قازىرگى قوعامدا بيلىككە قاراتىپ، «دات» سۇرايتىن ماسەلەلەر قورا-قورا. سونىڭ ءبىرى جانە ۇلتتىڭ ارمانىنا اينالعانى - ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسى. ۇلتتىڭ شارىقتاپ دامۋى - العا قويعان ماقساتتىڭ بيىكتىگىنە، وسى جولدا بىرىگىپ، جۇمىلا الۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىن وسى ماسەلە توڭىرەگىندە وي جۇگىرتەمىز.

قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولسا دا، بۇل ماسەلە قازاق زيالىلارىن مازالاعان ماڭىزدى سۇراققا اينالدى. نەگە وسىلاي بولدى؟ مەن بۇل سۇراققا وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن: «ەگەر بيلiك جۇرگiزiپ وتىرعان ساياسات مەملەكەت قۇرعان ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتىن ماقسات ەتپەسە، بۇگiن وزەكتى (اكتۋالدى) بولىپ تۇرعانىمەن، ەرتەڭ ءمانiن جوياتىن وتكiنشi ەپيزودتىق جالعان قۇندىلىقتاردان تۇرسا، وندا بۇل ەلدە ۇزاق مەرزiمگە باعىتتالعان، حالىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋعا قابiلەتتi ۇلتتىق يدەيا ومiرگە كەلەدi دەپ ۇمىتتەنۋ، بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىق ارمان (ۇلتتىق يدەيا) - سول مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى ۇلتتىڭ تۇپكiلiكتi ماقساتىنا ارقا سۇيەسە عانا تۇزiلەدى، نەمەسە ءتۇزiلۋi مۇمكiن»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىم. ويتكەنى، شىنىمدى ايتايىن، ون-ون بەس جىل بۇرىن مەن قازاق بيلىگىنە سەنىممەن قارادىم. قوعامداعى بەيبەرەكەتتىكتى كسرو ىدىراۋىمەن كەلگەن اپاتتى داعدارىستىڭ ۇشقىنى ەل بولىپ ەڭسەمىزدى تۇزەي باستاعان كەزدە، بيلىك تە وسى ۇلى مۇراتتارعا قاراي بەت بۇرادى دەگەن ءۇمىتتىڭ ۇزىلمەگەن تۇسى بولاتىن ول كەز...

قازىرگى قوعامدا بيلىككە قاراتىپ، «دات» سۇرايتىن ماسەلەلەر قورا-قورا. سونىڭ ءبىرى جانە ۇلتتىڭ ارمانىنا اينالعانى - ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسى. ۇلتتىڭ شارىقتاپ دامۋى - العا قويعان ماقساتتىڭ بيىكتىگىنە، وسى جولدا بىرىگىپ، جۇمىلا الۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىن وسى ماسەلە توڭىرەگىندە وي جۇگىرتەمىز.

قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولسا دا، بۇل ماسەلە قازاق زيالىلارىن مازالاعان ماڭىزدى سۇراققا اينالدى. نەگە وسىلاي بولدى؟ مەن بۇل سۇراققا وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن: «ەگەر بيلiك جۇرگiزiپ وتىرعان ساياسات مەملەكەت قۇرعان ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتىن ماقسات ەتپەسە، بۇگiن وزەكتى (اكتۋالدى) بولىپ تۇرعانىمەن، ەرتەڭ ءمانiن جوياتىن وتكiنشi ەپيزودتىق جالعان قۇندىلىقتاردان تۇرسا، وندا بۇل ەلدە ۇزاق مەرزiمگە باعىتتالعان، حالىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋعا قابiلەتتi ۇلتتىق يدەيا ومiرگە كەلەدi دەپ ۇمىتتەنۋ، بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىق ارمان (ۇلتتىق يدەيا) - سول مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى ۇلتتىڭ تۇپكiلiكتi ماقساتىنا ارقا سۇيەسە عانا تۇزiلەدى، نەمەسە ءتۇزiلۋi مۇمكiن»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىم. ويتكەنى، شىنىمدى ايتايىن، ون-ون بەس جىل بۇرىن مەن قازاق بيلىگىنە سەنىممەن قارادىم. قوعامداعى بەيبەرەكەتتىكتى كسرو ىدىراۋىمەن كەلگەن اپاتتى داعدارىستىڭ ۇشقىنى ەل بولىپ ەڭسەمىزدى تۇزەي باستاعان كەزدە، بيلىك تە وسى ۇلى مۇراتتارعا قاراي بەت بۇرادى دەگەن ءۇمىتتىڭ ۇزىلمەگەن تۇسى بولاتىن ول كەز...

