«گازەت، جۋرنالداردى ءتۇزۋ الىپ ءبۇتىن قازاق بالاسىنا، ونىڭ ىشىندە وقۋ بارىنە ورتاق. سولاردىڭ جاقسى بولماۋى «قازاقتىڭ» نامىسى. بالشىقتان ءبىلىم شىعارا الماي جۇرگەندە قولداعى باردان ايرىلساق، ءبىز قايتىپ ەل بولامىز، ول قازاققا ءولىم، ول قازاققا ۇيات! كىرلەسۋدى قويىپ، بىرلەسۋدى قارايىق. گازەت، جۋرنالدارىمىز دا كەمشىلىكتەرىن كۇن سايىن تۇزەي بەرۋى لايىق. كىرسىز اي، ءمىنسىز قۇداي». («ىنتىماق»)

«ايقاپ» جانە شاكارىم قۇدايبەردىۇلى

«گازەت، جۋرنالداردى ءتۇزۋ الىپ ءبۇتىن قازاق بالاسىنا، ونىڭ ىشىندە وقۋ بارىنە ورتاق. سولاردىڭ جاقسى بولماۋى «قازاقتىڭ» نامىسى. بالشىقتان ءبىلىم شىعارا الماي جۇرگەندە قولداعى باردان ايرىلساق، ءبىز قايتىپ ەل بولامىز، ول قازاققا ءولىم، ول قازاققا ۇيات! كىرلەسۋدى قويىپ، بىرلەسۋدى قارايىق. گازەت، جۋرنالدارىمىز دا كەمشىلىكتەرىن كۇن سايىن تۇزەي بەرۋى لايىق. كىرسىز اي، ءمىنسىز قۇداي». («ىنتىماق»)

