(روماننان ءۇزىندى)

اقپاسا سۋ بولا ما تامشىلاعان،
جۇيرىكتىڭ ءسانى بولماس قامشىلاعان.
كۇنىنە سان مىڭ ۇيرەك ىلسە داعى،
تۇيعىننىڭ باعاسى ارتىق قارشىعادان.

(حالىق انىنەن)

كوك اسپانمەن تالاسقان بيىك تاۋدىڭ باۋرايىنداعى ءىرى جارتاستان قۇلاپ اققان سارقىرامانىڭ گۇرىلى ساي-سالانى جاڭعىرتىپ، قاتتى ەستىلگەنىمەن قۇلاققا جاعىمدى. تاۋ شىڭىنان باستاۋ الاتىن بۇل اساۋ وزەن تونحيل كولىنە بارىپ قۇيادى. وزەننىڭ تۇپ-تۇنىق كوگىلدىر ءتۇستى سۋىنان مەيىرلەنە جۇتقاندا سارايىڭ اشىلىپ، تۇلا بويىڭ سەرگىپ سالا بەرەدى. 

1938 جىلدىڭ جاز ماۋسىمىنىڭ العاشقى ايىنىڭ باسى. ەڭسەسى بيىك تاكاپار تاۋلاردىڭ شىڭدارى شىعىستان كۇلىمدەپ شىققان كۇن ساۋلەسىن العاشقى بولىپ قارسى الدى. بىرتىندەپ تاۋ قويناۋى مەن ەتەگىنە قاراي توگىلگەن كۇن ساۋلەسى قاباعىن قارىس ءتۇيىپ جاتقان الا كولەڭكە اتاۋلىنىڭ ءبارىن ساي-سالادان ىسىرىپ، كوسىلىپ جاتقان شەتى مەن شەگى كورىنبەيتىن، اسپاننىڭ كوكجيەگىمەن دە ولشەۋگە كەلمەيتىن ۇلى دالانى نۇر شۋاعىنا بولەدى. 

تاڭ ساۋلەسىمەن بىرگە جاز ماۋسىمىنىڭ سۇلۋ كوركى دە اجارلانا تۇسكەندەي. كۇركىرەپ اققان ءمولدىر وزەن بويىنداعى كوك مايسا القاپتى جاعالاي قونعان اق شاڭقان كيىز ۇيلەردىڭ تۇڭىلىكتەرى ءتۇرىلىپ، ماڭايىندا مىڭعىرىلىپ جاتقان ءتورت تۇلىگى بىرتىندەپ تاۋداعى ورىسكە قاراي بەت العان. 

قورادان ورگەن قوي-ەشكىسى ارالاس مىڭعا جۋىق مولشەردەگى تابىندى ايداپ بارا جاتقان سالت اتتىنىڭ سوڭىنان الا شۇبار تايعا مىنگەن جەتى جاسار ءشامىل ەسىمدى ۇل جورعالاتا جەتتى. قويشىعا ەرىپ ول دا، ء“شايت-شۋ” دەپ قولىنداعى قامشىسىن سەرمەپ، تابىندى ايداسىپ، اۋدەم جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى دا كەرى قايتتى. 

تايىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، باياۋ عانا اياڭمەن اۋلاعا كەلدى دە  سەكىرىپ ءتۇسىپ، كەرمەنىڭ اعاشىنىڭ تومەنگى تۇسىنا شىلبىرىن بايلاپ ورتاداعى ون قانات ۇلكەن اقبوز ۇيگە ەندى. 

- ءشامىلتاي-اۋ، تاڭ اتپاي تۇرىپ الىپ، قايدا ءجۇرسىڭ؟ - دەپ، ازانداعى اس-سۋدى قامداپ جۇرگەن بايبىشە ۇلىنا مەيىرلەنە قارادى. 

- اپا، قويدى ورىسكە شىعارىپ سالدىم. اريرات اعاما كومەكتەسكەنىم عوي - دەدى، بالا قولىنداعى ءبۇزاۋتىس قامشىنى  بوساعاعا قويىپ جاتىپ. 

- دۇرىس، ۇلىم. “ەرتە تۇرعان جىگىتتىڭ ىرىسى ارتىق” دەگەن. سەنىڭ وسى مالساقتىعىڭا رازىمىن. امان جۇرسەڭ، مىنا تىرلىكتە مۇقتاجدىق كورمەسسىڭ، ءسىرا! كەل، وتىر! مەنىمەن بىرگە تاڭعى اس ءىش! - دەدى، توردە مالداس قۇرىپ، الدىنا قويعان تاقتايشادا بىردەمە جازىپ وتىرعان اكەسى ءدوڭتاي قاعاز، قالامىن ارتىنداعى ساندىقتىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىپ.

