قازاق حالقىنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا تiكەلەي اسەر ەتiپ، شەشۋشi ءرول اتقارعان بiر ۇلى وقيعاعا ەندi بiرنەشە ايدان كەيiن 50 جىل تولادى. ول - 1962 جىلدىڭ ءساۋiر ايىندا شىڭجاڭنىڭ تارباعاتاي ايماعىنان قوپارىلا قوزعالعان قازاق كوشi. كوكتەمگi كوكوزەك شاقتا، نەبارi جيىرما شاقتى كۇننiڭ iشiندە (10 ساۋiردەن بiرiنشi مايعا دەيiن) 200 مىڭداي قازاق يمپەريا شەكاراسىن قاقىراتا بۇزىپ، اتاجۇرت قازاقستانعا وتە شىققانى ءمالiم. بۇل، شىن مانiندە، ۇلتتىڭ ەڭكەيiپ كەتكەن ەڭسەسiن بiر كوتەرiپ تاستاعان، قازاقتىڭ سۇيىلا باستاعان قانىن قويۋلاتىپ، دiلi مەن تiلiن ەداۋiر بەكەمدەگەن وقيعا بولدى.

امال نە، قازاقتىڭ كوشi-قون تاريحىن ءالi كۇنگە دەيiن بiزدە ەشكiم زەرتتەگەن جوق. اسiرەسە، 1962 جىلعى كوش ەش جەردە ايتىلماي، جازىلماي، جابۋلى كۇيiندە قالىپ كەلەدi. ولاي بولاتىنى، كەڭەس داۋiرiندە بۇل وقيعا ايتۋعا بولمايتىن مەملەكەتتiك قۇپيا سانالادى. ال تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەگە زيالىلار تىم سەلقوس قارادى. جوقتان وزگە ۇساق-تۇياق تاقىرىپتارعا كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعىش تاريحشىلار دا وسى بiر ماڭىزدى تاقىرىپقا اتتاپ باسقان جوق.

قازاق حالقىنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا تiكەلەي اسەر ەتiپ، شەشۋشi ءرول اتقارعان بiر ۇلى وقيعاعا ەندi بiرنەشە ايدان كەيiن 50 جىل تولادى. ول - 1962 جىلدىڭ ءساۋiر ايىندا شىڭجاڭنىڭ تارباعاتاي ايماعىنان قوپارىلا قوزعالعان قازاق كوشi. كوكتەمگi كوكوزەك شاقتا، نەبارi جيىرما شاقتى كۇننiڭ iشiندە (10 ساۋiردەن بiرiنشi مايعا دەيiن) 200 مىڭداي قازاق يمپەريا شەكاراسىن قاقىراتا بۇزىپ، اتاجۇرت قازاقستانعا وتە شىققانى ءمالiم. بۇل، شىن مانiندە، ۇلتتىڭ ەڭكەيiپ كەتكەن ەڭسەسiن بiر كوتەرiپ تاستاعان، قازاقتىڭ سۇيىلا باستاعان قانىن قويۋلاتىپ، دiلi مەن تiلiن ەداۋiر بەكەمدەگەن وقيعا بولدى.

امال نە، قازاقتىڭ كوشi-قون تاريحىن ءالi كۇنگە دەيiن بiزدە ەشكiم زەرتتەگەن جوق. اسiرەسە، 1962 جىلعى كوش ەش جەردە ايتىلماي، جازىلماي، جابۋلى كۇيiندە قالىپ كەلەدi. ولاي بولاتىنى، كەڭەس داۋiرiندە بۇل وقيعا ايتۋعا بولمايتىن مەملەكەتتiك قۇپيا سانالادى. ال تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەگە زيالىلار تىم سەلقوس قارادى. جوقتان وزگە ۇساق-تۇياق تاقىرىپتارعا كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعىش تاريحشىلار دا وسى بiر ماڭىزدى تاقىرىپقا اتتاپ باسقان جوق.

ال بۇل iسكە مەنiڭ قانداي قاتىسىم بارىن بiلگiڭiز كەلسە، مەن - سول وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان جاي قاتارداعى كۋاگەر ەمەس، 1962 جىلعى كوشتi دايىنداعان، ءارi سونىڭ بۇيداسىن ۇستاپ كەلگەن اداممىن. ەگەر سول ەڭبەگiمدi باسقا بiرەۋلەر زەرتتەپ، ايتىپ جاتسا، ءوز باسىم ۇندەمەي-اق قويار ەدiم. جىل وتكەن سايىن كوز كورگەن كۋالار دا ازايىپ بارادى. سوندىقتان جۇرت جادىنان ءوشiپ قالماۋ ءۇشiن، ەل الدىندا اتقارعان قىزمەتiم­دi ءوزiم ايتۋعا تۋرا كەلiپ تۇر.

تاريحتا ۇلكەن وقيعالار كەيدە كiشكەنتاي يدەيادان باستاۋ الادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. وندا مەنiڭ قىتايداعى ساياسي ناۋقاندارعا بايلانىستى، الماتىداعى وقۋىمنان (1956-1958) قول ءۇزiپ، ءۇش جىلداي ۇرiمجiدە باقىلاۋ استىندا جۇمىس iستەپ، ءوزiمنiڭ تۋعان قالام شاۋەشەككە "تومەنگە ءتۇسiپ" كەلگەن بەتiم بولاتىن. جوعارىعا دۇركiن-دۇركiن ارىز جازىپ ءجۇرiپ وسىعان قولىم ارەڭ جەتكەن. ونداعى ماقسات - شەكاراعا جاقىن (نەبارi ون سەگiز شاقىرىم) شاۋەشەككە جەتiپ، ودان ارى قازاقستانعا ءوتۋ، ءۇزiلiپ قالعان وقۋىمدى قايتا جالعاستىرۋ بولاتىن. شەكارادان وتسەم، مەنi كەرi قايتارمايتىنىنا سەنiمiم كامiل. ويتكەنi, قازاق ۋنيۆەرسيتە­تiنiڭ ستۋدەنتتiك بەلەتi مەن ەكi جىل بويى باعا قويىلعان "سىناق كiتاپ­شاسى" كوستيۋمنiڭ iشكi قالتاسىندا تiگۋلi ءجۇر ەدi. سونى كورسەتسەم، مەنiڭ شەكارا بۇزعان جانسىز، نە "شپيون" ەمەستiگiمە شەكاراشىلار سەنەدi دەپ ويلايمىن. انىعىن ايتسام، مەنiڭ 1961 جىلى كوكتەمدە شاۋەشەككە كەلۋدەگi باستى ماقساتىم وسى بولاتىن. ال اتا جۇرتقا كوش باستاپ ءوتۋ، سول كوشكە حالىقتى دايىنداۋ يدەياسى كەيiن پايدا بولدى. مۇنداي وزگەرiس ەنگiزگەن - ءومiردiڭ ءوزi.

