كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەرگە جوندەۋ جۇرگىزۋدى قارجىلاندىرۋدىڭ ەكى جولى بەلگىلەنگەن. ءبىرىنشى جولى، اكك-ءنى ماماندان­دىرىلعان ينۆەستيتسيالىق (قارجىلىق) ۇيىم رەتىندە پايدالانۋدى بىلدىرەدى، ول تەرموجاڭعىرتۋ ەلەمەنتتەرى بار كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەرگە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا نىسانالى تۇردە بولىنەتىن بيۋدجەتتىك قاراجاتتار ەسەبىنەن قارجى­لاندىرىلىپ وتىرادى.

جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار (جاو) رەسپۋب­ليكالىق بيۋدجەتتەن ترانسفەرتتەر الادى.

پيك، پاتەر يەلەرى، مەردىگەرلەر مەن اكك ءوز ارالارىندا كەلىسىمدەر جاسايدى. پاتەر يەلەرى جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ جالپى قۇنىنىڭ كەم دەگەندە 15 پايىزىن قۇرايتىن ءوز قاراجاتتارىن قۇيۋ ارقىلى قاتىسادى. بۇل قاراجاتتار مەردىگەر جاسايتىن جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ اقىسىن تولەۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.

اكك جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ جالپى قۇنىنىڭ 85 پايىزىن تولەيدى.

بىرىككەن قارجىلاندىرۋ ەسەبىنەن مەردىگەر ءۇي­دىڭ بارلىق جوندەۋ جۇمىستارىن ورىنداپ شى­عادى. كەلىسىمدە كورسەتىلگەن مەرزىم ىشىندە پاتەر يەلەرى جيناقتاۋ شوتىنا اي سايىنعى سالىمدارىن سالىپ وتىرادى. جيناقتاۋ شوتىندا جينالعان قاراجاتتى ورىن­دالعان جۇمىستىڭ اقىسى رەتىندە اكك شوتىنا اۋدارادى.

ەكىنشى جولى، جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇرگىزۋ ءۇشىن وبلىس اكىمدىكتەرىنە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن نىسانالى ترانسفەرتتەر ءبولۋدى قاراستىرادى.

اكىمدىك مامانداندىرىلعان ۋاكىلەتتى ۇيىم - 100 پايىز مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىمەن جۇرەتىن جشس نەمەسە اق قۇرادى، نە ءدال وسىلاي ارەكەت ەتۋشى جشس جانە اق-تى جۇمىسقا تارتا الادى. 2011-2012 جىلدارى اكىمدىكتەر جشس-لاردى قارجىلاندىرادى. ودان كەيىنگى جىلدارى اكىم­دىك جشس-عا نەسيە بەرەدى. تاپسىرىس بەرۋشى بولىپ تابىلاتىن پيك پەن جشس ءوز ارالارىندا كەلىسىم جاسايدى.  پاتەر يەلەرىنىڭ جالپى جينالىسىن­داعى كەلىسىم بويىنشا، ۋاكىلەتتى ۇيىم كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇرگىزەتىن قوسالقى مەردىگەردى تاڭداپ الادى.  ۋاكىلەتتى ۇيىم ءوز كۇشىمەن جانە قوسالقى مەردىگەرلەردى تارتا وتىرىپ كوندومينيۋم نى­سانىنىڭ ورتاق مۇلكىنە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىس­تارىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇرگىزەدى.

پاتەر يەلەرى ءوز قاراجاتتارىمەن جوندەۋ جۇ­مىس­تارىنىڭ قۇنىنىڭ كەم دەگەندە 50 پايىزىن قارجىلاندىرۋعا قاتىسادى. وسى قاراجات ۋاكىلەت­تى ۇيىم (قوسالقى مەردىگەر) جۇرگىزەتىن جوندەۋ جۇمىستارىن تولەۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. كەلىسىمدە كورسەتىلگەن مەرزىم ىشىندە پاتەر يەلەرى جي­ناق­تاۋ شوتىنا اي سايىن قارجى سالىمدارىن سالادى.

وسى رەتتە ەرەكشە اتاپ وتەتىن ماسەلە، كوندومينيۋم نىساندارىنىڭ ورتاق مۇلكىن جوندەۋ كەزىندە تەرمومودەرنيزاتسيا ادىستەرىنە بارىنشا باسىمدىق بەرىلەتىن بولادى. بۇل دەگەنىمىز، نىسانداردىڭ قابىرعالارىن، توبەسىن، تەرەزە جانە ەسىك جاقتاۋلارىن جىلۋ ساقتايتىنداي تەرمو جىلىتۋ ادىسىمەن بەكىتۋ بولىپ تابىلادى. كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردى وسىنداي ادىسپەن اعىم­داعى جوندەۋدەن وتكىزگەندە 10 پايىز، كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزگەندە 30 پايىز جىلۋ ەنەرگياسىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگى بولادى.