- قازىر اكە، بەتى-قولىمدى جۋىپ كەلەيىن! - دەپ، تۇنىق داۋىسپەن ءۇن قاتقان بالا ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن ون قادام جەردە سىلدىرلاپ اعىپ جاتقان بۇلاققا باردى. ەكى جەڭىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، قولىن ىسقىلاپ جۋدى. قوس قولداپ الاقانىنا تولتىرعان سۇپ-سۋىق ءمولدىر سۋدى بەتىنە شاشىپ قالىپ “اي-ھاي-ھاي” دەپ دىبىستاپ قويادى.

بۋىرشىن جەرىندە بالا وقىتىپ، جەرگىلىكتى مەشىتتە يمام بولعان ءدوڭتاي ءۇشىن موڭعول ەلىنىڭ زاۆحان ايماعىنداعى بۇل مەكەن قۇتتى قونىس بولدى. مال مەن جانى قاتار ءوسىپ، مامىراجاي كۇن كەشىپ وتىر. قازىر جەتى ۇلى، ەكى قىزى بار.  

شىعىس تۇركىستان جەرىنەن موڭعوليانىڭ ورتالىق ولكەسىندەگى تابيعاتى تامىلجىعان وسى وڭىرگە كەلىپ قونىستانعانىنا دا ونشاقتى جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. العاش كەلگەن جىلدارى وسى ولكەدە شىر ەتىپ، دۇنيەگە كەلگەن ءشامىلىنىڭ ءوزى بيىل جەتى جاستا. تۇڭعىش ۇلى نۇكەي مەن كەيىنگىسى  قايرات ەكەۋى ۇلانباتىردا مۇعالىمدەر مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ جاتىر. تۇڭعىشى باس قۇراپ وتاۋ تىككەندە ءدوڭتايدىڭ قۋانىشتان جۇرەگى جارىلارداي بولىپ، توبەسى كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالىپ ەدى. 

امالى قانشا، اقىلىنا كوركى ساي كەلىنى ۋىزداي جاس قالپىندا دۇنيەدەن ءوتتى. اجارىنا سۇقتانعان جۇرتتىڭ ءتىل-كوزى ءتيدى مە، كىم ءبىلسىن، اياق استىنان جاي وعى تيگەندەي مۇرتتاي ۇشتى. ارتىندا قالعان ءبىر ءتۇيىر ءسابيى دە جوق. تۇڭعىشىنان نەمەرە سۇيەمىن دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى. قايعىدان قان جۇتقان نۇكەي ەڭسەسىن كوتەرمەي تۇنجىراپ ءجۇرىپ الدى. باس قۇراسىن دەپ، بىرقاتار تانىس-بىلىستەرىمەن قۇدالاسپاق تا بولدى. نۇكەيى ءاردايىم ات-تونىن الا قاشىپ، ۇيلەنۋگە قۇلىق تانىتپاعان سوڭ ىنىسىمەن بىرگە وقىسىن دەپ قالاعا اتتاندىرعان جايى بار.  

“ورنىندا بار وڭالادى” دەمەكشى، ول شەشىمى دە ءجون بولعان سەكىلدى. جۋىقتا عانا ۇلانباتىردا وتكەن جيىنعا بارعان ساپارىندا ەكى ۇلىمەن جولىعىپ قايتقان. نۇكەيى سەرپىلىپ، مۇڭ تورلاعان ءجۇزى ەپتەپ جادىراپ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، قالعانىن كورىپ، ىشتەي جاقسىلىققا بالاپ، قۋانىپ ەدى. 

قازىر قاسىنداعى وتاۋىنىڭ يەسى، ەكىنشى ۇلى حاميلاتتان نەمەرە ءسۇيىپ، مۇڭلى كوڭىلى جادىراپ، جاراتقانعا شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىرعانى. 

انا جىلى ەجەلگى دوسى كوكسەگەن بيمەن قۇدالاسىپ، تۇسىرگەن كەلىنى جانسەيىت پەن ءباتيمانى سىيلادى. قازىر وسى ەكى نەمەرەسى ءدوڭتايدىڭ كوزقۋانىشى. ولاردى ءوزىنىڭ ءسۇت كەنجەلەرى شامسەيىت پەن ارنۇراشيتتەن دە ارتىق جاقسى كورەدى. ءبىر مۇشەل جاستان ەندى عانا اسسا دا، ورتانشى ۇلى ءاريرات وتە شارۋاقور. مالدىڭ جايىن ۇلكەندەردەن ارتىق بىلەدى. ات قۇلاعىندا وينايتىن وسى ءبىر شىناشاقتاي ۇلى اكەسىنە دە، اعا-باۋىرلارىنا دا كوپ سۇيەۋ بولىپ ءجۇر. جاسى الپىستى القىمداپ قالسا دا، ءدوڭتايدىڭ بالالارى ءالى جاس. العاشقى جارى دۇنيەدەن ەرتە ءوتتى. ودان بالا سۇيمەدى.        