ەن ۇرiمجiدە اشارشىلىقتىڭ ءدامiن تاتىپ، كونەك اۋرۋمەن iسiپ-كەۋiپ جات­قانداردى ءوز كوزiممەن كورiپ كەل­گەنمiن. شاۋەشەككە كەلسەم، بۇل ايماقتى دا اشارشىلىق جايلاپ ال­عان ەكەن. 1958 جىلى جاپپاي قۇرىلعان "حالىق كوممۋناسى" قالىڭ جۇرتشىلىقتى ورتاق قازانعا قاراتىپ، جەكە ءتۇتiن شىعارۋعا تىيىم سالىپ، iشەر اس، كيەر كيiمگە زار قىپ قويعان كەزi. بۇقارا حالىق بۇعان نارازى بولىپ، اشتىق اپاتىنان قۇتىلۋدىڭ امالىن تاپپاي، باستارى قاتىپ جۇرگەن اسا قيىن كەزەڭ بولاتىن. وسىدان بiر جىل بۇرىن التاي ايماعى كوممۋناعا قارسى كوتەرiلiسكە شىعىپ، ولار قارۋلى اسكەر تاراپىنان كۇشپەن جانىشتالعان. اقىت قاجىنىڭ بالاسى قالمان باستاعان الپىس ادامدى بايلاپ-ماتاپ، ءۇرiمجi تۇرمەسiنە اكەلگەنiن ءوز كوزiممەن كورگەنمiن. شەتتەرiنەن مەرگەن، وسپان باتىردىڭ ەرلiك ءداستۇرiن ءالi ۇمىتا قويماعان، جاۋىنگەر التاي كەرەيلەرi اناداي حالگە ۇشىراعاندا، شاۋە­شەك­تiڭ وتىرىقشى، ءارi "وقىمىستى" جۇرتى ونداي قايرات كورسەتە الماسى انىق. دەمەك، بۇل ەلگە اشتىق اپاتىنان قۇتىلۋدىڭ باسقا جولىن iزدەۋ كەرەك.

مiنە، اتاجۇرتقا ەل كوشiرۋ يدەيا­سى مەنiڭ باسىمدا وسىلاي تۋدى. جەكە ماقسات ەندi ۇلت ماقساتىنا اينالدى. قولىمدا "تومەنگە ءتۇسi­رiل­دi" دەگەن جولداۋ قاعازىم بول­عانىمەن، "يدەيا قالتام" (قىزمەت­كەر­­دiڭ ءوز قولىنا بەرiلمەي قۇپيا ۇستالاتىن جەكە دەلوسى) ۇرiمجiدەن ۋاقىتىندا كەلمەي، مەن شاۋەشەكتە ءۇش ايداي بوس ءجۇردiم. كوڭiلدەگi ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا مەن وسى ايلاردى پايدالانىپ قالۋعا كۇش سالدىم. بۇل - قالاداعى مۇعالiمدەر مەن ستۋدەنتتەردiڭ دە جازدىق كانيكۋلعا شىققان بوس كەزi. مەن سياقتى "تومەنگە ءتۇسiپ", ءالi ورنىعا الماي جۇرگەندەر قانشاما. العاشقى اپتادا-اق شاۋەشەك جاستارى مەنiڭ ماڭايىما ۇيiرiلە باستادى.

ولاي بولاتىنى، مەن ول كەزدە جۇرتقا تانىمال، جاس اقىنمىن. ونىڭ ۇستiنە الماتىدا ەكi جىل وقىپ قايتقان، ماسكەۋدi كورگەن (1957 جىلى ماسكەۋدە وتكەن دۇنيە­جۇزiلiك جاستار مەن ستۋدەنتتەردiڭ 6-فەستيۆالiنە سوۆەتتە وقيتىن قىتاي ستۋدەنتتەرi اتىنان قاتىس­قانمىن) اداممىن. قايتسەك ۇلتتىق ەزگiدەن قۇتىلامىز، اتاجۇرت قازاقستانعا قالاي جەتەمiز دەپ، ۇشارعا قانات تاپپاي جۇرگەن جاستاردىڭ مەنەن سۇرايتىن اقىل-كەڭەستەرi كوپ-اق. مەن دە مۇنداي مۇمكiندiكتi زايا كەتiرمەي، الداعى كوش تۋرالى اڭگiمەنi اشىق ايتا باستادىم. كەشكە قاراي قالالىق ساياباققا بارامىز، ويىن-تويعا قاتىسامىز، مۇندا دا تولاستامايتىن سول اڭگi­مە. جاستار الماتىنى سۇرايدى، ماسكەۋدi سۇرايدى. قازاقستان حالقىنىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتiن بiلگiسi كەلەدi. وزدەرi اتتارىن ەستiگەن اقىن-جازۋشىلاردى سۇرايدى. مەن تiپتi اسىرا ايتپاعاننىڭ وزiندە، تەحنيكاسى مەن مادەنيەتi شىعانداپ العا كەتكەن سوۆەتتiك ءومiر سالتى ولارعا عاجايىپ ەرتەگi سياقتى اسەر ەتەدi. اسiرەسە، قازاقستانداعى توقشىلىقتى، جىل ارا ميلليارد پۇت استىق الاتىنىن ەستiگەندە، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى.

سونىمەن، شاۋەشەك حالقى كوشۋگە دايىن دەۋگە بولادى. قالا تۇرعىندارى عانا ەمەس، قىرداعى ەل دە سولاي. الاقاندارىنا تۇكiرiپ، "قۇدايىم الداعى كوكتەمدi قولعا بەرە مە، جوق پا" دەپ، اسىعا كۇتiپ وتىر. بiراق بۇل جەتكiلiكسiز. ەندi الداعى كوشكە سوۆەت وداعىن دايىنداۋ كەرەك. ارتىنىپ-تارتىنىپ، شۇبىرىپ جەتiپ بارعاندا، شەكاراشىلار حالىقتى وتكiزبەسە، نە الدىڭنان وق بوراتىپ، قىرىپ سالسا نە بولماق. ەندەشە، ولاردان الدىن الا باسپانا سۇراپ، بوسقىندار كوشiن بوگەتسiز قابىلدايتىن ەتۋ كەرەك.