سودان بەرى الەمدە وراسان جاڭالىقتار بولدى. الەم كارتاسىندا جاڭا مەملەكەتتەر عانا ەمەس، بۇرىنعى بىرقاتار ەلدەر جاڭاشا ساياسي سيستەماعا اۋىستى. ونىڭ بەر جاعىندا مۇناي مەن باسقا قازبا بايلىقتاردىڭ باعاسى كۇرت ءوستى. بىراق ەل قورجىنىنا تۇسە باستاعان مول قارجى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ويانعان: ۇلت ەڭسەسىن كوتەرۋ، جاڭعىرۋ، مۇرالانۋ، ۇلتتىڭ جان-جاقتى ىسكەرلىك قابىلەتىن وياتۋ سەكىلدى ۇلى مۇراتقا قىزمەت ەتپەدى. قوعامدا ءبىرشاما مامىرجاي كەزەڭ تۋسا دا، كۇتكەن ءۇمىت اقتالا قويمادى.

ۇلت مۇراتى اياقاستى قالا بەردى. ول از بولعانداي، قازاق ۇلتى ءوز ەلىندە وزگە جۇرتتىڭ بارلىعىن توپتاستىراتىن جەتەكشى ۇلتقا اينالۋدىڭ ورنىنا، وزگەلەرگە جانە ءوز بيلىگىنە ماسىل كورىنۋى بەلەڭ الدى. ۇلتشىل ازاماتتار «قاي جىرتىقتى جاماۋدى بىلمەي»، ۇلت ءۇشىن كۇرەستىڭ باعىت-باعدارىنان اجىرادى. كوپ ۇزاتپاي-اق الەمدىك كينودا قازاقتىڭ «بورات» ەسىمدى انايى بەينەسى پايدا بولدى...

قازىر «ۇلتتىق يدەيانى» تەك بيلىكپەن بايلانىستىرۋ جەتكىلىكسىز ەكەنىن كوپشىلىك مويىنداي باستادى. ارينە، جوعارىدا «ۇلتتىق يدەيانى» قالىپتاستىرۋدا بيلىكتىڭ ءرولى» تۋرالى ايتىلعان وي جالعان ەمەس. ءارى، ول - «بيلىك ۇلت مۇراتىنا ورالمايدى» دەيتىن ۇكىم دە ەمەس. جىگەر مەن ىنتا ويانسا، بيلىك قاي ۋاقىتتا دا بولسا ونداي ىزگىلىكتى ىسكە ورالا الادى. الايدا، ءوز كۇيىن كۇيتتەۋدى ەل باسقارۋمەن قاپىسىز جىمداستىرعان بيلىكتىڭ ەندىگى جەردە «كەرى قايتۋى» ەكىتالاي بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى. وسى ماسەلە تۋرالى فرانتسۋز فيلوسوفى جان جاك رۋسسو بىلاي دەگەن ەكەن: «كۇشەنگىش بيلىكتىڭ بارلىعى كۇلكىلى جاعدايدا بولادى: ولار بيلەپ-توستەۋ ءۇشىن حالىقتى نوقتالاپ، ولمەستىڭ جاعدايىندا ۇستاعىسى كەلەدى، سوعان قاراماستان ولار سول - ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىرعان حالىقتىڭ ارقاسىندا كۇشەيىپ كەتسەك دەپ دامەلەنەدى».

سول ايتقانداي، ۋاقىت ءبىزدىڭ قوعامدا دا «ۇلتتىق ارمان» مەن «بيلىك ماقساتىنىڭ» ارۋاقىتتا ۇيلەسە بەرمەيتىنىن كورسەتتى. وسىنداي ءولارا كەزەڭدەگى شاراسىزدىق جانە ارەكەتسىز ءۇمىت - ءبىزدى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان اجىراۋ قاۋپىنە اكەلدى. بۇل ايتىلعاندار سىن ەمەس، بوياماسىز شىندىق ەكەنىنە قازىر كوپ ادام كۇماندانبايدى...