جانى جومارت جەرگىلىكتى جۇرت ارعى بەتتەن اۋىپ كەلگەن قازاقتارعا كوز الارتپادى. كەڭ قولتىق ەل عوي، قىستاۋ، جايلاۋ، كۇزەۋىنە شەيىن جەر ءبولىپ بەرىپ، جەكە اۋدان قۇردى. اكىمى ەتىپ ەلاعاسى ءدوڭتايدى تاعايىندادى. اكىمدىكپەن قاتار ەل ۇكىمەتى جانىنداعى از ۇلتتار كوميتەتى پەن حالىق قۇرىلتايىندا دا سايلانبالى قىزمەتى بار. سول سەبەپتەن، ەل استاناسى ۇلانباتىرعا ءجيى بارىپ تۇرادى. 

- اكە، بۇگىن تاعى دا كۇيتاباق ويناتاسىزدار ما؟ - دەپ، تاقىلداعان ءشامىلدىڭ ءسوزى ءدوڭتايدىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. 

- ويناتامىز، قارعام. تۇستە ەل جۇرت جينالادى. سۋراحبايار تامىر كەلگەن سوڭ كۇيتاباقتان ءان تىڭدايسىڭدار! - دەدى.

ءشامىل ءۇشىن الىس-جاقىن قونىستانعان اعايىن-تۋىس، جاقىن-جەكجاتتاردىڭ جينالۋى ۇلى توي ىسپەتتى. بارىنەن قىزىعى، اكەسى ۇيدەگى ءتورتبۇرىش قوبديشاداعى زاتتى دالاعا شىعارىپ، ونىڭ قاقپاعىن اشىپ، بۇيىرىندەگى بىردەمەنى بۇرىپ-بۇراپ قالادى. ودان كەيىن جىلتىر قارا دوڭگەلەك كۇيتاباقتى ۇستىنە قويادى دا، قاسىنداعى قولدىڭ جۇدىرىعىنان كىشىلەۋ ۇشىندا ينەسى بار نارسەنى قويعاندا-اق مۋزىكا ويناپ، الدە ءبىر كورىنبەيتىن ادام ءان شىرقاي جونەلەدى. 

اكەسىنىڭ دوسى سۋراحبايار دەگەن ۇرانقاي كىسى وتە جاقسى ادام. ويتكەنى، ول كىسى كەلگەن سايىن كۇللى بالا-شاعاعا كامپيت تاراتادى. 

- دۇنتەەني كوبەن شاميل ءناريچ گەم!* - دەپ، ەڭ الدىمەن ءشامىلدىڭ قوس قولداپ توسقان الاقانىن كامپيتكە تولتىرادى. ودان كەيىن سول ماڭايداعى جەتكىنشەكتەردىڭ ءبارىن ءبىر-بىرلەپ شاقىرىپ، تاتتىگە قارق قىلادى. ول كىسىنىڭ ۇسىنعان كامپيتى بولسىن، بالباۋىرساق، قانت، توقاش نەسى بولسا دا، تەك قوس قولداپ، الاقانىڭدى توسىپ الۋىڭ كەرەك. ولاي ەتپەسە، رەنجىپ قالادى. كەيبىر بالالار بەرگەنىن ءبىر قولىمەن العالى جاتسا، ۇسىنعان دۇنيەسىن كەيىن قويادى دا “بىلاي ىستە” دەپ قوس الاقانىن قوسىپ تۇرىپ كورسەتەدى. ايتقانىن ەشبىر بالا ەكى ەتپەيدى. قازىر بارلىق بالا ابدەن ۇيرەنىپ العان، الاقانى تاتتىگە تولعان سوڭ: 

- گيالايلالاا اح اا!** - دەۋدى ەشبىرى ۇمىتپايتىن بولعان.

اكەسى قالاعا ءجيى ساپارلايدى. ۇيدەن كۇرەڭ قاسقا جۇيرىگىن ءمىنىپ، قاسىنا حاتشىسى ماحمەت پەن كومەكشىسى قۇدىس اعانى ەرتىپ الىپ  كەتەدى. ەستۋىنشە، ءمىنىپ بارعان اتتارىن ۋلياستاي قالاسىنا قالدىرىپ، ارى قاراي ماشيناعا وتىرىپ، ۇلانباتىرعا لەزدە جەتەتىن كورىنەدى. ماشينا دەگەن وتە جۇيرىك دەسەدى. ءبىر وزىندە قىرىق اتتىڭ كۇشى بار جانە ۇستىنە جيىرما-وتىز ادامدى مىنگىزىپ الىپ، جەلمەن جارىسىپ زۋلاپ كەتەتىن كورىنەدى. سيىردىڭ موڭىرەگەنى سەكىلدى دىبىس شىعارىپ، ارت جاعىنان ءتۇتىن بۋداقتاتىپ تارتىپ وتىرادى. سول كۇيى قۇيعىتىپ وتىرىپ، ايشىلىق الىس، سوناۋ جەر تۇبىندەگى ۇلانباتىرعا ءۇش-اق كۇندە جەتىپ بارادى دەسەدى. ۇلكەن كىسىلەر ونى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىعانشا ماقتاپ، جاعالارىن ۇستاپ تاڭدانا ءسوز ەتەتىن قايتەرسىڭ.   