وسى ويمەن، بiز سول جىلى كۇز ايلارىندا ماسكەۋگە جۇزدەگەن ادامنىڭ قولىن قويدىرىپ، ونداعان حات جولدادىق. ادرەس بەلگiلi: "ماسكەۋ. كرەمل. كپسس ورتالىق كوميتەتiنiڭ باس سەكرەتارى ن.س.حرۋ­­ششەۆ جولداسقا", نەمەسە "جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ك.ە.ۆوروشيلوۆ جولداسقا" دەيمiز دە، كونۆەرت سىرتىنا باعالى ماركiلەر جاپسىرتىپ، ايرىقشا زاكازبەن ايداپ جiبەرەمiز. كەيدە ول حاتتاردىڭ كوشiرمەسiن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ بiرiن­شi حاتشىسى د.ا.قوناەۆقا جiبەرiپ وتىردىق.

مەن ماسكەۋگە جولداناتىن حاتتاردىڭ بiرنەشە نۇسقاسىن دايىنداعام. وندا شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ بۇل ولكەگە قونىستانۋ تاريحى، جالپى قازاقتىڭ اتاجۇرتى - قا­زاقستان ەكەنi قىسقاشا باياندالعان. سونداي-اق، قازiر شىڭجاڭداعى قازاق ۇلتىنىڭ قىتاي شوۆي­نيس­تەرi تاراپىنان ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق ەزگiگە ۇشىراپ وتىرعانى، قازiر ەل iشiن اشتىق جايلاعانى ايتىلعان. ودان ارى "سوۆەت وداعى - دۇنيەدەگi ەزiلگەن حالىقتاردىڭ جاناشىر دوسى ەكەنi, شىڭجاڭ قازاعىنا اتاجۇرتقا كوشۋدەن باسقا ەش امالدىڭ قالماعانى ايتىلىپ، ەگەر الداعى كوكتەمدە كوشiپ بارا قال­ساق، بiزگە باسپانا بەرiلۋiن سۇراعانبىز".

بۇل حاتتاردى مەن ناعاشىم ءشارiپ اقىشۇلىنىڭ (قازiر سەمەي قالاسىندا تۇرادى) اتىنان، تاعى باس­قا مۇعالiمدەردiڭ اتىنان جولداپ وتىردىم. كەيبiرەۋلەر مەندەگi حاتتىڭ ءماتiنiن كوشiرiپ اكەتiپ، ءوز اۋىلدارىنان قول جيناپ، ءوز توتەلi جiبەرگەندەر دە بولدى. كەرەمەتi سول، كرەملگە جازعان حاتتارىمىزدىڭ "تاپسىرىپ الدىق" دەپ ءمور باسىلعان تۇبiرتەگi كەلiپ وتىردى. بۇل جاعداي بiزدi ودان ارى جiگەرلەن­دiرە ءتۇستi.

قاراشا ايىندا شاۋەشەككە قۇلجاداعى سوۆەت كونسۋلىنىڭ ورىنباسارى كەلدi (بۇل كەزدە شاۋەشەكتەگi كونسۋلدىق جابىلىپ قالعان). ول جۇرتشىلىقتىڭ تiلەگi بويىنشا، كوپ ادامداردى كەزەكپەن قابىلدادى. قابىلداۋدا مەن دە بولدىم. مەن سىر تارتۋ ءۇشiن، الدىمەن ءوز جاعدايىمدى باياندادىم. ول مەنiڭ الماتىدا وقىعان قۇجاتتارىمدى مۇقيات قاراپ شىقتى دا:

- سiزگە جول اشىق قوي. قالاعان ۋاقىتتا شەكارادان وتە بەرۋiڭiزگە بولادى، - دەپ بەتiمە قاراپ كۇلدi.

- ال حالىق شە؟ شاۋەشەك حالقى الداعى كوكتەمدە اتاجۇرتقا كوشەمiز دەپ بەلسەنiپ وتىر. ولاردىڭ جاعدايى نە بولادى؟ - دەدiم مەن كونسۋلدىڭ اۋ-جايىن تۇيگiم كەلiپ.

- ءيا، وسىندا كەلگەلi وسىنداي تiلەكتi كوپ ەستiدiم. مەن مۇنى مiندەتتi تۇردە جوعارىعا جەتكiزەم. اينالىپ كەلگەندە كوشۋ ماسەلەسiن حالىقتىڭ ءوزi شەشەدi, - دەدi ول ماعان ءمانiستi كوز تاستاپ. اراداعى اڭگiمەدەن مەن ءوزiمنiڭ دۇرىس باعىتتا ەكەنiمدi ءتۇسiندiم.

مەن جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ قالا مەكتەپتەرiنiڭ بiرiندە مۇعالiم بولىپ ءجۇرiپ جاتقانمىن. بiر جەردە قىزمەت iستەمەسەڭ، ازىق-تۇلiك تالونىن الۋ مۇمكiن ەمەس... الايدا مەنiڭ دە ارتىمدا اڭدۋ بار ەكەن. جاستاردىڭ مەنiڭ ماڭايىما كوپ توپتالاتىنىنان سەزiكتەنiپ، ءارi ەل iشiندە قول قويىلعان حاتتاردان حابار تاپقان شاۋەشەك ساقشىسى مەنi جاڭا جىل قارساڭىندا، تۇكپiردەگi سiبەتi مەكتەبiنە جەر اۋداردى. قاقاعان قىستا مۇعالiم اۋىستىرعاندى كiم كورگەن. مەنi كوپشiلiكتەن قول ءۇزدiرiپ، جاستاردان ءبولiپ اكەتۋدiڭ امالى. بiراق ولار كەش قالدى. بiز وعان دەيiن كوش دايىندىعىن بiتiرiپ تە قويعانبىز.

كۇتكەنiمiزدەي-اق، 1962 جىلدىڭ ءساۋiر ايىندا كوش باستالىپ كەتتi. الدىمەن وسى وقيعانى تىقىرشي كۇتكەن قالا جاستارى مەن شەكاراعا تاياۋ اۋىلدار ءوتتi. ولاردىڭ "بالداي باتىپ" كەتكەنiن كورگەن سوڭ، الىس اۋىلدار مەن اۋداندار قوزعالا باس­تادى. ول كەزدە، كەلiسiم بويىنشا، شەكارانى سوۆەت سولداتى عانا كۇزەتەتiن. قىتاي جاعى ءالi شەكارا كۇزەتiن قولعا الا قويماعان. نەسiن ايتاسىڭ، سوۆەت وداعى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمعا سوزىلعان تارباعاتاي شەكاراسىن بەس جەردەن اشىپ تاستادى. جامانتى، باقتى، ەرگەيتi, ەمiل، شاعانتوعاي زاستاۆالارى بiر شاقىرىمعا دەيiن شەكارا سىمدارىن جيناپ تاستاپ، اتتىلى، اربالى، تۇيەلi كوشتەردi كۇندiز-ءتۇنi قابىلدادى-اۋ! نە كەرەك، اينالاسى جيىرما-شاقتى كۇندە شاۋەشەك شاھارى تۇگەلiمەن (قالادا ءجۇز مىڭعا جۋىق قازاق تۇراتىن), قالاعا قاراستى اۋدان حالقى، شاعانتوعاي اۋدانى، شاۋەشەكتەگi ءدۇمپۋدi ەستiپ قوزعالعان تولى مەن ءدوربiلجiن اۋدانىنىڭ بiر ءبولiمi شەكارادان وتە شىقتى. ەگەر قىتاي وكiمەتi ءالسiن-ءالi نوتا تاپسىرىپ، بiرiنشi مامىردا شەكارا جابىلىپ قالماعاندا، كوش ايماقتاعى جەتi اۋدانعا تۇگەل تۇتاسار ەدi. سونىڭ وزiندە 200 مىڭنان استام ادام شەكارادان ءوتiپ ۇلگەردi. ارينە، رەسمي قۇجاتتاردا بۇل سان كەمiتiپ كورسەتiلدi. دۇرىسى، ءسiرا، بiزدiڭ ەسەبiمiز بولار... بۇل كوشتiڭ بارىسى مەنiڭ "تاڭعاجايىپ دۇنيە" اتتى عۇمىرنامالىق رومانىمدا ەگجەي-تەگجەيلi جازىلعان. مەن بۇل جولى باستى وقيعالاردى عانا ەسكە الىپ وتىرمىن.