قوعامدى ۇلتتىق يدەياعا قاراي باستاۋشى بىردەن-ءبىر كۇش بيلىك ەكەندىگىن ايتتىق. بىراق قوعامنىڭ ءوزى دە ونداي «جەتەككە» دايىن بولۋى شارت. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا قوعام تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسە الادى. ال ەگەر بيلىك پەن حالىق اراسىنا ۇلكەن جارقىشاق تۇسسە، وندا قوعامدا ماركسيزم كلاسسيكتەرى ايتىپ كەتكەن - «جوعارعىنىڭ - توزۋى، تومەنگىنىڭ - توزبەۋى» سىندى احۋال قالىپتاسادى. حالىقتىڭ بىرىگۋى ستيحيالى تۇردە جۇزەگە اسا باستايدى.

سەبەبى، حالىقتىڭ بىرىگۋىن قامتاماسىز ەتۋشى يدەيالار، شىن مانىسىندە، بيلىكتىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرى مەن كەيبىر ۇلتتىق ماقساتقا كەرەعار ارەكەتتەرىنە دەگەن نارازىلىقتار جيىنتىعىنان قۇرالادى. حالىق، وسىلايشا، ۇلت دامۋىنىڭ نەگىزى بولاتىن بىرنەشە يدەيالار توڭىرەگىنە توپتاسا باستايدى. قازىر بىزدە وسىنداي جاعداي ورىن الۋدا. مىسالى، كەيىنگى كەزدەردە مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندە قوعامدىق قوزعالىستار قارقىن الۋدا. قازاق ءتىلى دەموكراتيالىق قاعيداتتارعا ساي ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنە يە بولا الماي وتىرعانى - جۇرتشىلىقتىڭ اشىق نارازىلىعىن تۋدىرا باستادى.

ءيا، ءبىز كۇتكەن ۇلتتىق يدەيا قانداي ەدى؟

ۇلتتىق يدەيا - كەڭ ماعىناسىندا، ءار ۇلتتىڭ بiرتۇتاس بولمىسىن جان-جاقتى بەينەلەيتiن تەوريالىق پورترەت، ۇلتتىڭ وزiندiك كەلبەتi. ول - جەرىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى، ەكونوميكاسى، عىلىمى مەن بiلiمi, تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، ونەرi مەن مادەنيەتi, تاريحي داستۇرلەرi, تiلi, ويلاۋ، تiپتەن انتروپولوگيالىق ەرەكشەلiكتەرiنە دەيىن ۇيلەسiمدi تۇتاستىق تاۋىپ، ادامزات قاۋىمداستىعى اراسىندا «مىناۋ وسى ۇلت» دەپ ايشىقتاندىراتىن بەلگiلەردiڭ، عالامدىق تانىم دەڭگەيiندەگi كورiنiسi.

سونىمەن بiرگە، ول - ۇلتتىڭ وزiندiك ساناسىنىڭ عالامدىق ولشەمi. (بۇل جەردە «عالامدىق» دەگەن ءسوزدى ءىلىپ الىپ، «ءبىز ۇلتتىق بولمىستى تانىتۋدا دا وزگەگە تاۋەلدىمىز بە؟» دەگەن سۇراق قوياتىندار شىعۋى مۇمكىن. جوق، ارينە. اركىم ءوز ارمانىن ءوزى جۇزەگە اسىرادى، ءوز كەلبەتىن ءوزى قالىپتاستىرادى. تەك ولاردىڭ ولشەمى مەن ءورiسi حالىقتار اراقاتىناسىندا جاتقانىن مويىنداۋ قاجەت).

ەگەر الەمدە تەك بiر عانا ۇلت ءومiر سۇرسە، وندا وعان «ۇلتتىق يدەيا» سونشالىقتى قاجەت بولا قويماس ەدى. بiراق الەم ءارتۇرلi. كوپ - از، كونە - جاس ۇلتتار بار. ارلارى بiردە - قاتۋ، بiردە - تاتۋ. وسى تۇرعىدا بiزدiڭ «ۇلتتىق يدەيامىز» تەك بiزگە عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، عالامداسۋ داۋiرiنە اياق باسقان الەمگە قاجەت. تىپتەن بولماعاندا، بiزبەن رەسمي قاتىناستاعى ءاربiر مەملەكەتكە قاجەت. سول ارقىلى ولار بىزبەن قارىم-قاتىناستىڭ سيپاتىن انىقتايدى. سوندىقتان جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ جالعىز امالى رەتىندە ءاربىر ۇلت وزىندىك كەلبەتىن ايشىقتاپ الۋعا ۇمتىلادى. ول ۇمتىلىس «ۇلتتىق يدەيا» اۋماعىندا جۇزەگە اسادى. «ۇلتتىق يدەيا» رەتiندە كەز كەلگەن پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق، عىلىمي-ينتەللەكتۋالدىق جانە باسقا كوپتەگەن فاكتورلار كورiنە الادى. الايدا، قالاي بولعاندا دا، ودان حالىقتىڭ وزiندiك بولمىس-بەينەسi قالايدا مەيلىنشە تانىلىپ تۇرۋى شارت. بۇل - مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن تۇراقتى ەتۋدىڭ باستى شارتى جانە سالماقتى جۇك.