«ايقاپ» جانە شاكارىم قۇدايبەردىۇلى

قازاقتىڭ تۇڭعىش قوعامدىق-ساياسي، ادەبي جۋرنالى «ايقاپ» 1911-1915 جىلدار ارالىعىندا رەسەيدىڭ ترويتسك قالاسىندا جارىق كوردى. رەداكتورى قوعام قايراتكەرى، اقىن، اۋدارماشى مۇحامەدجان سەرالين بولدى. وتانشىل رۋحتاعى الاش ساناتكەرلەرىنىڭ قاجىر-قايراتى، ار-وجدان بيىگىندەگى ەلدىك نامىسى ەرەن ازاماتتاردىڭ قارجىلاي دەمەۋشىلىگىمەن جارىق كورگەن «ايقاپ» رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق قىسىمىنداعى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ويانۋىنا، قوعامدىق سانا سىلكىنىسىنىڭ سەرپىلۋىنە بۇلا كۇش دارىتتى. «قاپ دەگىزگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنالىمىز دا وكىنىشىمىزگە ىلايىق «ايقاپ» بولعان» باسىلىم قازاقتاردىڭ تاريحي اتاقونىس مەكەنىنە تۇپكىلىكتى يە بولىپ قالۋىندا زامان رۋحىنا ساي ءداستۇرلى كوشپەلى ءومىر سالتىمەن ورايلاستىرا وتىرىپ، وتىرىقشىلىق تۇرمىستىڭ تىزگىنىنە بەرىك بولۋ تالاپتارىن ۇلت ىلگەرلەۋىنىڭ باسىم ساياسي باعىتى رەتىندە باستى ورىنعا شىعاردى. «قازاقشا ويلاۋعا، ويلاعان ويىن قازاقشا جازۋعا ءبىرسىپىرا ادامدى ۇيرەتتى. زامانىمىزداعى حالىق باسىندا تۇرعان ەڭ كەرەكتى بولعان ماسەلەمىز جەر اڭگىمەسى حۇسىسىندا (تۋراسىندا) ازدى، كوپتى جۇرتتىڭ ويىن قوزعاۋعا سەبەپ بولعان» «ايقاپ» رەداكتورى مۇحامەدجان سەرالين «باسقارمادان» (1915) اتتى ماقالاسىندا جۋرنال شىعارۋداعى ەلدىك مۇراتتان تۋىندايتىن باستى ماقساتىن «...ماقساتىمىز دۇنيە جيىپ، بايىماق، پايدالانباق ەمەس، تەك قانا جۇرتتىڭ كوزى، قۇلاعى بولماق ەدى...جۋرنال شىعارعانداعى ماقساتىمىز - حالىققا جول كورسەتپەك ەدى» دەپ جازدى. «...التى الاشتىڭ بالاسىنا ەگىن شارۋاسىنا قولايلى جەرلەرگە قالا سالۋدى قۋاتتاپ، حالىققا شاماسى كەلگەنشە ءتۇسىندىرۋ» ماقساتىن ۇستانعان «ايقاپ» حالىقتىڭ رۋحاني دامۋ وزەگىن قۇرايتىن وقۋ-اعارتۋ ءىسىن دۇرىس جولعا قويۋ سىندى ماڭىزدى ماسەلەلەردى وتكىر كوتەردى. «ءشاھار ترويتسكى، مارت، 1912 جىل» ماقالاسىندا الاشتىڭ اردا ازاماتى م.سەرالين «...ءبىزدىڭ ىلگەرى كەلەشەك كۇنىمىز دە، بۇل دۇنيەدە كۇن كورىپ، جۇرت قاتارلى تۇرۋىمىز دا جالعىز-اق نارسەگە تىرەلگەن. ول...وقۋ. مۇنان بىلايعى زاماندا وقىپ، ونەر بىلمەسەك، ونەرلى جۇرتقا جالشى بولۋدان باسقا بىزگە ەشبىر دە ورىن قالمايدى. ءبىز جۇرتشىلىق قىلىپ، وقۋشى تالاپكەرلەرىمىزگە جاردەم بەرمەسەك، وقىعاندارىمىز كوبەيە المايدى» دەپ جازدى. قالام قايراتكەرى «اشتىق حاھقىندا»، «كەلەشەك زامانىمىزدىڭ قامى»، «قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىعى»، «قازاق جاستارى»، «وتىرىقشى بولعان قازاقتار تۋرالى»، «ءشاھار ترويتسكى، مارت، 1912 جىل»، «جەر اڭگىمەسى» ت.ب. ماقالالارىندا قازاق قاۋىمىنىڭ جوعىن جوقتاپ، جەر، وقۋ-اعارتۋ سەكىلدى باستى ماسەلەلەردەگى كەلەلى وي-تولعامدارىن تالقىعا سالدى. اسىرەسە وتىرىقشى بولىپ شۇرايلى جەرلەرگە يە بولۋ، قالا سالىپ مادەنيەت كوشىنە ىلىگۋ سىندى كوكەيكەستى ماسەلەلەردى ۇنەمى ناسيحاتتاۋمەن بولدى. كوسەمسوز شەبەرى «قازاق حالقىنىڭ مۇقتاجدىعى» ماقالاسىندا «اۋ، جۇرت! ويلانايىق. كەلەشەك زامانىمىز قالاي بولادى؟ زامانعا مۋافىق ءىس ىستەيىك. زاماننىڭ سوڭىنان ءبىز قۋماساق، زامان ءبىزدى كۇتپەيدى» دەپ ارپالىستاعى الماعايىپ زاماندا قازاقتىڭ ءوز جەرىنە يە بولىپ قالۋى ءۇشىن وتىرىقشى بولۋ كەرەكتىگىن قوعامدىق دەڭگەيدەگى تالقىعا سالىپ، الەۋمەتتىك وي-ساناعا سىڭىرۋمەن بولدى.

«ايقاپ» وتارشىلدىق قىسىمداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋعا ىقپال ەتىپ، حالقىمىزدىڭ ساياسي جانە رۋحاني ىلگەرلەۋىنە مەيلىنشە قاجەتتى دىلگىر ماسەلەلەردى وتكىر كوتەردى.  جۋرنالدا الاش اقىلمانى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «بىلىمدىلەردەن بەس ءتۇرلى ءسوزدىڭ شەشۋىن سۇرايمىن» (1912.№5), «ءسوز تالاسى» (1915.№6), «ءبىزدىڭ مۇقتاجدارىمىز». «باسقارماعا كەلگەن حاتتار» (1912.№4.) ماقالا، حابارلارى  جاريالاندى. ولاردا ۇلت ۇستازىنىڭ فيلوسوفيالىق وي-تولعامدارى، قوعامدىق ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى كوزقاراسى كورىنىس تاپقان.