زىمىراپ ءوتiپ بارا جاتقان زامان. مiنە، سودان بەرi دە جارتى عاسىردىڭ ءجۇزi بولىپتى. سول جىلى تۋعان بالا قازiر ەلۋدە. ال كوشتiڭ جۇگiن ارتىسىپ، ارقانىن تارتىس­قان جاس جiگiتتەر بۇل كۇندە جەتپiستiڭ ۇستiنە شىقتى. دەموگرافتار سول جىلى اتاجۇرتقا كەلگەن 200 مىڭ قازاق قازiر ۇرپاعىمەن ەسەلەنiپ، ميلليونعا جەتتi دەسiپ ءجۇر. مەن سول جىلى شەكارادان ءوتiپ، قازiر امان-ەسەن جەر باسىپ جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمدى كوشتiڭ ەلۋ جىلدىعىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! ال ءوز باسىم سول كوشتiڭ جوسپارىن جاساپ، بۇيداسىن ۇستاپ كەلگەنiمدi ماڭگi ماقتانىش ەتەمiن. مەنiڭ جازۋشىلىق ەڭبەگiم، جازعان توم-توم كiتاپتارىم ءوز الدىنا. ال 1962 جىل­عى كوش - مەنiڭ ازاماتتىق قىزمەتiمنiڭ شىرقاۋ شىڭى.

قازiر مەنi كورە المايتىن، iشتەرi تار، مىسىق تiلەۋلi بiرەۋلەر مەنiڭ كوش باستاعان ەڭبەگiمدi جوققا شىعارعىسى كەلiپ: "ول - اشارشىلىقتان قاشقان بوسقىنداردىڭ كوشi عوي. جۇمادiلوۆ سونى سىرتتاي يەمدەنiپ ءجۇر" دەپ، پىش-پىش وسەك تاراتاتىن كورiنەدi. وندايلاردان مىنانى سۇراۋ كەرەك: ء"يا، ول جىلدار قىتايدا اشتىق بولعانى راس. ونداي اشتىق اپاتىنا قازاقتار تۇراتىن التاي ايماعى دا، قۇلجا ايماعى دا ۇشىرادى عوي. جەرلەرi شەكاراعا تيiپ تۇرعانىنا قاراماي، ول ايماقتاردىڭ حالقى نەگە قوزعالماي وتىرىپ قالدى؟ كوكتەمگi كوكوزەك شاقتا شاۋەشەك حالقىن دۇرك كوتەرگەن - قانداي كۇش؟ كوش باستاعان سەركە - كiم؟".

ال مەنiڭ ماسكەۋ مەن الماتىعا ەل اتىنان حات جولداعانىما كۇمان كەلتiرۋشiلەر تابىلسا، ول حاتتار ورتالىق كوميتەتتiڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. اقتارىپ كورۋلە­رiنە بولادى.

II

ءيا، سول بiر 1962 جىلدىڭ ءساۋiر ايى ماڭگi ەستەن كەتەر مە؟! ول ءوزi ماقساتىمىز iسكە اسقان ءارi قۋا­نىش­تى، ءارi ساعات سايىن باسقا قاتەر تونگەن ۇرەيلi كوكتەم بولدى عوي... قازاق كوشi, جوعارىدا ايت­قانىمىزداي، شەكارانىڭ بەس جەرiنەن اعىل-ەگiل ءوتiپ جاتىر. باسىندا قوپارىلا كوشكەن ەلدi جەرگiلiكتi وكiمەت وزدەرi ۇگiت-ناسيحاتپەن توقتاتپاق نيەتتە، بولىپ جات­قان توتەنشە جاعدايدى جوعارىدان جاسىرعان-دى. ءارi سوۆەت وداعى بار­عان كوشتi قايتارىپ تاستايدى دەپ دامەلەنسە كەرەك. كەيiن iس تەرiسكە اينالعانىن بiلگەن سوڭ، امال جوق، ۇرiمجiگە حابارلايدى، ءۇرiمجi بەجiنگە سۇراۋ سالادى. سودان، ولار بiر تۇيiنگە كەلگەنشە، بiراز ۋاقىت ءوتiپ كەتكەن­دi. كەتiپ جاتقان تەك قازاقتار ەكەنiن بiلگەن سوڭ، بالەندەي اسىعا قويمادى ما، كiم بiلسiن؟!

ايتكەنمەن، ايماقتاعى جەرگi­لiك­تi وكiمەت تە قامسىز ەمەس­تi. تۇبiندە، بۇل كوشتiڭ دە سۇراۋى بولاتىنىن بiلەدi. سوندايدا "ەلدi بۇزعان وسىلار" دەپ جوعارىعا كورسەتۋ ءۇشiن، بiراز ادامدى ۇستاۋعا بۇيرىق بەرiپتi...

كۇدiكتi ادامداردىڭ تiزiمi ايماقتىق ساقشىدا بۇرىننان بار بولاتىن... ارينە، ول تiزiمنiڭ باسىندا مەن تۇرمىن. سونان سوڭ، ەلدi كوشۋگە ۇگiتتەگەن، قول جيناپ، جوعارىعا حات جازۋعا كومەكتەسكەن تاعى بەس­التى ادام بار...