قازاقستان حالقىنىڭ «ۇلتتىق يدەياسى» قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنەن ءوربۋى ءتيىس ەكەندىگىن ۇلتشىل ازاماتتار ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. بىراق ءبىز، كەيدە، جەكە كۇرەسكەرلەردىڭ ۇلت ماسەلەسi اسپەكتiلەرىندە ماعىناسى جاعىنان ۇقساس، بiراق بiر-بiرiنە سايكەس كەلمەيتiن ۇعىمداردى شاتاستىراتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز. ولار: «ۇلتتىق يدەيا»، «ۇلتتىق يدەولوگيا»، جانە «ۇلتتىق يدەال» ۇعىمدارى. بiرەۋلەر «ۇلتتىق يدەيا» تۋرالى ايتپاق بولا وتىرىپ، ونى «يدەولوگيا»، «يدەال» ۇعىمدارىمەن ارالاستىرىپ، بىركەلكى ماعىنادا قولدانادى. بۇل - ۇلكەن قاتەلiك. مىسالى، «ۇلتتىق يدەولوگيا» مەملەكەتتiڭ سىرتقى جانە iشكi ساياساتىنىڭ كورiنiسi. ونى بيلىك جۇزەگە اسىرادى. بىراق ول يدەولوگيانى ۇلتتىڭ قولداۋى دا، قولداماۋى دا مۇمكiن. كەيبىر جاعدايدا (تيرانيا، ديكتاتۋرا، توتوليتاريزم ت.ت.) بيلىك ۇستانىمى ۇلت ماقساتىنا كەرەعار بولىپ تا كەلەدى. سوندىقتان «ۇلتتىق يدەولوگيا» بارلىق جاعدايدا ۇلت كەلبەتىنىڭ انىقتاۋشىسى بولا المايدى.

ال «ۇلتتىق يدەال» بولسا، ءوز اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي - ومiردە جوق نارسە. ويتكەنi, «ۇلتتىق ارماننىڭ» ەڭ بيىك شوقتىعى - تاۋەلسiزدiكتى مۇرات ەتۋ بولسا، وندا كەز كەلگەن ۇلت باسقا، دامىعان ۇلتتاردى «يدەال» رەتiندە ەمەس، ءارى كەتسە «ۇلگi الارلىق ۇلتتار» دەپ قانا تانيدى. ياعني، «يدەال» - ۇلتتىق بولمىستان باستاۋ الاتىن ابستراكتىلى قوعام مودەلى. ونىڭ تۇپنۇسقاسى، التىن بەسىگى، تەمىرقازىعى «ۇلتتىق يدەيادا» جاتادى. مەيلi, جەكە ادام، مەيلi الەۋمەتتiك توپ، قوعام بولسىن - ولاردىڭ بارلىعى دا ءوز «يدەالىمەن» بiرتۇتاس بiرiگۋگە ۇمتىلادى. بۇل - تابيعي نارسە.

ماسەلەن، ءبىز دە ۇزاق ۋاقىت بويى كوممۋنيزم قيالىمەن الداندىق. اقىر سوڭىندا، نەبىر قيىنشىلىقتاردى باستان وتكەرە وتىرىپ، «يدەالدان الشاق» قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزعا جانە ونىڭ ەشقاشان جۇزەگە اسپايتىنىنا كوز جەتكىزدىك. وسىعان ۇقساس ۇمتىلىس تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە بىزدە دە قايتا وياندى. بىراق بۇل سەنىم «كوممۋنيزم» يدەياسىنا سۇيەنىپ ەمەس، تازا پراگماتيكالىق نەگىزدە پايدا بولدى.

ويتكەنى، بۇل جولى سەنىمنىڭ ىسكە اسۋىنا قاجەتتى بارلىق شارتتار ءوز الاقانىمىزدا تۇردى. ولار: تاۋەلسىزدىك، دەربەس ەكونوميكا، مەملەكەتتىلىك، ۇلتجاندى بيلىك، ساۋاتتى حالىق، مول قازبا بايلىق، ءتىل، ءدىل، ءدىن جانە مادەنيەت ەدى. بىراق ازداعان ۋاقىتتان سوڭ، وسى تىزبەكتەگى ماڭىزدى شارتتاردىڭ ءبىرازى ۇلت مۇددەسىنەن اينىپ كەتكەندىكتەن - ءبىز يدەالداعى قوعامعا جاقىنداۋدان گورى، ودان الشاقتاي تۇسكەندەيمىز...

ناتيجەسىندە تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا بولساق تا، تىنىس تارىلا ءتۇستى. سەبەبى، ءبىز تiلiن مەن دiلiن، مادەنيەتى مەن دiنiن مانسۇقتاپ، باسقا ۇلتتاردى «يدەال» ساناپ، ولارعا اينالۋعا تىرىساتىن ۇلكەندi-كiشiلi ۇلتتار جەر بەتiندە بولماۋى ءتيىس ەكەندىگىن ەسكەرمەدىك. ءبىز ءۇشىن ءبارى يدەال بولىپ كورىنە باستادى...

جالپى، «يدەالعا جەتۋ» دەگەنىمىز تاريحتىڭ اياقتالۋىن بىلدىرسە دە، ال تاريح كوشiندەگى «يدەال» مودا سەكiلدi وتكiنشi نارسە بولسا دا - ءبىزدىڭ سانامىزدا (اقيقاتىندا: ۇلتتىق «ەليتا» ساناسىندا) ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جات «يدەال» تەز ورنىقتى. بۇل - زاڭدىلىق بولسا كەرەك، باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. سەبەبى، ءالجۋاز بولمىسقا ارۋاقىتتا «وزگنىڭ قاڭسىعى - تاڭسىق» بولاتىنى الىمساقتان بەلگىلى ەمەس پە؟ ەڭ وكىنىشتى جاعداي وسى! ...دەگەنمەن، كوڭىلگە مەدەۋ ەتەرلىك نارسە بار: ول - وتكiنشi, بولمىسى بوتەن نارسەلەردىڭ ۇلتپەن بiرگە ماڭگi جاساي المايتىندىعى. تەك قانا وسى ءۇمىت ۇلتتىق ماسەلەدە ءبىزدى العا سۇيرەپ كەلەدى...

تەك «ۇلتتىق يدەيا» عانا ۇلتپەن بiرگە ومiرگە كەلەدi, ۇلتپەن بiرگە ومiردەن وتەدi. مىسالى، «ۇلى كوشپەندiلەر يمپەرياسىن» قۇرماق بولعان «جوڭعار يدەياسى» بiر-اق تۇندە ۇلتىمەن بiرگە جويىلعانى ءبىزدىڭ زەردەمىزدە ساقتالعان. بۇل تاريحتاعى ورنى تولمايتىن ۇلكەن تراگەديا، الەۋمەتتىك اپات. سول سياقتى، نەمىس فيلوسوفى و.شپەنگلەر «زاكات ەۆروپى» («ەۆروپانىڭ ءوشۋى» - ءا.ب.) اتتى ەڭبەگىندە «ەۆروپانىڭ ءوزىن-ءوزى تۋىنداتاتىن مادەنيەتى اياقتالدى. ەندى ول مادەنيەتتە جاسامپازدىق جوق.

تەك قايتالاۋ عانا بار» دەۋى - ول عاسىرلاردا ەۋروپالىقتاردىڭ دا ۇلتتىق يدەياسى كۇيزەلىسكە ۇشىراي باستاعانىن ايتقانى. بىراق بۇدان: «ۇلتتىق يدەيا كۇيزەلىسى - ۇلت جويىلۋىنا اكەلەدى» دەگەن قاعيدا تۋماسا كەرەك. بۇل ەرەجە قازاق ۇلتىنا قاتىستى دا كۇشىن جويمايدى.