«بىلىمدىلەردەن بەس ءتۇرلى ءسوزدىڭ شەشۋىن سۇرايمىن» (1912. №5) ساۋالناماسىندا ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ «ايقاپ» جۋرنالى ارقىلى وقىرمانداردان بەس ءتۇرلى ءدىني سۇراققا جاۋاپ سۇراعان حاتى بەرىلگەن. «بىلىمدىلەردەن بەس ءتۇرلى ءسوزدىڭ شەشۋىن سۇرايمىن. انشەيىن جۇمباق ەمەس، ءوز ويىمشا، ادامنىڭ ەكى دۇنيەسىنە بىردەي كەرەك. بۇل سوزدەرگە ءدىن كىتابىنان دالەل كورسەت دەيمىن، تۋرا عانا اقىل قابىل الارلىق دالەل بولسا ەكەن. جاۋاپ بەرۋشى قازاق بولسىن، باسقا جۇرت بولسىن - ءبارىبىر، بىراق جاۋاپ قازاق تىلىمەنەن جازىلسىن، نە قازاقشا ءتارجىما ەتىلسىن. جاۋاپ نەعۇرلىم ۇعىمدى، قىسقاراق سوزبەن جازىلسا ەكەن...» دەي كەلىپ، 1. اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى ماقسۇتى نە؟ 2. ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟ 3. ادامعا ولگەن سوڭ مەيلى نە جونمەن بولسىن راحات-بەينەت (ساۋاپ-ازاپ) بار ما؟ 4. ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟ 5. زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بارا ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟» دەپ بارشا ادامزات بالاسىن ماڭگىلىك تولعاندىراتىن فيلوسوفيالىق ساۋالدارىن تالقىعا سالادى.

الاش قاۋىمىنىڭ قوعامدىق جايتتەرىنەن تۋىنداعان ومىرلىك ماڭىزى زور كەلەلى ماسەلەلەرىنە سەرگەك قاراعان اقىن «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنا ءسوز جازۋشىلارعا» ولەڭىندە ساياسي كوزقاراس ۇستانىمىنداعى پىكىر قايشىلىعىنان (كوشپەلى جانە وتىرىقشى) ەكىگە جارىلعان قازاق زيالىلىرىن پاراسات پايىمىنا جەتەلەر ازاماتتىق كەلىسىمگە، ساياسي جانە رۋحاني ارناداعى ورتاق مۇرات-ماقساتتاعى ەلدىك جولىنداعى كەمەل ىستەردە بەرەكە-بىرلىككە شاقىردى. «ءسوز تالاسى» ماقالاسىندا «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىنىڭ اراسىنداعى مۇسىلمان قۇرىلتايى ماسەلەسىنە قاتىستى وربىگەن كەزەكتى تالاستاردى اقىل تارازىسىنا سالىپ، سىن كوزىمەن قارادى. اقىن ورىنسىز كەكەتۋ، ءجونسىز مۇقاتۋ، قيسىنسىز مىنەۋ سىندى ار ولشەمىمەن ەش ۇيلەسپەيتىن جاعىمسىز قىلىقتار تۇتاس الاش بالاسىن الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتەرگە ۇرىندىرىپ وتىرعانىن ايتا وتىرىپ، يماني قاسيەتتەرگە جۇگىنۋ كەرەكتىگىن تۇيەدى. شاكىرىم قاجى «ايقاپقا» جازعاندار دا، «قازاققا» جازعان عاليحان دا تالاس سىندى كوپتىڭ سىنىنا سالىپ وتىر، ول جاقسى-اق. بىراق كەكەپ، كەكەتىپ ءسوزىن جازعان جاراي ما؟ مەنىڭ ويىمشا، كەكەۋ، سوگىس - ءتىل قارۋى. ونىڭ جاراسى تەز جازىلا قويماس. جاۋاپ قايىرىپ، قارسىلاسارلىق ۇلكەن كىسى تۇگىل، جاس بالانى دا ۇرىپ، كەكەپ-زەكىرىپ تىيۋ زيان شىعارماي ما؟» دەپ قاندايدا بولماسىن ادامنىڭ دارەجەسى مەن لاۋازىمىنا قاراماستان ادىلدىك جولىندا اقيقات ولشەمىن ۇستانۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. ءوز تولعامىن ناقتى مىسالمەن نىعىرلاپ، وزەكجاردى تولعانىسىن «كەكەۋ كەك شىقىرىپ، كەك پارتيا شاقىرىپ، پارتيا ەلدىڭ ەلدىگىن جوعالتادى» دەپ ساياسي ۇستانىمدى ار-وجدان قاسيەتتەرىمەن ساباقتاستىرىپ، ازاماتتىق كەمەلدىلىككە شاقىرادى.