ەنەرگيا ۇنەمدەۋ تيىمدىلىگى

قازىرگى كۇندە انىقتالعان دەرەكتەر بويىنشا، ەلىمىزدە وندىرىلەتىن بارلىق ەلەكتر قۋاتىنىڭ 20 پايىزدان استامىن كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسى تۇتىناتىن كورىنەدى. سوندىقتان تكش-نى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرعان كەزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋگە جانە ءتيىمدى پايدالانۋعا بارىنشا باسىمدىق بەرىلەدى. ناقتى دەرەكتەر كورسەتىپ وتىرعانداي، قازىر قازاقستان­داعى تۇرعىن ءۇي سەكتورىندا جىلۋدىڭ ورتاشا سالىستىرمالى تۇتىنۋ مولشەرى 1 شار­شى مەترگە 273 كۆت/ساعاتتى قۇراپ وتىر. سا­لىستىرمالى تۇردە ايتاتىن بولساق، ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش -گەرمانيادا 120 كۆت/ساعات، فرانتسيادا 126 كۆت/ساعاتتى قۇرايدى. اۋا رايى جاعدايى بىزبەن ۇقساس، ءتىپتى كەيبىر رەتتە ايازى وتە قاتتى بولاتىن شۆەتسيادا بۇل كورسەتكىش 82 كۆت/ساعاتقا تەڭ. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تۇرعىن ۇيلەردىڭ 1 شارشى مەترىنە جۇمسالاتىن ەلەكتر قۋاتىنان 3 ەسە تومەن. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن قول جەتپەيتىن تيىمدىلىك. بىراق ساراپشىلار تكش-نى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى اياسىندا الداعى ۋا­قىتتا تۇرعىن ءۇيدىڭ 1 شارشى مەترىنە جۇمسالا­تىن جىلۋ ەنەرگياسىن 170 كۆت/ساعاتقا دەيىن تومەندەتۋگە بولاتىندىعىن بولجاپ وتىر.

وسى باعدارلاماعا سايكەس ەلىمىزدە 2020 جىلعا دەيىن ونەركاسىپ وندىرىسىندە جانە تكش-دا تۇتىنىلاتىن ەنەرگيا كولەمىن كەم دەگەندە 25 پايىزعا ازايتۋ كوزدەلەدى. ياعني، ەنەرگيا ۇنەم­دەيتىن تەحنولوگيالاردى بارىنشا كەڭىنەن پايدا­لانىپ، جوعارى ءنورماتيۆتى شىعىنداردى قىس­قارتا وتىرىپ، ەنەرگيا تۇتىنۋدى وڭتايلاندىرۋ كەرەك. ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ ماسەلەسىندە بۇعان ءمۇد­دەلى بارلىق تاراپتار، اتاپ ايتقاندا، رەسپۋب­ليكا­لىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى، ەنەرگيا وندىرەتىن، ەنەرگيا تاراتاتىن جانە ەنەرگيا ۇنەم­دەيتىن ۇيىمدار، شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسى، پيك جانە بارلىق تۇرعىن ءۇي مەنشىگىندەگى ازاماتتار قاتىسۋى كەرەك. ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ سانىنىڭ كوپ­تىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ مىندەتتەرىن شەشۋگە، ەنەرگيا ۇنەمدەۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن ازىرلەۋ جانە ونى ورىنداۋدىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى. قازاقستانداعى تۇرعىن ءۇي جانە الەۋ­مەتتىك نىساندارداعى ەنەرگيا قۋاتىن ءمول­شەردەن تىم كوپ پايدالانۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى، عيمارات­تاردىڭ جىلۋ ساقتاۋ تيىمدىلىگىنىڭ تومەن بولۋىنا بايلانىستى. ياعني، بۇل نىساندار ناشار تەرمويزولياتسيا، جىلۋ ەنەرگياسىن ەسەپكە الۋ اسپابىنىڭ بولماۋى، بۇگىنگى زاماننىڭ ەنەرگيا ۇنەمدەيتىن جابدىقتارىنىڭ ورناتىلماۋى جانە باسقا كەشەندى شارالارعا بايلانىستى بولىپ وتىر.