ءشامىل ماشينا دەگەن سول ءبىر الىپ كولىكتى كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ويشا ونىڭ بەينەسىن جاسايدى. ماشينا دەگەندى ءبىر ءۇيىر جىلقىنى ءبىر-بىرىنە قوسقانداي كولەمى ءىرى ءبىر ءداۋ سۇرى ات دەپ ويلايدى. ارقاسى جالپاق ءارى كەڭ. ۇستىنە كوپ ادام قاتار وتىرعاندا مولىنان سىيىپ كەتەتىندەي جاشىگى بار. سول جاشىككە ادامداردى تيەپ الىپ، شابا جونەلگەندە جەردىڭ شاڭىن شىعارىپ، جەلگە دە جەتكىزبەي قالاعا قاراي قۇيعىتا  جونەلەدى. ۇستىندە اكەسى بار، وزگەسى بار ءبارى اعاش جاشىكتەن تاس قىپ ۇستاپ وتىرادى. شاپاندارىنىڭ جاعا-جەڭدەرى مەن مالاقايلارىنىڭ قۇلاعى، باۋلارى، ءتىپتى، ساقال-مۇرتتارى دا جەلبىرەپ، ەكپىندى جەلگە قاقالا-شاشالا وقشا اتىلىپ كەتىپ بارا جاتادى. وعان ۇشقان قۇستار دا ىلەسە الماي جولدا قالىپ جاتادى. ال، ونىڭ وكىرگەن داۋسىن وزدەرىنىڭ تابىنىنداعى ۇلكەن قارالا بۇقانىڭ گۇجىلدەپ موڭىرۋىمەن ۇقساستىرادى. بىراق، بۇقا اندا-ساندا موڭىرەسە، ماشينا ۇلانباتىرعا جەتكەنشە، ءۇزىلىسسىز وكىرەدى دەپ توپشىلاپ قويادى. ماشينانىڭ جايىن وسىلاي ۇعىپ، تياناقتايدى دا، ەستىگەن وزگە دە دۇنيەلەردى ىشتەي پايىمداۋعا تىرىسادى.

بىردە اكەسىنىڭ اڭگىمەسىنەن قالادا قابات-قابات ەتىپ تۇرعىزىلعان ءساندى ۇيلەر بولاتىنىن ەستىگەن. ونى دا قيالىندا ءوز ءۇيىنىڭ ۇستىنە وتاۋدى، ونىڭ ۇستىنە ءجۇنىس قۇدانىڭ ءۇيىن قويعانداي ەتىپ ەلەستەتەدى. سوندا، ولار ءبىر-ءبىرىن قالاي كوتەرىپ تۇرادى؟ ەكىنشى، ءۇشىنشى قاباتتاعى ءۇيدىڭ ادامدارى استىڭعى ءۇيدىڭ شاڭىراعىنىڭ ۇستىندە قالاي وتىرادى؟ جاي وتىرمايدى عوي، كىرىپ-شىعۋ، ۇيىقتاپ دەمالۋ، اس-سۋ ءىشىپ-جەۋ كەرەك دەگەندەي... 

بىراق، ءشامىل وعان ارى قاراي ونشا باس قاتىرعىسى كەلمەيدى.  قابات ۇيلەر بار دەپ اكەسى ايتقان سوڭ بولدى. جوق نارسەنى ول كىسى ايتپاسى انىق. بار بولعان سوڭ ايتادى دا. وسكەن سوڭ ءوزى بارىپ كورە جاتارمىن دەپ ساناسىنان كەيىنگە ىسىرىپ تاستايدى. 

سول قالاعا ءوزىنىڭ دە باراتىنىن، وقۋ وقيتىنىن ەسىنە العاندا كوكىرەگىن قۋانىش كورنەيدى. وعان اكەسى سولاي دەگەن. قالاعا بارىپ، وقيسىڭ، ءبىلىم الاسىڭ، مىقتى جىگىت بولاسىڭ دەگەن. اكەسى ايتسا بولدى، ول مىندەتتى تۇردە ورىندالادى. اعالارىنا دا سولاي ايتقان. قازىر ەكەۋى دە وقىپ جاتىر. تەز وسسەم، اسكەري كيىم كيىپ، قالادا جۇرسەم ەكەن دەپ ارماندايدى.