الايدا "قىلمىستىلاردى" ۇس­تاۋ وڭايعا تۇسپەيدi. ەل iشi استان-كەستەڭ. ساقشى اسكەرiنiڭ كوبi كوش توقتاتۋمەن اۋرە. كەيبiر ۇلتتىق ساقشىلار مىلتىعىن لاقتىرىپ تاس­تاپ، كوشكە iلەسiپ كەتسە كەرەك. مۇندايدا نەگiزگi سەنiم قىتاي ساقشىلارىنا ارتىلاتىنى بەلگiلi. ال ولار جەر جادىسىن بiلمەيدi... ال باس "بۇزاقى" مەن تiزگiن ۇشىمەن بiرەسە اۋىلعا، بiرەسە قالاعا شاپ­قىلاپ ءجۇرiپ، قۋعىنشىلاردىڭ قولىنا تۇسپەي-اق قويىپپىن. بiر قىزىعى، مەن سوڭىمنان اڭدۋ بارىن بiلسەم دە، ناقتى ۇستاۋعا بۇيرىق بەرiلگەنiنەن حابارسىز بولاتىنمىن.

سول 22 ءساۋiر كۇنi سiبەتiدەگi قالىڭ ەلدiڭ كوشiن جولعا سالىپ جiبەرiپ، ولارمەن جامانتى زاستاۆاسىندا كەزدەسۋگە ۋادەلەسiپ، ەندi قالاداعى شەشەم مەن ەكi قارىنداسىمدى الا كەتپەك بولىپ، كەشكi اپاق-ساپاقتا شاۋەشەككە كەلگەن بەتiم بولاتىن. بايقاعانىم، قالا حالقى ارىلىپ-اق قالعان ەكەن. كوشەدە ادام اياعى سيرەك. نەشە كۇننەن بەرi ۇيقى كورمەگەم. جانتايسام بولدى، "قور" ەتە تۇسۋگە دا­يىن تۇرمىن. شەشەم دە قامسىز وتىرماي، كورشi قاقپاداعى شەكاراعا ەل تاسىپ، اقشا تاۋىپ جۇرگەن ارباكەش ۇيعىرمەن ەرتەڭگە كەلiسiپ قويىپتى. سۇراعان اقشاسىنا قوسا، نورمالى بۇل بەلەتi مەن استىق بەلەتiن دە تۇگەل بەرسە كەرەك.

سونىمەن، ەرتەڭ ءبارiمiز بiرگە جۇرەتiن بولىپ، كەشكi استان كەيiن ۇيىقتاۋعا قامدانىپ جاتىر ەدiم، كەنەت iشكi ۇيگە القىن-جۇلقىن قاجىتاي كiرiپ كەلدi. قاجىتاي Iلياسوۆ - مەنiڭ "شىڭجاڭ گازە­تiندە" بiرگە iستەگەن جولداسىم، قازiرگi بەلگiلi اقىن­ساتيريك. ول سول تۇستا گازەت تiلشiسi رەتiندە شاۋەشەكتە جۇرگەن-دi.

- الدا، اعاتاي-اي، ءالi امان ەكەنسiڭ عوي! - دەدi بوساعادان اتتاي بەرە. - سەنi ۇستاماق بولىپ، قالالىق ساقشى سابىلىپ iزدەپ جۇرگەن كورiنەدi... مىنا وتىرىسىڭ نە، ويباي، كەتپەيسiڭ بە...

- ونى كiم ايتتى ساعان؟

- ايماقتىق پارتكومنىڭ تiلما­شى. بiلەتiن شىعارسىڭ، ءجۇسiپ دەي­تiن دۇنگەن جiگiت... جاڭا قاقپا سىرتىنان دا cودەگەي ەكi ادامدى كورiپ قالدىم. ءسوز جوق، سەنi اڭدىپ جۇرگەن ادامدار...

امال جوق، قوزعالۋعا تۋرا كەلە­دi. مۇنى ەستiگەن اپامدا دا دەگبiر قالعان جوق.

- وندا بوگەلمەي تەز جونەلiڭ­دەر! بiزگە قارايلاما... بiز ەرتەڭ ۇيعىردىڭ ارباسىمەن شەكاراعا بiردەمە قىپ جەتەمiز، - دەپ ول كiسi دە جەدەلدەتiپ جiبەردi.

ەكەۋiمiز اسىعىس كيiنiپ دالاعا شىققانبىز. قاجىتاي دىبىسىن بiلدiرمەي قاقپا جاققا بارىپ كەلدi دە:

- الگiلەرگە تاعى ەكi ادام قوسىلىپتى. بiر­بiرiنە "ۇيiندە ەكەن" دەگەندi قىتايشا ايتىپ تۇر، - دەدi, سىبىرلاي تiل قاتىپ.

ەندi ارت جاقتاعى دۋالدان سەكiرۋدەن باسقا امال جوق. سىرت جاقتا الدەبiر مەكەمەنiڭ باقشاسى بار، سوعان جەتسەك، جاۋىرتامعا قاراي شىعىپ كەتۋگە بولادى. دۋال تىم بيiك، بiر ءتاۋiرi, سول تۇستا دۋال­عا جاپسىرا سالعان جاتاعان دارەتحانا بار ەدi. بiز الدىمەن سول دارەتحاناعا شىعىپ، ودان ارى دۋالدان وپ­وڭاي اسىپ تۇستiك.

بۇدان بىلايعى ساپارىمىز مەنiڭ "تاڭعاجايىپ دۇنيە" اتتى عۇمىرنامالىق رومانىمدا تولىق كورiنiس تاپقان. بiز الدەبiر كوشپەن بiرگە تۇنiمەن ءجۇرiپ وتىرىپ، كۇن كوتەرiلە جامانتى زاستاۆاسىنا جەتتiك. شەكارا بويى قۇجىناعان حالىق. ءۇستi­ۇستiنە كوشiپ كەلiپ جات­قان ەل... بiز - جاياۋمىز. شەكارانىڭ ءدال تۇبiندە "قاراكiتات" دەيتiن شاعىن وزەن بار. كەشە تاۋعا جاڭبىر جاۋعان با، وزەن سۋى لايلانىپ تاسىپ جاتىر ەكەن. اتتاپ ءوتۋ قيىن. امال جوق، كەشiپ وتۋگە تۋرا كەلەدi. قاجىتاي باتiنكەسiن شەشiپ، ارعى جاعالاۋعا لاقتىرىپ جiبەردi دە:

- سەن اياعىڭدى شەشپەي­اق قوي، مەن ارقالاپ وتەيiن! - دەگەنi. شىنىندا دا، مەنiڭ تارتىنعانىما قاراماي، ارقالاپ ءوتتi.

كەيiن، كوپ جىل وتكەن سوڭ قاجىتاي قالجىڭدايدى:

­- سوندا زiلدەي اۋىر ەدiڭ. سويتسەم، بiر قاپ رومان ارقالاپ ءوتiپپiن عوي! - دەپ بiر جينالىستا بiراز ەلدi كۇلدiرگەنi بار.