وسىعان بايلانىستى جۇزەگە اسىرىلاتىن باع­دارلامادا كوممۋنالدىق سالانىڭ ەنەرگيا پايدالانۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك وبەكتىلەردىڭ: مەكتەپتەردىڭ، اۋرۋحانالاردىڭ، بالاباقشالار مەن كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ ەنەرگيا پايدالانۋ تيىمدىلىگىنە تەكسەرىس جۇرگىزۋ جوسپارلانۋدا. 2011 جىلى الەۋمەتتىك نىساندارعا وسىنداي تەكسەرىستەر جۇرگىزۋگە 150 ميلليون تەڭگە جانە كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەرگە تەكسەرىس جاساۋعا 210 ميلليون تەڭگە ءبولىندى. 2011 جىلدىڭ باسىندا ەنەرگيا پايدالانۋ تيىمدىلىگىن تەكسەرۋ پاۆلودار، اقتاۋ، قىزىلوردا، الماتى جانە قاراعاندى قالالارىندا جۇرگىزىلەتىن بولادى. سونىمەن بىرگە كەلەسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ اياعىنا دەيىن ماماندار پەتروپاۆل، اتىراۋ، اقتوبە، تالدىقورعان، قوستاناي، ورال جانە وسكەمەن قالالارىنداعى نىسانداردىڭ ەنەرگيا پايدالانۋ شىعىنىنىڭ دەڭگەيىن تەكسەرىستەن وتكىزەدى.

تكش-نى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىنا سايكەس تۇتىنىلاتىن جىلۋ ەنەرگياسىن ناقتى ۇنەمدەۋ ءۇشىن نىسانداردا جىلۋمەن جابدىقتاۋدىڭ اۆتو­مات­تاندىرىلعان جۇيەسىن كەڭىنەن قولدانۋ كوز­دەلگەن. سونىمەن بىرگە اۆتوماتتاندىرىلعان جى­لۋ قوندىرعىلارىن ەنگىزۋ تۇرعىنداردىڭ تۇ­تى­نىلعان جىلۋ ەنەرگياسىنا تولەيتىن وتەم­دەرىن ازايتىپ، جاڭا جىلۋ كوزدەرىن سالۋعا بيۋدجەت قاراجاتىن ۇنەمدەيدى. كوپ پاتەرلى ورتاشا ءبىر تۇرعىن ءۇي جىلىنا 600-700 گكال. جىلۋ ەنەرگياسىن پايدالانادى. ەگەر، اۆتوماتتان­دىر­عان جىلۋ قوندىرعىسى ورناتىلسا، ءبىر ۇيدە جى­لىنا 100-130 گكال. جىلۋ ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋگە بولادى. بۇل ءبىر جىلدا 190-260 مىڭ تەڭگەگە دەيىن قاراجات ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، استاناداعى كەنەسارى كوشەسىندە ورنالاسقان 9 قاباتتى ءۇيدىڭ تۇرعىندارى 2009-2010 جىلعى جىلۋ ماۋسىمى كەزەڭىندە اۆتوماتتاندىرىلعان جىلۋ قوندىرعىسى تورابىن ورناتۋ ناتيجەسىندە 637 مىڭ تەڭگە ۇنەمدەگەن.

قازىرگى قالالارداعى تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ نەگىزگى پروبلەماسى كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ شامامەن 70 پايىزىندا جىلۋ ساقتاۋ مۇمكىندىگى جەتكىلىكسىز. وسىنىڭ سالدارىنان عيماراتقا جىبەرىلگەن جىلۋدىڭ ءبىر بولىگى قابىرعالاردىڭ قيىلىسقان جەرى ارقىلى، توبە جىكتەرى ارقىلى جانە ەسىك-تەرەزەلەردىڭ جاقتاۋلارى ارقىلى ىسىراپ بولىپ جاتادى. سوندىقتان كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردە جىلۋ ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋدىڭ باستى ماسەلەسى - تەرموجاڭعىرتۋ. باعدارلاماعا سايكەس جۇزەگە اسىرىلاتىن تەرموجاڭعىرتۋ جۇمىستارى ارقىلى قورشاۋدىڭ جىلۋ-تەحنيكالىق سيپاتتامالارىن جاقسارتۋ ارقىلى شاتىرلاردى جوندەۋ، سىرتقى قابىرعالاردى جوندەۋ، اۆتوماتتاندىرىلعان جى­لۋ رەتتەۋ جۇيەلەرىن ورناتۋ، جەرتولەلەردەگى نەگىزگى ارماتۋرالاردى اۋىستىرۋ جانە جىلۋ تاراتاتىن قۇبىرلاردى وقشاۋلاۋ بولىپ تابىلادى.