تاۋەلسiزدiكتەن كەيiن ءبىز ۇلتىمىزدى جاڭا قىرىنان تاني باستادىق. اۋەسقوي الەمنىڭ دە قىزىعۋشىلىعى ارتۋدا. ەندەشە، قازىرگى الەمدiك احۋالدى زەردەلەي وتىرىپ: «بiز الەمگە ءوزىمىزدى قاي قىرىمىزبەن تانىتۋعا ءتيىسپىز؟» دەگەن سۇراقتى قوياتىن كەز الدەقاشان جەتكەن. ال ول سۇراقتىڭ بولسا، ءبىر عانا جاۋابى بار: «ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى پاش ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىرمىز. سول مۇمكىندىكتى قولدانا وتىرىپ، قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى مەن رۋحانياتىن جاڭا بەلەسكە كوتەرۋ مۇمكىندىگىنە دە يە بولىپ وتىرمىز» دەگەن. مۇنداي ورلەۋگە بارلىعىمىز دا مۇددەلىمىز.

ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىرشاما ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ الدىق. الدىمەن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز بيلىگى حالىقتى جاسامپاز يدەيا توڭىرەگىندە توپتاستىرادى دەگەن ۇمىتپەن جۇردىك. ودان كەيىن ونداي يدەيانى ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىمى جاساپ، دايىن كۇيىندە حالىققا ۇسىنادى دەپ كۇتتىك. ولاردىڭ ءبىرى دە جۇزەگە اسقان جوق. بيلىككە - كوررۋپتسيا مۇرشا بەرمەسە، ەسكى قالىپتان شىعا الماعان زيالى قاۋىم ونداي دەڭگەيدەگى رۋحاني تۇتاستىققا جەتە المادى.

سوندىقتان، قازىرگى كەزدە «ۇلتتىق يدەيانى» بەلگىلى ءبىر زيالى توپ جاساپ شىعادى دەپ ۇمىتتەنبەۋ كەرەك. قايسىبiر اكەدەميالىق ينستيتۋتتار، نەمەسە كەرەمەت عالىمدار بۇل يدەيانى جاسامايدى. ولار ءارi كەتكەندە، ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋ، ءتۇزiلۋ، قۇرىلۋ ت.س.س. جولدارىن عىلىمي نەگىزدە انىقتاپ، ونىڭ تاسiلدەرiن كورسەتۋى مۇمكىن. ودان ارىعا ولاردىڭ دا شاماسى كەلمەيدى. سوندىقتان، قازىر ونداي قۇندىلىقتاردىڭ قاينار كوزى حالىقتىڭ وزىندە جاتقاندىعى بايقالۋدا. حالىق قانا ونداي ۇلى مۇراتتى ومىرگە كەلتىرەدى، ءارى، ورىنداۋشىسى دا ءوزى بولادى. ەگەر تاريحتى توقتاتا تۇرۋعا ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەيتىنى راس بولسا، وندا بۇل - ءبارىبىر، بولماي قويمايتۇعىن قۇبىلىس. جانە دە، ول قۇندىلىقتار قازىرگى ءبىز ويلاپ جۇرگەن شامادان الدەقايدا كەڭ، اۋقىمدى، تەرەڭ، قۋاتتى، ومىرشەڭ بولىپ شىعاتىنى انىق. بىراق، ءبارىبىر، ول قۇندىلىقتار باتىستى نە شىعىستى قايتالاۋ بولمايدى.

وزىندىك ايشىقتى «قازاق قۇندىلىعى» بولىپ قالا بەرەدى. سوندىقتان قازىر بiزگە ءوز تاريحي قۇندىلىقتارىمىزدى زەرتتەۋمەن ءارى جاڭعىرتۋمەن قاتار، قوعامتانۋشى عالىمداردان الەمدە قازاق ۇلتى، مەملەكەتi تۋرالى قالىپتاسا باستاعان پiكiرلەر مەن كوزقاراستاردى دا زەرتتەپ، نازاردا ۇستاپ وتىرۋى مىندەت. تىپتەن، قازىرگى جاعدايدا شۇعىل تۇردە «قازاقتانۋ» جانە «قازاق ءتىلىن دامىتۋ» ينستيتۋتتارىن اشۋ قاجەتتىلىگى ءپىسىپ جەتىلدى دەسە بولادى.

قازاق جەرiنiڭ مول بايلىعىن ۇلت مۇددەسiنە ساي يگەرەتiن دە، قورعايتىن دا كەلەشەك ۇرپاق. بىراق «ول ۇرپاق قانداي يدەيامەن كەلەدى؟» دەگەن سۇراق بۇگىن قويىلۋى ءتيىس. ەگەر بولاشاقتا ءوزىنىڭ «ۇلتتىق يدەياسىن» تۋ ەتىپ ۇستاعان، ونى ءبۇتىن بولمىسىمەن قابىلداعان ۇرپاق ومىرگە كەلسە عانا، بۇگىنگى بىزدەر «تاريحي ميسسيامىزدى تاريح الدىندا ادال اتقارىپ شىعا العاندىعىمىز» تۋرالى ايتساق بولادى.

ول ءۇشىن:

بiرiنشiدەن، بەلگiسiز بولىپ كەلگەن تاريحي قۇندىلىقتارىمىزدى شاشاۋ شىعارماي جيناپ الساق، وندا بۇل جاسالىنىپ جاتقان جۇمىستار بولاشاقتا تامىر جاياتىن بايتەرەكتiڭ قۇنارلى توپىراعى بولىپ شىعادى. ياعني، وزىمىزگە قايتا ورالعان تاريحي مۇرالار سول «قاسيەتتi توپىراقتىڭ» قۇرامى مەن قۇنارىن ايقىنداپ بەرەتىن بولادى.

ەكiنشiدەن، وزگە دامىعان ۇلتتار سەكىلدى ءوز ۇلتىمىزدىڭ «اياقتالعان پورترەتiن»، يدەيامىزدىڭ وزگەرمەيتiن تەمiرقازىعىن، التىن دiڭگەگىن تابۋ قاجەت. تابا الماساق عالامداسۋ قۇردىمىنا سۋداي سiڭiپ جوعالامىز. وسى جولدا بۇگىنگى زيالى قاۋىم، كەيبiرەۋلەر ويلايتىنداي قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. ولار تاباندى تۇردە تاريحىمىزدى قوپارىپ، ىشىندەگى ءىنجۋ-مارجاندارىن شاڭ-توزاڭنان تازارتىپ - بولاشاقتىڭ نەگىزىن قالاۋدا!

ۇشىنشىدەن، «ۇلتتىق يدەيانى» قالىپتاستىرۋ جولىندا ءىرى قوزعالىستار پايدا بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى بۇگىندە حالىققا تانىمال. ولاردى بولە-جارعىمىز كەلمەيدى، ارقايسىسى ءوز مۇمكىندىگىنشە حالىققا قىزمەت ەتۋدە. مىسالى، سوڭعى اپتادا «ۇلى دالا» اتتى رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى ومىرگە كەلدى. «ۇلى دالانىڭ» ماقساتى بۇگىنگى ءبىز بايانداپ وتىرعان ماسەلەلەرمەن تولىق ۇندەس ەكەندىگىنە قۇرىلتايعا قاتىسقاندار كۇماندانباس دەپ ويلايمىن.

ياعني، وسى فاكتورلاردىڭ ءوزى-اق «ۇلتتىق يدەيا» ستيحيالى ءتۇزىلۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ، ەندى بۇكىل بۇقارالىق ىسكە اينالۋعا بەت بۇرعانىن كورسەتەدى.

ەندى، ءسوز سوڭىندا، جوعارىداعى ۋادەگە ساي، قازىرگى كەزدە «ۇلتتىق يدەيانىڭ» تۇزىلۋىنە دەتوناتور رەتىندە قىزمەت ەتەتىن، ونىڭ تەزىرەك پايدا بولۋىنا بۇكىلحالىقتىق سيپات بەرەتىن ءتۇيىندى ماسەلەلەر ءتىزىمىن بەرىپ وتىرمىز. مۇنداعى وزەكتى «دات» ماسەلەلەر - ساراپشىلاردىڭ اۋزىندا جۇرگەن ماسەلەلەر. ءبىز ولاردى سۇرىپتاپ بەردىك. ارينە، تىزىمدەگى كەيبىر ماسەلەلەر شەشىمىن تاپقان بولار، نەمەسە، ايتىلماي قالعاندارى بار شىعار. ونى وقىرمان تولىقتىردى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