شەكارادان ءوتiپ، قاۋiپ-قاتەردەن قۇتىلعان سوڭ بiر جوتاعا شىعىپ، ارتقى ەلگە قاراپ تۇرعانىمىز بار. بۇكiل قۇلىستاي ولكەسi - اندىزداعان كوش. ءار تۇستان بۋداق-بۋداق شاڭ كورiنەدi. جاياۋ-جالپىلى، اتتى، اربالى، تۇيەلi كوشتەر سار­قىلار ەمەس، ءۇستi-ۇستiنە كەلiپ جاتىر، قوسىلىپ جاتىر. بۇرىن اتاجۇرتقا جەتۋگە ۇشارعا قانات تاپپاي ءجۇر­گەن قايران قازاق ءوز ەلiنە قوسىلۋعا اسىعىپ كەلەدi... جالپى، مەنiڭ ومiرiمدە باقىتتى ساتتەر از بولعان جوق. سونىڭ ەڭ بيiك شىڭى - تۋعان حالقىمنىڭ كوشiن باستاپ كەلiپ، وسىناۋ اقشوقى جوتاسىندا شالقىپ تۇرعان ءساتiم بولار، ءسiرا!

III

كەيiن ءمالiم بولعانىنداي، جوعارىدا ايتىلعان بەس زاستاۆادان وتكەن 200 مىڭ قازاق (اراسىندا بiرلi-جارىم ۇيعىر مەن تاتار دا بار) قازاقستاننىڭ شىعىسىنداعى ءتورت وبلىسقا (شىعىس قازاقستان، سەمەي، تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىنا) بىتىراي جايعاسىپتى. جەر ىڭعايىنا قاراي، اقشوقى، جامانتى، ەرگەيتi تۇسىنان وتكەن شاۋەشەك جۇرتى سەمەي مەن شىعىس قا­زاقستانعا ورنالاسىپتى دا، تومەنگi ەمiل، شاعانتوعاي، بارلىق تۇسىنان وتكەندەر الاكول ماڭىنا، تالدىقورعان مەن الماتى وبلىستارىنىڭ كەيبiر اۋداندارىنا جايعاسىپتى.

بiزدi, ياعني شاۋەشەك تۇسىنان وتكەندەردi جۇزدەگەن ماشينامەن تاسىپ اكەلiپ، اياگوز وزەنi بويىندا ءتورت-بەس كۇن ايالداتتى دا، ودان ارى اۋداندارعا تاراتىپ اكەتiپ جاتتى. شاۋەشەكتiڭ نەگiزگi جۇرتى - جەتi بولىس (زاڭگi) ءتورتۋىل تايپاسى تارباعاتايعا سوناۋ ابىلاي زامانىندا، حVIII عاسىردا بارىپ قونىس­تان­عان عوي. سوندىقتان دا ولاردى قازاقستاندا كۇتiپ تۇرعان تۋىستارى جوق بولاتىن. سونى ەسكەرگەن ءتورتۋىلدار ءار اۋداننان ادام الۋعا كەلگەن كiسiلەرمەن كەلiسiپ، تابىل­عان ورىنعا تاڭداماي تاراي بەرiپتi. الاساپىران كوش جونەكەي كiمگە يە بولاسىڭ، بiر كۇدەرi اۋلەتiنiڭ جارىمى جارمادا قالسا، تاعى بiر جارتىسى اقسۋات اۋدانىنا بارىپتى. بۇل كۇندە ءتورتۋىل تايپاسىن جاڭا اتالعان ءتورت وبلىستىڭ بارiنەن دە تابۋعا بولادى. كiمگە وكپەلەيسiڭ، ماڭدايعا جازىلعانى سول بولسا... اڭىز بويىنشا، ءتورتۋىل بابامىز تۇسiندە قىسىراقتىڭ ءۇيiرiن بiر جەرگە جيناي الماي، شارشاپ جاتىپ ويانىپتى، ونىڭ ءتۇسiن جورىعان تولەگەتاي اتاسى "قاپ، بالام-اي، ۇرپاعىڭ بىتىراڭقى بولادى ەكەن-اۋ" دەپ وكiنiپتi. سول بابالاردىڭ بولجامى ءدال كەلدi. بۇرىن ءتورتۋىلدىڭ ورىس پەن قىتاي جەرiنە قاق ءبولiنiپ قالعانى ويىنشىق ەكەن. ەندi, مiنە، اتاجۇرت قازاقستانعا كەلگەندە، ءار سوۆحوزعا 50­60 ۇيدەن ءبولiنiپ، شاشىراپ كەتتi... وسىنى ەسكەرiپ، مەنiڭ قۇربى-قۇرداسقا ايتق­ان مىناداي ءازiلiم بار.

- جiگiتتەر، مەن سەندەر سياقتى رۋشىل ەمەسپiن. ماعان رۋشىلدىق جات. سەبەبi, مەن ءوز رۋىمدى بولەكتەمەي، سانالى تۇردە قازاق ۇلتىنا اكەلiپ قوسىپ جiبەرگەنمiن! - دەپ سوزدەن ۇتقان ەدiم...

ايتكەنمەن، ماعان قارايلاپ، تۇپەتەگiمنەن ۇستاعان 120 وتباسى اياگوز كوپiرi ماڭىندا، ەڭ سوڭىندا قالىپ قويىپتى. ولار "وسىندا قالعاندارىمىز ەندi ەشقايدا ءبو­لiن­بەيمiز. قايدا بارساق تا بiر جەردە بولامىز" دەگەن تالاپ قويدى. بۇ­لاردى قايدا اپارساق بولار ەكەن؟ تاياۋ ماڭداعى اۋداندار قاجەتتi ادامدارىن الىپ، كەكiرەلەپ تويىپ وتىر. اقىرىندا، بۇدان كەيiنگi تiرشiلiك ءۇشiن تەمiرجول بويىنان تىم الىستاپ كەتپەۋدi ويلادىق تا، بiزدiڭ سiبەتiدەن كەلگەن 120 شاڭىراقتى جارما اۋدانىنىڭ iرگەلەس جاتقان ەكi سوۆحوزىنا ("سكوتوۆود" جانە "ميحايلوۆكا" سوۆحوزدارىنا) الپىس ۇيدەن ءبولiپ ورنالاستىردىق. ءار سوۆحوزدا ءتورت­تەن بولiمشە بار ەكەن. الگiلەر، امال جوق، ون بەس ۇيدەن تاعى بولiنەتiن بولدى.