قاناتقاقتى تاجىريبە

تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭ­عىرتۋ باعدارلاماسىن قابىلداۋ الدىندا قاناتقاقتى تاجىريبە رەتىندە وسكەمەن قالاسىندا توزىعى جەتكەن كوپ پاتەرلى تۇرعىن ءۇي جوندەۋدەن ءوتتى. بۇل ۇيدە نەگىزىنەن زەينەتكەرلەر تۇرادى ەكەن. جارتى عاسىرعا جۋىق قولدانىستا بولعان كوپ قاباتتى ءۇيدى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ ءۇشىن 13,5 ميلليون تەڭگە قارجى كەرەك بولعان. تكش-نى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى اياسىندا بۇل قارجى پايىزسىز نەسيە رەتىندە 7 جىل مەرزىمگە بيۋدجەتتەن ءبولىندى. اي سايىن كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيدەگى پاتەر يەلەرى كوممۋنالدىق وتەمگە قوسىمشا وسى نەسيەنى وتەۋ ءۇشىن 2-3 مىڭ تەڭگە تولەپ تۇرادى. وسى قاناتقاقتى جوبا بارىسىندا نىساندى جوندەۋگە قاتىسقان بارلىق تاراپتار ءوزارا ءىس-ارەكەتتەرىن ايقىنداپ، قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن تاجىريبەدەن وتكىزدى. كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى پايدالانۋ جانە جوندەۋدەن وتكىزۋ جونىندەگى ناق وسىنداي تاجىريبە باتىس ەۋروپا جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە كەڭىنەن قولدانىلادى.

باعدارلاما شەڭبەرىندە وسكەمەن قالاسىندا جاڭعىرتىلعان كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيدەگى پاتەر يەسى، زەينەتكەر ۆالەنتينا پلەگۋزوۆا بىلاي دەيدى: «مەن بۇل پاتەردە بۇكىل سانالى عۇمىرىمدى وتكىزىپ كەلەمىن. جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى بۇل كوپ پاتەرلى ۇيگە مۇنداي كەشەندى جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ كورگەن جوق. توبەمىزدەن تامشى اعىپ، جەرتولەدەن ساسىق ءيىس كەتپەۋشى ەدى. قازىر ءۇيىمىز قايتادان سالىنعانداي قۇلپىرىپ، كوز سۇيسىنتەدى». وسى ءۇيدىڭ پيك جەتەكشىسى تاتيانا ەجيتسكايانىڭ ايتۋىنشا، بۇل تاجىريبە تۇرعىندار ءۇشىن وتە قولايلى. كوپ پاتەرلى تۇرعىن ءۇيدىڭ ءاربىر پاتەر يەسى 7 جىل ىشىندە بار بولعانى 270 مىڭ تەڭگە قارجى شىعىندايتىن بولادى. بۇل بارلىق تۇرعىندار ءۇشىن قولجەتىمدى ءتاسىل دەيدى.

وسى باعدارلاما شەڭبەرىندە وسكەمەن قا­لاسىندا 20 كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇي جوندەۋدەن وتكىزىلەدى. بۇل ماقسات ءۇشىن بيۋدجەتتەن 400 ميلليون تەڭگە قارجى بولىنگەن. ماماندار جوندەۋدەن وتكىزىلگەن نىسانداردى تۇراقتى باقىلاۋدا ۇستايتىن بولادى. ەگەر پاتەر يەلەرى تاراپىنان جوندەۋ ساپاسىنا سىن ايتىلاتىن بولسا، وسى جۇمىستى مەردىگەر ۇيىم ءوز قارجىسى ەسەبىنەن كەمشىلىكتەردىڭ ورنىن تولتىراتىن بولادى.

تكش-نىڭ قازىرگى جاعدايى كورسەتىپ وتىرعان­داي، بۇل سالا تەحنولوگيالىق جاعىنان ارتتا قالعان. ەنەرگيا رەسۋرستارىن ۇنەمدەيتىن شارالار مەن يننوۆاتسيالىق تەحنولو­گيالاردى قولدانۋ مۇمكىندىگى تومەن. ەلىمىزدەگى ۇدەمەلى يندۋس­تريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاما­سىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، تكش-عا جۇيەلى تۇردە جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزىپ، بۇل سالانىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا قول جەتكىزۋ كەرەك. وسىعان باي­لانىستى باعدارلاما اياسىندا جۇيەلى تۇردە عى­لىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك قولدانۋ جۇمىس­تارىن جۇرگىزۋ جوسپارلانۋدا.