اكەسىنىڭ قالاعا كەتكەن ءار ساپارىنان تەز ورالۋىن ءشامىل اسىعا كۇتەدى. سايدى ورلەپ اۋىلعا كەلەتىن ات جولىن كۇنى بويى قاراۋىلداپ وتىرعانى. الىستان قىبىر ەتكەن بىردەمەنىڭ قاراسى كورىنسە، حاميلات اعاسىنىڭ ءبىر كوزدى ءدۇربىسىن سالىپ، اسپاننىڭ كوكجيەگىن  جاقىنداتىپ بارلاي قويادى. كەيدە سالت اتتى ءۇش-ءتورت ادام كەلە جاتقانداي كورىنگەنى، ساياق جۇرگەن جىلقى نەمەسە تۇيە، سيىر بولىپ شىعادى. وندايدا دۇربىگە مە، الدە، سول قاراسىن كورسەتكەن مال-سۇلعا ما، كىمگە ەكەنى بەلگىسىز، رەنجىپ قالاتىنى بار.

مۇنداي ساتتەردە ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، قۇرت قايناتىپ، اراسىندا ابىسىنىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، قولى مەن اۋزىندا تىنىم بولماي ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقان شەشەسىنە: 

- اپا، اكەم قاشان كەلەدى؟ كوپ كۇن ءوتتى عوي؟ - دەيدى. 

- شارۋاسى بىتكەن سوڭ كەلەدى. اسىقپا، ءشامىلتاي! 

- ونىسى قاشان بىتەدى، اپا؟ 

- مەن قايدان بىلەيىن، بالام-اۋ! 

وسى كەزدە ۇيگە كەلىپ، شەشەسىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ءدوڭتايدىڭ ءبىر جەڭگەسى: 

- ءشامىلتاي، اكىم قاينىمنىڭ قالادا سەن سەكىلدى تاعى ءبىر ۇلى جانە مىنا ابىسىنىم سەكىلدى قالقا جارى بار شىعار. سولاردىڭ ۇيىندە جاتىر-اۋ. سەن ونى قوي، ماعان بالا بولا سال! - دەپ، قالجىڭدايدى.

ءشامىل وعان جاتىپ كەپ اشۋلانىپ:

- اكەمنىڭ باسقا ءۇيى جوق. مەن سىزگە بالا بولمايمىن. ءوز ۇيىمنەن كەتپەيمىن. قالقانىڭ ۇيىنە ءوزىڭىز بارىڭىز! مەنىڭ اكەم بارمايدى - دەپ، سىرتقا شىعا جونەلەدى. ەكى ايەل قارقىلداپ كۇلىپ قالا بەرەدى. 

ءۇيدىڭ ارتىنداعى بيىك توبەگە جۇگىرىپ شىعادى دا، اتتى ادامداردىڭ قاراسى كورىنە مە دەپ موينىن سوزىپ، تۇرىپ سايدىڭ بويىنداعى جولعا كوز تاستايدى. كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەگەن سوڭ قاتتى قامىعىپ، ويلانىپ قالادى. “الگى اپانىڭ ءسوزى راسقا شىعىپ جۇرمەس پە ەكەن. شىنىمەن، قالادا بالا-شاعاسى بار بولسا شە؟” دەگەن ۇرەيلى وي ساناسىندا سۋماڭ ەتكەندە، ابىرجىپ قالادى. قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، ويعا شومىپ ءبىراز تۇرادى دا “جوق، اكەمنىڭ قالادا ءۇيى جوق. ءبىر سوزىندە ول مەيمانحانادا جاتتىق دەگەنى بار. قالاعا باسقا جاقتان بارعان ادامدار سوندا تۇنەيدى دەپ وتىرعان. قۇدىس اعام، ماحمەت حاتشى ۇشەۋى ىلعي بىرگە بارىپ، بىرگە كەلىپ ءجۇر” دەپ ىشتەي ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا توبەدەن تومەن قاراي ىلديلاپ جۇگىرە جونەلدى. الگى اپاعا بارىپ، “اكەم مەيمانحانادا تۇنەيدى، قالادا ءۇيى جوق” دەپ ايتپاقشى بولعان. ۇيگە جۇگىرىپ كىرسە، ول كىسى جوق، باياعىدا كەتىپ قالىپتى. 

ەرتەڭىندە ادەتتەگىسىنشە، توبەگە شىعىپ، سايدىڭ ەتەگىندەگى جولعا كوز سالدى. الىستان قاراۋىتىپ بىردەمەلەر كوزىنە ىلىنگەندەي بولدى. دۇربىمەن قاراۋعا اسىقپادى. سەبەبى، تاعى دا ساياق جۇرگەن مال-سۇل نەمەسە جوق ىزدەگەن موڭعول مالشىلار بولۋى مۇمكىن. ءالى جاقىنداي ءتۇسسىن دەپ كۇتتى. 