الەۋمەتتىك جانە مادەني-يدەولوگيالىق ماسەلەلەر

• ۇلتارالىق شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى;
• ۇلتتىڭ وزىندىك «مەنىن» جوعالتۋى;
• ۇلتتىق يدەولوگيا مەن مادەنيەتتىڭ السىرەۋى;
• قازاقستانعا ءتان ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىنىڭ ءوسۋى;
• قوعامنىڭ جىكتەلۋى، كلاندانۋى;
• حالىقتىڭ كەدەي تۇرمىس جاعدايى;
• ورتا تاپتىڭ كەدەيلەنۋى;
• حالىقتىڭ ساياسي ەنجارلىعى;
• ەليتانىڭ (بيلىك پەن بايلىق يەلەرىنىڭ) جاۋاپسىزدىعى مەن وزىمشىلدىگى;
• قوعامنىڭ ارحايكالانۋى (كەرى كەتۋى) - اسىرەسە اۋىلدىق جەردە;
• ىشكى ميگراتسيانىڭ رەتتەلمەۋى (اۋىلداردان قالاعا لىقسۋ، شاعىن ەلدى مەكەندەردىڭ قاڭىراپ بوس قالۋى);
• بالا تۋ سانىنىڭ تومەندەۋى;
• تۇرعىنداردىڭ پاتەرناليستىك (كومەك كۇتۋ) سەزىمىنىڭ جوعارىلىعى;
• قوعام ايناسى - ينتەللەگەنتسيانىڭ ءرولىنىڭ تومەندەۋى;
• رۋحاني ازعىنداۋ، مورالدىك تۇرعىدان توزۋ;
• قوعامنىڭ كريمينالدانۋى.

اكىمشىلىك ماسەلەلەرى

• باسقارۋدىڭ بارلىق دەڭگەيىندەگى توقىراۋ;
• بيلىك ارەكەتىندە اشىقتىقتىڭ بولماۋى;
• سىبايلاستىق پەن جەمقورلىق، كوررۋپتسيا;
• ادام قۇقىنىڭ جەتكىلىكتى قورعالماۋى;
• سوت-قۇقىق ورگاندارىنىڭ تاۋەلدىلىگى، كوررۋپتسيالانۋى;
• ساياسي جۇيەنىڭ ءبىر تۇلعانىڭ (پرەزيدەنتتىڭ) بەدەلىنە تاۋەلدىلىگى;
• مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋداعى نەمقۇرايلىلىق;
• تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزەڭدەگى قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ءادىل باعا بەرۋدەن جالتارۋ;
• قوعامدىق پىكىردى ەسكەرمەۋ، ونىمەن جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمدەرىنىڭ جوقتىعى;
• اقپارات اعىمىن باقىلاۋ جانە قورىتىندىلاۋ تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعى;
• شەنەۋنىكتەردىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ جانە كاسىبي دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى.
• مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن رەتتەۋدىڭ بەرەكەتسىزدىككە تاپ بولۋى;

ەكونوميكالىق ماسەلەلەر

• ستراتەگيالىق ماقساتتار مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى ولاردىڭ ورىندالۋ تەتىكتەرىمەن (مەحانيزمدەرىمەن) بايلانىستىرا قاراۋدىڭ جوقتىعى;
• ەكونوميكالىق دامۋدا بەلگىلى ءبىر باسىم سالانىڭ ايقىندالماۋى، جان-جاقتى سارالانعان ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ بولماۋى;
• ەكونوميكانىڭ شيكىزات ەكسپورتىنا نەگىزدەلۋى;
• ەكونوميكالىق دامۋدى جوبالايتىن، بولجايتىن ساراپتامالىق ورگاننىڭ جوقتىعى;
• شيكىزاتتان باسقا ءوندىرىستىڭ (شاعىن جانە ورتا بيزنەس، كاسىپكەرلىك) دامىماۋى.

سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەر

• مەملەكەتتىڭ قارجى جۇيەسىنىڭ السىرەۋى، شەتەلدىك قارجىلىق ينتەرۆەنتسيا;
• قىتايدان تونەتىن قاۋىپ;
• يدەولوگيالىق ەكسپانسياعا جول اشۋ.

باسقا دا ماسەلەلەر

• ەكولوگيالىق;
• ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بەي-بەرەكەتتىگى;
• بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەۋى.

P.S. «ۇلتتىق يدەيا» سورەگە قاتتاپ تiزiپ قوياتىن، توم-توم كiتاپتار ەمەس. «ۇلتتىق يدەيا» - ءومiردiڭ ءوزi: ادامزات قاۋىمداستىعى اراسىندا ءوز مەملەكەتىندە قازاقشا ويلاپ، قازاقشا تۇرىپ، قۋانا-قۋانا قازاقشا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان، ۇرپاعىن قازاقي دىلىمەن تاربيەلەپ، وسى كەلبەتiمەن الەمگە ءوزiن تانىتىپ جاتقان ۇلت. قازاق ۇلتى مەن قازاقتار قۇرىپ وتىرعان مەملەكەت!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 36 (119) 26 قازان 2011 جىل