ءسويتىپ، 2020 جىلعا دەيىنگى تۇرعىن ءۇي-كوم­مۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭعىرتۋ باعدارلا­ماسى شەڭبەرىندە بارلىق قارجىلاندىرۋ كوزدەرى ارقىلى 10 جىل ىشىندە 81 مىڭ شاقىرىم جىلۋ جۇيەلەرى، ەلەكتر تاراتۋ جانە گاز تاراتۋ جەلىلەرى جاڭعىرتىلاتىن بولادى. ونىڭ ىشىندە 24,4 مىڭ شاقىرىم كوممۋنالدىق جۇيە 2015 جىلعا دەيىن مودەرنيزاتسيالانادى.

ەلىمىزدە قابىلدانعان تۇرعىنداردى ساپالى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىنداعى «اق بۇلاق» باعدارلاماسى اياسىندا 2015 جىلعا دەيىن 5 مىڭ شاقىرىم سۋمەن جابدىقتاۋ قۇبىرلارى جانە 2 مىڭ شاقىرىم سۋ تاراتۋ قۇبىرلارى جاڭعىرتى­لاتىن بولا­دى. مىنە، وسىلاي مەملەكەت باسشى­سىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس 2011 جىلى جالپى العاندا ەلىمىزدە 31 مىڭ شاقىرىم كوممۋنالدىق جەلىلەر جۇيەسى جاڭعىر­تىلادى.

تكش-نى جاڭعىرتۋ باع­دارلاماسى شەڭبە­رىندە جۇزەگە اسىرى­لاتىن كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ ماقساتىندا دا وڭ جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلمەك. ەل ۇكىمەتىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشى­لى­عىن مودەرنيزاتسيالاۋ باعدارلاماسى كوپ قابات­تى تۇرعىن ۇيلەردىڭ تۇرعىندارىنا مەملەكەت تا­را­پىنان قوماقتى قارجىلاي كومەك الۋعا مۇمكىن­دىك بەرەدى. كەيىن تۇرعىندار بۇل قارجىنى كوممۋ­نالدىق قىزمەت تولەمى رەتىندە بىرتىندەپ قايتارا­تىن بولادى. ياعني، تۇرعىندارعا ءوز مەنشىگىندەگى كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ عيماراتتارىن جاڭعىرتۋعا پايىزسىز نەسيە بەرىلەدى دەگەن ءسوز. تەك بۇل ءۇشىن كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيدە تۇراتىن بارلىق تۇر­عىن­دار ورتاق كەلىسىمگە كەلىپ، نىساندى كۇردەلى ءجون­دەۋدەن وتكىزۋ ماسەلەسىندە ءبىراۋىزدى بولۋى كەرەك.

مىنە، مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن وسىن­داي قارجىلىق كومەكتىڭ ناتيجەسىندە ون جىل ءىشىن­دە ەلىمىز بويىنشا 11 624 كوپ قاباتتى تۇر­عىن ءۇي كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلمەك. وسى كەشەندى شارالار مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى­نا سايكەس 2015 جىلعا تامان ەلىمىزدەگى كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىن كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇي نىساندارىن 32 پايىزدان 22 پايىزعا دەيىن قىس­قار­تۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى، ەلىمىزدە قولعا الىنعان وسى ءبىر ماڭىزدى دا كەشەندى باعدار­لامانىڭ شەڭبەرىندە 2020 جىلعا دەيىن كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىن كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇي­لەردىڭ كولەمى 10 پايىزعا دەيىن ازاياتىن بولادى.

تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭ­عىر­تۋدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى بۇل باعدارلا­ماسى وسى سالانىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋ­دىڭ بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى بولىپ تابىلادى. قازاقستاننىڭ قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ۇردىسىندە ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ بارلىق سالالارىندا مودەرنيزاتسيالاۋ جۇمىسى قىزۋ جۇرگىزىلۋدە. تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشى­لى­عى سالاسىن جاڭعىرتۋ وسى ماقساتتى جۇمىس­تىڭ ماڭىزدى سالالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابى­لادى. سوندىقتان جۇرتشىلىقتىڭ مۇنى ءتۇسىنىپ، جان-جاقتى قولداۋ كورسەتكەنى ابزال. كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىنان وتكىزۋ نەگىزىنەن مەملەكەت تاراپىنان نەسيە الۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ول ءۇشىن كوپ قاباتتى ۇيلەردەگى ءپا­تەر يەلەرىنىڭ باسىم كوپشى­لىگىنىڭ ورتاق كەلىسىمى كەرەك. پاتەر يەلەرى ورتاق مۇلىكتى ءتيىمدى دە ساپالى جاڭ­عىر­تۋ ماقساتىندا مۇن­داي باستامادان قا­لىس قالمايتىنىنا سەنىم مول.

جىلقىباي جاعىپارۇلى.