سوۆەت وداعىنىڭ اسا قۋاتتى، باي مەملەكەت ەكەنiنە وسى جولى تاعى بiر رەت كوزiمiز جەتتi. قازاقستان وزiنە بiر مەزگiلدە كەلiپ قوسىلعان 200 مىڭ ادامدى شىبىن شاققان قۇرلى دا كورگەن جوق. كوشiپ كەلە سالىسىمەن، ءۇي باسى بiر-بiر قاپتان ۇن مەن قانت ءتۇسiرiپ، بiر قويدان "ەرۋلiك" بەرۋدiڭ سىرتىندا، ءار ءۇيدiڭ جەلiسiنە بiر بۇزاۋلى سيىر بايلادى. نەسiن ايتاسىڭ، اشتىقتان بۇرالىپ كەلگەن جۇرت كانi بولدى دا قالدى.

باسقا اۋدانداردى بiلمەيمiن، بiز قونىستانعان جارما اۋدانىنىڭ سول كەزدەگi باسشىلارى شەتiنەن ۇلتجاندى، باۋىرمال، سانالى ادامدار بولىپ شىقتى. اۋپارت­كوم حاتشىسى تورتاەۆ، اۋداندىق وقۋ ءبولiمiنiڭ باستىعى حادەس جاقسىباەۆ، "سكوتوۆود" سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى كۇنسiلام مۇساجانوۆ، پارتكوم حاتشىسى توقان جولامانوۆتار كوشiپ كەلگەندەرگە وڭ كوزدەرiمەن قاراپ، قولدان كەلگەن كومەكتەرiن اياعان جوق. جاڭا كەلگەندەردi بiر ايعا جەتكiزبەي تۇگەل جۇمىسقا ورنالاستىردى. جارما اۋدانى مالشىعا ءزارۋ ەكەن، بiزدiڭ ادامدار ونداي ولقىلىقتى بiردەن تولتىردى. بiزدiڭ ارامىزدا جەتi-سەگiز مۇعالiم بار ەدi, ماماندىقتارى بويىنشا ولار دا مەكتەپتەردەن ورىن الدى. وقۋشى بالالار اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتقا ورنالاستى.

ەڭ كەرەمەتi, نەبارi ەكi ايدىڭ iشiندە "سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتى" دەگەن قىپ-قىزىل پاسپورت بەردi-اۋ! جانە ونى الۋ ءۇشiن اۋدانعا، نە وبلىسقا ساندالتقان جوق، پاسپورت ۇستەلiنiڭ ادامدارى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ءجۇرiپ، وتباسى مۇشەلەرiن تiزiمدەپ، جازىپ اكەتتi دە، كەيiن سول تiزiم بويىنشا ۇلەستiرiپ بەردi... سونداعى ءتارتiپ پەن iسكەرلiككە بۇگiنگە دەيiن قايران قالام. قازiر تاۋەلسiز قازاق وكiمەتi ءوزiنiڭ ورالمان-قانداستارىنا بەس-ون جىلعا دەيiن ازاماتتىق كۋالiك بەرمەي ساندالتقانىن كورگەندە، سونداعى سوۆەتتiك ءادiل زاڭ ەرiكسiز ەسكە تۇسەدi.

كوپ ۇزاماي-اق اۋىل ادامدارىمەن اياق-تاباعىمىز ارالاسىپ كەتتi. العاشىندا اششى سۋعا ۇركە قاراعان اعا-جەڭگەلەرiمiز كەشiكپەي جەرگi­لiك­تi جۇرتپەن شولمەكتەس، دامدەس بولىپ، دوستاسىپ الدى. ءاسiلi, اراق - قازاقتىڭ بايىرعى اسى ەمەس، بۇل ەلگە سوعىس كەزiندە جالپىلاسقان ادەت قوي. ونىڭ ۇستiنە بۇل ەلدە اراق - رادياتسياعا قارسى ەم دەگەن ءتۇسi­نiك بار ەكەن. "ۋ iشسەڭ رۋىڭمەن" دەگەندەي، كەشiكپەي مۇنداعى ەل نە iشسە، بiز دە سونى iشەتiن بولدىق... ايتپاقشى، ارعى بەتتەن كەلگەندەر شايعا تۇز سالىپ iشەتiن-دi. مۇندا كەلگەن سوڭ كورشiلەردiڭ ۇرتتاپ المايتىنىن كورiپ، شايعا تۇز سالۋدى قويدى.

سونان كەيiنگi بiر ماسەلە، جەردi, توپىراقتى وگەيسۋ. بۇل جاعىنان جارمانىڭ تابيعاتى تۇگiن تارتساڭ مايى شىعاتىن قۇلىستايدىڭ توپىراعىنداي قايدان بولسىن. بiزدiڭ ءتورتۋىلدىڭ ابىز اقساقالى، توقسان جاستاعى قالي قاجى جارماداعى "ميحايلوۆكا" سوۆحوزىنا كەلiپ تۇسكەن. ول ومiرiندە ەشبiر وكiمەتتەن ىقپاعان، تiلi ۋسويقىداي اششى، مەنiڭ "سوڭعى كوش" رومانىما ءوز اتىمەن كiرگەن كەيiپكەرلەردiڭ بiرi. وسى جولعى كوش كەزiندە دە الدىمەن قوزعالعان كوزi اشىق ادام. قاجىنىڭ اتاجۇرتقا بiردەن بەت بۇرۋى ءارi­سارi ەكi ويلى بوپ جۇرگەن تالاي ادامعا تۇرتكi بولعانى انىق.

مiنە، سول قاجى كوشiپ كەلگەن­دە­رiنە ەكi ايداي بولعاندا، بالالارىن جيناپ الىپتى دا:

- كانە، جۇكتەرiڭدi بۋىپ، جولعا دايىندالىڭدار، كوشەمiز! - دەپتi.

- ويباي، قاجى اتا، جارماعا جاڭا كەلگەن جوقپىز با؟ ەندi قايدا بارامىز؟ - دەيدi بالالارى.

- جارماڭ جارىلىپ قالسىن! تەز كولiك قاراستىرىڭدار. كوشە­مiز! - دەيدi قاجى ايتقانىنان قايت­پاي.

- سوندا، قايدا بارامىز؟ شاۋە­شەككە مە؟..

- جوعا، ۇرiجارعا كوشەمiز! توپىراعى تورقا تارباعاتايدىڭ بوكتەرi عوي ول داعى...

سويتسە، ماسەلە بىلاي بولعان ەكەن. جاسى جەتكەن قاجى كوشiپ كەلگەن سوڭ وسىندا بiرنەشە جانازاعا قاتىسادى. ولiكتiڭ جەرلەۋiندە بولىپ، بۇل ەلدiڭ قابىردى قالاي قازىپ، ءمايiتتi قالاي قوياتىنىن كورەدi. ال جارمانىڭ جەرi تاستاق، قۇمايتتاۋ كەلەدi. قابiردi اقىمداۋعا كەلمەگەندiكتەن، ۇرا قىپ قازىپ، ءمايiتتiڭ بەتiن پليتامەن جاۋىپ، نە كiرپiشپەن ءورiپ شىعادى ەكەن. كەيدە جالپاق تاستاردى قاشاپ قويۋعا تۋرا كەلەدi. تەگiندە، "جارما" دەگەن اتاۋ وسىدان شىقتى ما، كiم بiلسiن؟ مiنە، جارىقتىق قالي قاجى اقساقالدىڭ جارمادان جەرiگەن سەبەبi سول ەكەن. اقىرىندا، قاجى ايتقانىن iستەتتi. وزiنە قا­راس­تى ورەن­جارانىمەن ۇرiجارعا كوشiپ كەتتi.

سونان سوڭ، كوشiپ كەلگەندەردi بiرازعا دەيiن قاتتى الاڭداتقان بiر نارسە، كوش كەزiندە اداسىپ قالعان اعايىننىڭ بiرiن-بiرi تاپپاي ساندالۋى. بۇرىن ءومiرi iرگەسi بولiنبەگەن تۋىستاردىڭ بiر-بiرiنە دەگەن ساعىنىشىن ايتىپ سۇراما! كەيiن ءمالiم بولدى عوي، بiزدiڭ اتالاس تۋىستارىمىز سەمەيدiڭ اباي، اقسۋات، ءۇرiجار، شۇبارتاۋ، بەسقاراعاي اۋداندارىنا تاراپ كەتiپتi... تاعى بiر قىزىق جاي، اياگوزگە كەلگەن سوڭ: "كانە، كiم قايدا بارعىسى كەلەدi" دەسە، جۇرتتىڭ كوبi اباي اۋدانىن تاڭداسا كەرەك. ويتكەنi ولاردىڭ كوپشiلiگi - مۇحتار اۋەزوۆتiڭ "اباي جولى" رومانىن وقىپ العاندار. ونداعى ەل تۇرمىسىن، تابيعات كورiنiستەرiن سول كiتاپتاعىداي ەلەستەتەتiن بولسا كەرەك... كەيiن سولاردىڭ بارعان جەرلەرiنە كوڭiلدەرi تولماي:

- مۇقاڭ اباي توپىراعىن تىم اسىرا ماقتاپ جiبەرiپتi عوي. بارساق، روماندا سۋرەتتەلگەن سۇلۋ كورiنiستەردiڭ بiرi جوق... الگi توعجاننىڭ اۋىلىنان قايتقاندا، اباي مەن ەربولدىڭ وگiزگە مiنگەسiپ ارەڭ وتەتiن قاراۋىل وزەنi قازiر كوزi جىلتىراپ، زورعا اعىپ جاتىر! - دەپ سوندا بارعاندارىنا وكiنiپ ءجۇردi.

بۇل ارادا جازۋشىنىڭ كiناسi جوق ەكەنiن، ءدال iرگەسiندەگi يادرولىق سىناقتار اباي جەرiن قىرىق جىل بويى دۇمپiگەنiن، باستاۋ-بۇلاق اتاۋ­لى جەر استىنا ءتۇسiپ، قۇدىقتاردىڭ قۇرعاپ قالعانىن، ءسويتiپ، اباي قونىستارىنىڭ سيقى كەتكەنiن كەيiن كەلگەندەر قايدان بiلسiن؟!

ارينە، ارادا بiراز جىل وتكەن سوڭ، بوسقىندار كەلگەن جەرiنە با­ۋىر باسىپ، كiرiگiپ كەتتi. تەرەزەسi تەڭەلگەن ەكi جاق بiرiن-بiرi جاتىرقاۋ­دى قويعان. مۇندايدا اتاسى باس­قانى جاقىنداستىراتىن - قۇدالىق قوي. كوپ كەشiكپەي-اق ەكi ەل اراسىندا ەرسiلi-قارسىلى قىز الىپ، قىز بەرiسۋ باستالعان.

ارادا بiراز جىل وتكەندە، ءۇرi­جاردا تۇراتىن مەنiڭ اتالاس اعا­يىنىم جۇمابەك سۇلتاناەۆ اباي اۋدانىنا قۇدالىققا بارىپتى. قۇداسى - ارقاتتاعى مامايلار بولسا كەرەك. قايتىپ كەلگەن سوڭ سارقىت دامەتكەن كورشiلەرi "قۇدالارىڭىز قانداي ەكەن؟" دەپ سۇراماي ما. سوندا جۇمابەك اعامىز قولىنا دومبىراسىن الىپ:

توبىقتى - قۇدا بولدىق مامايمەنەن،

تانىستىق اۋىل-ايماق ماڭايمەنەن.

ولار دا بiز سياقتى جاندار ەكەن،

جالعىز-اق ماقتانباسا ابايىمەن، -

دەپ باستالاتىن بiرنەشە شۋماق ولەڭ ايتىپتى. بايقايسىز با، وسىندا جۇمابەك اعام ۇلى ابايعا عانا باس يەدi. ال قالعاندارىمەن "ولار دا بiز سياقتى جاندار ەكەن" دەپ، ءوزiن تەڭ ۇستايدى. "ەل كەنەلدi, ءتول تەڭەلدi" دەگەن وسى ەمەس پە؟!

ءيا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1962 جىلعى ۇلى كوشكە بيىل - 50 جىل. ونىڭ ۇلى بولاتىنى، قىلىشىنان قان تامعان يمپەريالار شەكاراسىن قاقىراتا بۇزىپ وتۋiندە. ول دا - ۇلت رۋحىنان تاسىعان بiر جىلى بولار. وندا بiزدiڭ دە جاس كەزiمiز. ارمان جوق، ويحوي جيىرما بەسiمiزدە كوش باستاپ، قامال بۇزىپپىز! كوش بارىسىندا اعايىننىڭ شىرقى بۇزىلسا، رۋلار بىتىراپ كەتسە، سول ءۇشiن حالىقتان كەشiرiم سۇرايمىن! ول كوش تە ەرiككەننەن ەمەس، ۇلت قامىن كۇيتتەۋدەن تۋعان. جالپى، بiز ۇتىلعان جوقپىز، العا كەتكەن اتاجۇرتقا قوسىلىپ، بiردەن جارتى عاسىر اتتاپ تۇستiك.

مەنiڭ رۋلاستارىم - ءتورتۋىلدار دا كەشiرەر. بiز كiشiرەيگەن جوقپىز، ۇلكەيدiك. بiر ساتتە رۋدان - ۇلتقا بiر-اق سەكiردiك. قازiر ارقايسىمىز - ۇلكەن ۇلتتىڭ وكiلiمiز. ەگەر قازاق ۇلتى گۇلدەنسە، سونىڭ iشiندە بiز دە بارمىز. سوعان شۇكiرشiلiك ەتەيiك.

«جاس الاش» گازەتى