«ايقاپ» جۋرنالىندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ جارىق كورگەن كىتاپتارى، ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەر بەرىلدى. مىسالى، «جاڭا شىققان كىتاپتار» حابارلامالارىندا اقىننىڭ «مۇسىلماندىق كىتابى»، «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» (1912. №7), «قالقامان-مامىر» كىتاپتارى باسىلىپ شىققانى حابارلانسا (1912. №13), مۇحامەدجان سەرالين «شاھار ترويتسك» ماقالاسىندا «ايقاپ» جۋرنالى شىعا باستاعان كەزەڭنەن بەرى «ماسا»، «باقىتسىز جامال»، «ورنەك»، «تۋمىش»، «شاير»، «كوكسىلدەر»، «شەجىرە»، «مۇسىلماندىق كىتابى»، «توپجارعان» كىتاپتارىمەن قاتار ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قالقامان-مامىر» كىتابى شىققانىنا توقتالدى (1913.№1). ال س.عابباسوۆتىڭ «تاريح قازاق جايىنان» (1916.№6) ماقالاسىندا «قۇنانباي مىرزا مەنەن اباي مارقۇمدى جۇرتتىڭ جادىنا قادىرلى اقساقال شاكارىم قۇدايبەردى بالاسى دا تۇسىرەدى. بۇل ادامنىڭ جازعان كىتاپتارىن قولعا الىپ قاراي باستاعاندا، بۇل كىتاپ جازۋشى اقساقالدىڭ ۇلكەن اكەسى مارقۇم قاجى قۇنانباي  قانداي بولعاندا، اعاسى اباي قانداي بولعان دەپ ويعا الىنادى...بۇل كۇندە ميللاتىنە قالامىمەن قىزمەت قىلىپ جاتقان قۇرمەتتى، اسا قادىرلى شاھكارىم كۇمىس ەر-توقىم، كۇمىس بەلدىك، جۋان بوس قۇرساققا ماس بولىپ، قاجى دەگەن سوزگە توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ جۇرگەن قاجىلارىمىزعا ۇلكەن-اق ۇلگى بولارلىق زات...شاھكارىم سياقتى اقساقالدارىمىزدىڭ عۇمىرىنا بەرەكەت بەرىپ، وقىعان جاستارىمىزعا شاھكارىمدەي بولۋعا ءناسىپ ەتسىن» دەپ جازىلعان. ال قازاقتىڭ العاشقى مەتسەنانتتارىنىڭ ءبىرى ەسەنقۇل مامانۇلى «رومان جارىسى تۋرالى» ماقالاسىندا ادەبي سىنشىلىققا ءا.بوكەيحانۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، م.سەرالين، ر.مارسەكۇلى، ج.اقبايۇلى، ن.ورمانبەتۇلى، ن.قۇلجانۇلى جانە ش.قۇدايبەردىۇلى لايىقتى دەپ ءبىلدى.

الاش جۇرتىن ەلدىك جولىنا نۇسقاپ، رۋحاني وركەندەۋ ارقىلى ساياسي تەڭدىككە جەتۋ باعىتىندا سارابدال باعدار ۇستانعان «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 100 مەرەيتويى ۇلت رۋحانياتىنداعى ەلەۋلى كۇن. بۇل كۇندەرى بىزدەر تۇڭعىش جۋرنالدىڭ جارىق كورۋىنە جۇرەك مايىن شام قىلعان الاش قايراتكەرلەرىنە تاعزىم ەتىپ،  ەرەن ىستەرىن قۇرمەت سەزىممەن ەسكە الامىز. «ىنتىماق» اتتى بۇركەنشىك اتپەن جازعان اۆتوردىڭ «تۇڭعىش ۇلى «ايقاپتى» سۇيگەن قازاق «قازاقتى» دا سۇيە باستادى. بۇلاردى ءسۇيۋ قازاقتىڭ بالاسىنا بورىش، پارىز، بۇلاردى سۇيمەگەن، سۇيەمەگەن ەلدە بولماس» دەگەن وزەكجاردى پىكىرى ءححى عاسىر بيىگىندە دە ءوز كۇشىندە قالادى. ەلدىكتى بايراق ەتكەن قانداي دا بولماسىن قازاق باسىلىمىنا قانداستاردىڭ سۇيەۋ بولۋىن قالايمىز.  گازەت-جۋرنالدارعا جازىلۋ ناۋقانى باستالعان قازىرگى تۇستا «ىنىتىماقتىڭ» سوزىمەن ءتۇيىپ ايتساق «گازەت، جۋرنالداردى ءتۇزۋ الىپ ءبۇتىن قازاق بالاسىنا، ونىڭ ىشىندە وقۋ بارىنە ورتاق...كىرلەسۋدى قويىپ، بىرلەسۋدى قارايىق. گازەت، جۋرنالدارىمىز دا كەمشىلىكتەرىن كۇن سايىن تۇزەي بەرۋى لايىق. كىرسىز اي، ءمىنسىز قۇداي».

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل

ە.ا.بۋكەتوۆ اتىنداعى قارمۋ-ءدىڭ

قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

«اباي-اقپارات»