جۇرىستەرى ءبىرشاما جىلدام. جەلدىرتىپ كەلە جاتسا كەرەك. سايدىڭ اۋزىنا ءىلىنىپ قالدى. ءۇش سالت اتتى، شەتىندەگى ءبىرىنىڭ جەتەكتەپ العان تۇيەسى بار سەكىلدى. ءدۇربىسىن ەندى عانا قولىنا الىپ، تارتتى. ورتاداعى كۇرەڭ قاسقا ات مىنگەن اكەسى، وڭ جاعىنداعى شۇبار جورعانى تايپالتىپ كەلە جاتقان قۇدىس اعاسى. سول جاعىندا قۇلا كەر ات ءمىنىپ تۇيە جەتەكتەگەن ادام ماحمەت حاتشى. 

جۇرەگى دۇرسىلدەپ سوعىپ، قۋانىپ كەتتى. الاقايلاپ تومەنگە قاراي ور قويانشا ىرعىدى. 

- ءسۇيىنشى، اكەم! اكەم كەلە جاتىر! - دەپ، اۋلاعا كەلە سالا جار سالدى. 

ءىنىسىنىڭ قاسىندا اپكەلەرى بيزاحان مەن ءشامسيا جۇگىرىپ جەتتى. 

- شىنىمەن، اكەمدەر مە؟ بوتەن ادامدار سەكىلدى عوي. ءدۇربىڭدى اكەلشى! - دەگەن ءشامسيا: - راس ەكەن. اكەم ورتاسىندا. ەكى جاعىندا قۇدىس اعا مەن ماحمەت حاتشى... 

- ءشامىلتاي قاتەلەسپەيدى. توبەگە شىعىپ، قاراۋىلداعانىنا ونشاقتى كۇن بولدى. اكەسىنىڭ قاراسىن ايشىلىق جەردەن كورسە دە، اينىتپاي تانيتىن بالا عوي - دەدى، بيزاحان اپكەسى ۇلكەن ادامدارشا سالماقتى ۇنمەن. 

جولاۋشىلار اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىنە سالىسىمەن، ءشامىل باستاپ ءبىر توپ بالا الدارىنان توسىپ، جۇگىرە جونەلدى. ولاردىڭ سوڭىنان قالماي ءتورت جاسار جانسەيىت تە تومپاڭداپ ىلەسىپ بارا جاتتى...

ءشامىل ءۇشىن ادەتتەگىدەي زور قۋانىش. اكەسىنىڭ اتىنا تەڭدەلگەن قوس قاپ قورجىندى حاميلات اعاسى ۇيگە ەنگىزىپ، شەشەسى سوگىپ، اۋىل ايەلدەرى مەن بالا-شاعالارعا بازارلىق تاراتتى. ءبارى ءماز-مەيرام. ەكى ساعاتتان استام بۇرق-سارق قايناعان ۇلكەن قارا قازاننان سەمىز قويدىڭ ەتى ءتۇسىرىلدى، اعاش تاباقتارعا تارتىلدى. قىمىز قۇيىلىپ، داستارحان جاسالدى. 

توردەگى ۇلكەندەر اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، اراسىندا وڭ جاق پەن سول جاققا ءبولىنىپ وتىرعان قىز-جىگىتتەر ءان شىرقادى. جالپى، اكەسىنىڭ قالاعا جولاۋشىلاپ بارىپ، وسىلاي ورالۋى ءاردايىم وزىنشە توي-مەرەكەگە ۇلاسادى. ءشامىلدىڭ اسىعا كۇتەتىنى دە وسى ءسات. 

ءتۇن اۋا كەلگەن قوناقتار ۇيلەرىنە قايتتى. اكەسى مەن قۇداسى ءجۇنىس اقساقال، ءىنىسى قۇدىس، ۇلى حاميلات تورتەۋى وڭاشا قالعان ساتتە ءوزارا الدە ءبىر قۇپيا جاعدايدى سىبىرلاسۋعا تاياۋ سويلەسىپ وتىردى. تورتەۋىنىڭ دە جۇزدەرى سىنىق، الدە بىردەمەگە الاڭداۋلى سەكىلدى كورىندى. كىشكەنتاي بولسا دا، ءار نارسەگە قىزىعۋشىلىعى باسىم قاعىلەز ءشامىل قاستارىنا بارىپ، اكەسىنىڭ تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرا قالدى. ءشامىلدىڭ كەكىلىن سيپاي وتىرىپ اكەسى بىلاي دەدى: 

- بۇل ستالين كاپىر قىر سوڭىمىزدان قالاتىن ءتۇرى جوق. جان دەگەندە جالعىز دوسىم گەندەن-سايدتىڭ تۇبىنە جەتتى. ەستۋىمشە، ماسكەۋگە ادەيى شاقىرىپ الدىرىپ، اتتىرىپ تاستاعان ەكەن. 

- گەندەن دەربەس ەل موڭعولدىڭ باس ءۋازىرى. وعان كورشى ەل سابەتتىڭ باسشىسى قالايشا ءويتىپ وكتەمدىك جاساي الادى؟ - دەپ، ءجۇنىس اقساقال تاڭدانا سۇراق قويدى. 

- كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتقان زامان. مىنا مارشال چويبالساننىڭ سۇرى جامان. ءستاليننىڭ قول-اياعى بولىپ، ابدەن ەسىرىپ العان سىڭايلى. جينالىستا سۋراحبايار ەكەۋىمىز قاتار وتىرعانبىز. ول “گەندەننىڭ سىبايلاستارى، جاپون تىڭشىلارى، حۋۆسگالىن ەسەرگۇۇ*** جاۋلار ءالى دە ارامىزدا وتىر. ولاردى ەسىرتىپ قويمايمىز، سىباعالارىن بەرەمىز!” - دەپ، ءبىزدى الا كوزبەن اتىپ تۇرىپ سويلەگەنى، ماعان كۇدىك تۋدىردى. سىيلاس، تانىس-ءبىلىس تالاي ازاماتتار وسى جولى جينالىستان شىعا بەرە جاسىل قالپاقتىلاردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەنىن كوزىمىز كوردى. ماعان دا تىقىر تايادى ما، كىم ءبىلسىن. قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كورەرمىز - دەگەن سوڭ ءشامىل بۇرىلىپ، اكەسىنىڭ جۇزىنە قارادى. 

ءجۇزى سۇرلانىپ، قوس جانارىندا تەرەڭ مۇڭ جاتقانداي كورىندى. سەزىمتال بالا ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارماسا دا، سوزدەرىنىڭ ءمانىن ۇقپاسا دا، ءبىر سۇمدىق پەن ۇرەيدى ىشتەي سەزگەندەي جۇدىرىقتاي جۇرەگى اتشا تۋلادى. 

- دوكە، ءدال سىزگە تيىسە قويمايدى-اۋ. مۇنداعى ەل-جۇرتتى باسسىز قالدىرماس. قالقالار دا ءسىزدى ءبىر كىسىدەي سىيلايدى عوي - دەدى، قۇدىس كۇماندى ويلاردى سەيىلتكىسى كەلگەن سىڭايمەن. 

- ءاي، قايدام، قاراعىم. مارشالدىڭ بەتالىسى تىم كۇماندى. قوبدا بەتىندەگى قازاقتاردىڭ دا سورپا بەتىنە شىعار يگى جاقسىلارىن تۇتقىنداپ، ىشكەرى جاققا اكەتىپ جاتقان كورىنەدى. مەنىڭ ارعى بەتتە يمام بولعانىمدى ۇندەمەس ۇيىمنىڭ باسشىسى بىلەتىنىن انا جولى   وزىمە ايتقان. بىلە بىلسەك، وسىنىڭ ءوزى-اق ماعان جاسالعان ەسكەرتۋ عوي. مەنى قويشى، جاسىم الپىستىڭ ۇشىنە كەلدى. بارىنەن بۇرىن قايناعان جات ۇلتتىڭ ورتاسىنا اكەلىپ، قونىستاندىرعان مىنا ءۇش مىڭ شاڭىراقتىڭ كۇنى نە بولادى؟ بىزبەن سالىستىرعاندا قوبدا بەتىندەگىلەر ەل ءىشى. ارعى بەتتەن كەلگەن قازاقتىڭ قاراسى دا مول. ءتۇبى، ءبارىمىز قوپارىلىپ سولاي قاراي كەتەمىز-اۋ. ال، ەگەر الدا-جالدا مارشالدىڭ دەگەنى بولىپ، گەندەن دوسىمنىڭ سوڭىنان مەنى دە ەسەرگۇۇگە تارتىپ جاتسا، مىنا شيتتەي بالا-شاعا سىزگە امانات، جۇكە! 

- ول نە دەگەنىڭىز، قۇدا-اۋ! ونداي جاماندىقتىڭ بەتىن ارى قىلسىن! - دەدى، ءجۇنىس قاريا ۇزىن ساقالىن الاقانىمەن سيپاي وتىرىپ. 

- جامان ايتپاي جاقسى جوق دەگەنىم عوي. ءجا، ءتۇن اۋىپ، تاڭعا جۋىقتاپ قالىپتى. ءبارىمىز دە تىنىعايىق! - دەپ، ءدوڭتاي تىزەسىن جاستانىپ ۇيىقتاپ جاتقان ءشامىلدى كوتەرىپ اپارىپ، توردەگى كەرەۋەتكە جاتقىزدى دا تىسقا شىقتى. 

وتاۋدىڭ سىرتىندا اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ەكى جىگىت كەلىپ، دوڭتايعا سالەم بەردى. ولاردىڭ قوبدا بەتىنەن قىدىرىپ كەلگەن قوناقتار ەكەنىن تانىعان ءدوڭتاي: 

- قاراقتارىم، ەل جاققا قاشان قايتاسىڭدار؟ - دەپ سۇرادى. 

- مىنە، قازىر تاڭ اتا اتتانعالى تۇرمىز! - دەگەنىن ەستىگەن ءدوڭتاي قاسىنداعى حاميلاتتى جۇمساپ، ۇيدەن قۇجات سالىپ جۇرەتىن شاعىن سومكەسىن الدىردى. ءبىر بۋما قاعازدىڭ اراسىنان ەكى پاراق شىعارىپ، الگى جىگىتتەرگە ۇسىنىپ: 

- اينالايىندار، جورتقاندا جولدارىڭ بولسىن، جولداستارىڭ قىدىر بولسىن! ەل-جۇرتقا امان-ساۋ جەتىڭدەر! مىنا پاراقتا سونداعى تۋىس-تۋعانعا جازعان سالەمىم بار ەدى. جەتكىزىڭدەر! ءسات ساپار سەندەرگە! - دەپ باتاسىن بەردى. 

الگى حاتتا مىنا ولەڭ جولدارى بار ەدى: 

“سالەم دە ەلگە بارساڭ جادىگىمە،

ىشىندە سەگىز جانات، مالىگىمە.

اعايىن بەرەكە مەن ىنتىماق قىل

جەتەدى ءبىر كىسىنىڭ ءالى كىمگە؟!

سالەم ايت ودان كەيىن ورازبەككە،

قونادى اينالىپ كەپ اسىل تەككە.

كەرەيدىڭ ۇلى – كارى ادامى ەدى-اۋ

كوزىڭنىڭ قىرىن سالشى كىرىمبەتكە.

ادام باسى اللانىڭ دوبى دەگەن،

ءدام ايداپ ۇزاپ كەتتىم قيىر شەتكە.

ادامنىڭ ايرىلماعى وڭاي ەكەن،

اعايلار تاڭ قالامىن قۇدىرەتكە.

سالەم بەرگىن ودان سوڭ كىر اعاما،

قوسىلماي كەتەمىز بە ءبىر اعىمعا؟!

ءدام تارتىپ مەن داربىدە ءجۇرمىن جالعىز

ادام جوق جۇباتاتىن جىلاعاندا.

قوسىلماي كەتەمىز بە اۋىلىما،

بولمايدى ادام سەنىپ بۇل زامانعا.

سالەم دە جۇدىرىق پەن كارىجانعا

قۇس سالىپ تاكەن، جىقاي شىقسىن اڭعا.

بۇرىن مالعا ىشتەرى ورتا ەدى،

شىعادى تاستان تۇلكى اڭدىعاندا.

سالەم دە بالجان مەنەن شالجانىما،

يە بول قايدا جۇرسەڭ مال-جانىڭا.

نۇكەي بولسا وقۋدا، وزگەسى جاس،

بارۋعا كەلمەي شامام مەن اۋىلعا.

كىر اعا قايىسپايتىن سارى بەلىم،

قايىسپاي شىداۋشى ەدىڭ سالماعىما

بالاسى بايتەكەڭنىڭ ون اۋىل بوپ، 

قونۋشى ەدى ءتورت قۇلانباي جان-جاعىما.

سالەم دە الاقان مەن تۇقايىما،

دۇشپاننىڭ كونە بەرمە قۇقايىنا.

قولداي گور باتىر ازات ارۋاعى،

سىيىنام اتا-بابا ارۋاعىنا.

سالەم دە ودان كەيىن ايىلبايعا،

زامانداس اعام عوي دەپ قايعىرماي ما؟

اعايىن بەرەكە مەن ىنتىماق قىل،

قاس قىلما اعايىننىڭ ءبىر تايىنا.

سالەم دە ودان كەيىن جاعابايعا،

ول جەردە مەندەي باۋىر تابا الماي ما؟

مالىم ورتا ءتۇستى دەپ قىلما ۋايىم،

ءالى دە قۇداي بەرىپ باي قىلماي ما؟

سالەم دە ودان كەيىن كوكسەگەنگە،

بەرىپ ەدى اكە-شەشەڭ كوكسەگەندە.

بار ەدى قۇداي بەرگەن ءتورت ۇلىڭ،

سولار دا ءوز مالىن باعا الماي ما؟

قