سايلاۋ بايبوسىن. ايماۋىتوۆ - الاشتىڭ ايبوزى
الاساپىران زاماندا ارسىز ساياساتتىڭ شىرماۋىندا اجال تىرناعىنا ىلىگىپ، ارمان ارقالاپ كەتكەن الاش قايرەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. (ەل ءىشى ول كىسىنى ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى دەپ اتاعان). سان قىرلى دارىن يەسى ايماۋىتوۆتىڭ جازۋ-سىزۋمەن شىنداپ اينالىسقان ونشاقتى عانا قانا جىل ىشىندە ادەبيەتتە قالام تارتپاعان جانرى جوق دەسە دە بولادى. پروزا، پوەزيا، دراما، پۋبليتسيستيكا، اۋدارما، ادەبي سىن سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىن بىلاي قويعاندا، حالىقتىڭ ساۋاتى ازداۋ كەزدە «تاربيەگە جەتەكشى»، «پسيحولوگيا»، «جان جۇيەسى جانە ونەر تاڭداۋ» سەكىلدى كۇردەلى عىلىمي ەڭبەكتەر تۋدىرعان. وتكەن عاسىردىڭ 18-19 جىلدارى سەمەيدە م.اۋەزوۆپەن بىرلەسىپ «اباي» جۋرنالىن شىعارعان، ابايدىڭ شىعارماشىلىعى، ونىڭ اقىندىق ورتاسى جايلى ماقالالار جازعان. جازۋشىلىعىنا كەلەر بولساق، قازاق پروزاسىندا «جۇسىپبەك ءستيلى» - پوەتيكالىق ءستيلدى قالىپتاستىرعان قالامگەر ەكەنى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
الاساپىران زاماندا ارسىز ساياساتتىڭ شىرماۋىندا اجال تىرناعىنا ىلىگىپ، ارمان ارقالاپ كەتكەن الاش قايرەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. (ەل ءىشى ول كىسىنى ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى دەپ اتاعان). سان قىرلى دارىن يەسى ايماۋىتوۆتىڭ جازۋ-سىزۋمەن شىنداپ اينالىسقان ونشاقتى عانا قانا جىل ىشىندە ادەبيەتتە قالام تارتپاعان جانرى جوق دەسە دە بولادى. پروزا، پوەزيا، دراما، پۋبليتسيستيكا، اۋدارما، ادەبي سىن سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىن بىلاي قويعاندا، حالىقتىڭ ساۋاتى ازداۋ كەزدە «تاربيەگە جەتەكشى»، «پسيحولوگيا»، «جان جۇيەسى جانە ونەر تاڭداۋ» سەكىلدى كۇردەلى عىلىمي ەڭبەكتەر تۋدىرعان. وتكەن عاسىردىڭ 18-19 جىلدارى سەمەيدە م.اۋەزوۆپەن بىرلەسىپ «اباي» جۋرنالىن شىعارعان، ابايدىڭ شىعارماشىلىعى، ونىڭ اقىندىق ورتاسى جايلى ماقالالار جازعان. جازۋشىلىعىنا كەلەر بولساق، قازاق پروزاسىندا «جۇسىپبەك ءستيلى» - پوەتيكالىق ءستيلدى قالىپتاستىرعان قالامگەر ەكەنى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
جۇسىپبەكتىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن تاعى ءبىر قىرى - رەجيسسەرلىعى. 1915 جىلى سەمەيدە تۇڭعىش رەت «ءبىرجان-سارا» ايتىسىن ساحناعا لايىقتاپ وڭدەپ، سپەكتاكل ەتىپ قويادى. اۋەزوۆپەن بىرىگىپ، سەمەيدە «ەس-ايماق» تەاتر ترۋپپاسىن ۇيىمداستىرىپ، قازاققا بۇعان دەيىن بەيتانىس ساحنالىق ونەردى دامىتىپ، كەيىن حالىققا بەلگىلى بولعان تالاي ونەرپازدىڭ العاش تۇساۋىن كەسكەن دە جۇسىپبەك ەكەنىن اركىم بىلە بەرمەيدى. ول كەزدە رەپەرتۋاردىڭ دا تاپشى ۋاقىتى، جۇسەكەڭنىڭ درامالىق تۋىندىلارى سول كەزدە سەمەي ساحناسىنا دەگەن قاجەتتىلىكتەن تۋعان با ەكەن دەپ ويلايسىڭ.
ءوز زامانىنىڭ ويى وزىق، ساناسى بيىك ازاماتى قالامگەرلىكپەن عانا شەكتەلىپ قالماي، قوعامدىق، مەملەكەتتىك جۇمىستارمەن دە اينالىسقانىن بەلگىلى. احمەت بايتۇرسىنوۆتارمەن «الاش» پارتياسىن قۇرىسىپ، كەيىن زامان ىڭعايىنا قاراي كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا وتەدى. قازاق اقسر حالىق اعارتۋ كومميسارياتى كومميسارىنىڭ ورىنباسارى، سەمەي گۋبەرنيالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، شىمكەنت پەدتەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورى سەكىلدى قىزمەتتەر اتقارادى. دەگەنمەن، سەمەي قالالىق مۇراعاتىنىڭ قۇجاتتارىنان بايقاعانىمىز، جۇسەكەڭ ول كەزدە تەك گۋبەرنيالىق وقۋ ءبولىمىن عانا ەمەس، جەر قاتىناستارى جانە يۋستيتسيا بولىمدەرىن دە قوسا باسقارىپتى.
تورعايداعى اشىققان ەلگە مال جيناپ اپارام دەپ، باسى داۋعا شاتىلعانىن تاريحتان بىلەمىز.
ايماۋىتوۆ عۇمىربايانىنىڭ ايتىلماي جۇرگەن تاعى ءبىر تۇسى - ورىس تىلىنە جەتىك بولعان ونىڭ ورىنبوردىڭ كادەت كورپۋسىندا پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيادان ساباق بەرگەن كەزى. نەگىزى 1926 جىلدىڭ شاماسى بولسا كەرەك. قازىر بۇل وقۋ ورنى ي. نەپليۋەۆ اتىنداعى ورىنبور كادەت كورپۋسى دەپ اتالادى.
ازعانا عۇمىرىندا تەك ۇلتىم دەپ كەتكەن جۇسىپبەكتىڭ وتكەن ومىرىنە كوز جىبەرە وتىرىپ جانە ەل ادامدارىنىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرسەك، ول ءسال مۇمكىنشىلىك بولسا، تەك تۋعان حالقىنا جاقسىلىق جاساۋدى عانا كوزدەگەنىن اڭعارامىز. سەمەي گۋبەرنيالىق وقۋ ءبولىمىن باسقارىپ جۇرگەن كەزىندە ءوزىنىڭ ءىنىسى جاقىپبەك جانە بايان ەلىنىڭ ۇل-قىزى ارالاس ءبىر توپ بالاسىن ساراتوۆ قالاسىنداعى پەدتەحنيكۋمعا جىبەرىپ وقىتادى.
تاعى ءبىر اتقارعان ۇلكەن ءىسى - ءوزى سەمەيدە قىزمەتتە جۇرگەن ۋاقىتىندا ەل تىرلىگىن قايتسەم العا سۇيرەيمىن، حالىقتىڭ قايتسەم كوزىن اشام، قايتسەم مادەنيەتكە بەيىمدەيمىن دەگەن ويمەن قىزىلتاۋ توڭىرەگىنەن «مادەني كىندىك» («كۋلتۋرنىي تسەنتر») دەگەن اۋىلدىڭ ىرگەسىن تۇرعىزىپتى. بۇل اۋىلدا ەل ءىشىن مادەنيەتكە تارتاتىن «قىزىل بۇرىش»، جەتىم بالالارعا ارنالعان ينتەرنات، مەكتەپ، ءتىپتى ءتىس جۇلاتىن دارىگەرگە دەيىن بولعانىن كوزىمەن كورگەن قاريالار جىر قىلىپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. اۋىلدىڭ تىرلىگى توقتاپ قالماس ءۇشىن سول توڭىرەكتەگى قوزعان-كۇلىك ەلىنىڭ داۋلەتتى ادامدارىن ۇيىمداستىرىپ، ارنايى كەستە جاساپ، الگىلەر «مادەني كىندىكتى» كەزەكتەسىپ اس-سۋمەن، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. جۇسىپبەكتىڭ كوزى كەتكەسىن، «حالىق جاۋى» ۇيىمداستىرعان «مادەني كىندىكتىڭ» دە ىرگەسى قۇلايدى. قازىر كادىمگىدەي ەكى-ءۇش كوشەدەن تۇرعان وسى اۋىلدىڭ ورنى ءالى دە جاتىر. سوڭعى ۇيلەرىنىڭ كىرپىشىن تىڭ كوتەرۋ ۋاقىتىندا بۇزىپ الىپ، باياننىڭ باسىنا اكەلىپ قۇرىلىسقا پايدالانسا كەرەك.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ كوپ ايتىلماي جۇرگەن تاعى ءبىر قىرى - ونىڭ سازگەرلىگى. تالاي جىلدار حالىق ءانى دەپ ايتىلىپ جۇرگەن «ەكى جيرەن» ءانىن جۇسەكەڭنىڭ كوزىن كورگەن قىزىلتاۋدىڭ شالدارى كەزىندە: «بۇل تۇسىپبەكتىڭ «ەكى جيرەنى عوي»، دەيدى ەكەن. ودان بولەك ەل ىشىندە كوپ ايتىلاتىن «كاميلا» اتتى ءان جايلى س.سەيفۋللين اتىنداعى قاراعاندى دراما تەاترىنىڭ ءارتىسى بولعان ءجاميلا شاشكينا اپامىز: «بۇل ءاندى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ كەزىندە عاشىق بولىپ، مەنىڭ اپكەم كاميلاعا ارناپ شىعاردى»،-دەگەنىن باياناۋلدىق ولكەتانۋشى رامازان نۇرعاليەۆ ەستىگەن ەكەن.
وكىنىشكە وراي، اقتالعانىنا 20 جىلدان اسىپ بارا جاتسا دا، جۇسىپبەكتىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىر جولى ءالى دە جەتە زەرتتەلىپ، زەردەلەنبەي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى تۋىپ-ءوسىپ، قانات قاققان باياناۋلا ەلىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن ايماۋىتوۆتى ەسكە سالاتىن بىردە-ءبىر بەلگىنىڭ بولماۋى كوڭىلگە كىربىڭ ءتۇسىرىپ جۇرەتىن. ءتىپتى كەزىندە ءوزى تۋعان قىزىلتاۋ وڭىرىندەگى جوسالى سوۆحوزىنا جۇسىپبەك ەسىمى بەرىلگەنىمەن، كەيىن الدەبىر سەبەپتەرمەن ول جۋانتوبە بولىپ وزگەرىپ كەتكەن ەكەن.
وتكەندە وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولىپ، باياناۋىل اۋداندىق ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن اتالمىش اۋىلعا قايتادان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ەسىمى بەرىلدى. ەڭ باستىسى - مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنا جازۋشىنىڭ ەسكەرتكىش-ءبيۋستى ورناتىلدى. كەزىندە ارمان قۋىپ، الىس كەتكەن جۇسىپبەك اراعا ونداعان جىلدار سالىپ، تۋعان ەلىنە قايتا ورالدى.
اتاپ ايتا كەتەرلىگى، وسى مادەني شارانى بارىنشا قولداعان س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان ارىن ءبىر توپ عالىمداردى ارنايى جىبەرىپ، رۋحاني كومەگىن ايامادى.
ەسكەرتكىش تۇبىندە تەبىرەنە سويلەگەن ەل اقساقالدارى، شارا بارىسىندا عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزگەن قىرىقپاي الدابەرگەنوۆ، ەڭلىك جۇماتاەۆا، ايتمۇحامەت تۇرىشەۆ، ساۋلە مامىتوۆا سەكىلدى عالىمدار بۇل شارا جۇسىپبەكتانۋدىڭ باستاماسى بولسىن دەگەن تىلەكتەر ايتتى.
باياناۋىلدىقتار مەن ءار ايماقتان وسى مادەني شاراعا كەلگەن مەيماندار ءمۇسىننىڭ ورىناتىلۋىنا قارجىلاي كومەك جاساپ، دەمەۋشى بولعان الماتى ۆاگون جوندەۋ زاۋىتىنىڭ پرەزيدەنتى، قىزىلتاۋ ەلىنىڭ تۋماسى دۇيسەنباي دۇيسەنوۆكە، جۇمىستىڭ اۆتورى، ەكىباستۇزدىق ءمۇسىنشى بايان قاينىشەۆاعا مەن اقەرتىس زەكەبايۇلىنا، قاشاندا وسىنداي شاراپاتى مول شارۋالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرەتىن باياناۋىلدىق ازاماتتار رامازان نۇرعاليەۆ پەن اقانتاي ەرمەكوۆتەرگە العىستارىن ءبىلدىردى.
«اباي-اقپارات»
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ەسكەرتكىشى اشىلعاندا وقىلعان ولەڭ
...دارىنىمەن دالاسىنا نۇر بەرىپ،
كەتكەن الىس ورالمايتىن كۇنگە ەرىپ،
باياناۋلا، ەسىگىڭدى اش، انەكەي،
ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى* تۇر كەلىپ!
باسىن ءيىپ كەلىپ تۇرعان ىرگەڭە،
تۇسىپبەگى ويماۋىتتىڭ كىم دەمە.
ارىسىڭ ەدى الاي-تۇلەي زاماندا،
الىپ كەتكەن اجال اتتى ءبىر كەمە!
ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى... كىم ەدى؟
...ەل دەپ سوققان، جەر دەپ سوققان جۇرەگى.
قۇربان بولعان قىزىل قىرعىن ىشىندە،
قىزىلتاۋدىڭ قىران تەكتەس ۇلى ەدى!
قىزىلتاۋدان... قۇربان بولعان ءاز ۇلىڭ،
بىلمەيدى ەشكىم كىناسىن دە، جازىعىن.
بار ايىبى - قازاق دەگەن جۇرت ءۇشىن،
قارا ءسوزدىڭ قاعىپ كەتكەن قازىعىن.
بار ايىبى... قانات قاعىپ جىراققا،
جەتە المادى جەتەم دەگەن مۇراتقا.
وتە المادى تاعدىر اتتى وتكەلدەن،
بايلاندى دا جالعىز ءتۇيىر ءبىر وققا.
قىزىلتاۋدىڭ قۇدىرەتى بار قانىندا،
سول جۇسىپبەك قايتا كەلدى، قابىلدا.
جانىن العان نكۆد جەندەتى،
ءتانى قالعان بەلگىسى جوق قابىردا.
سول جۇسىپبەك - ءوز باۋىرىڭ، ءوز بالاڭ،
جازمىشتىڭ جازۋىنان وزباعان.
قىزىلتاۋى قالا بەرگەن ارتىندا،
قارا ىنگەندەي بوتاسىنا بوزداعان.
سول جۇسىپبەك - ءوز ۇلانىڭ، نار ۇلىڭ،
شاشىپ وتكەن شارتاراپقا جارىعىن.
ەرە الماعان كەيبىرەۋلەر شاڭىنا،
كورە الماعان كەيبىرەۋلەر دارىنىن!
سول جۇسىپبەك - تەڭىزدەيىن تەپ-تەرەڭ،
تەرەڭىندە تەكتى ءسوزى كوكتەگەن.
الاشىنىڭ ماڭدايىنا سىيماعان،
باعاسىنا ەشكىم ءالى جەتپەگەن!
قارا سوزدە تىڭعا سالعان تۇرەنىن،
قادىرى مەن قاسيەتىن ءبىل ونىڭ.
باياناۋلا، قايتا ورالدى ءوز ۇلىڭ،
باۋىرىڭنان بەرەمىسىڭ ءبىر ورىن؟!
كەرە قارىس ماڭدايىنا قارا دا،
جاتىرقاما، جاتىڭا ونى ساناما.
جۇسىپبەگىڭ امان كەتكەن ءبىر كەزدە،
تاسقا اينالىپ قايتا كەلدى اراڭا.
باياۋ باسىپ بايانىنا جەتكەندە،
تاني ما ونى، تانىماي ما كوپ پەندە؟
تاس جۇرەكتى زامانىنا وكپەلەپ،
تۇنجىراعان تاسقا اينالىپ كەتكەن بە؟
ءسال-ءسال عانا مۇڭ شىرماعان ءتۇر-ءوڭىن،
سول جۇسىپبەك، قولدان ۇشقان تۇلەگىڭ.
باياناۋلا، ءوزىڭدى ىزدەپ كەلىپ تۇر،
بوزداعىڭا بەرەمىسىڭ ءبىر ورىن؟!
سايلاۋ بايبوسىن
*قىزىلتاۋ ەلى جۇسىپبەكتى-
ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى دەپ اتاعان
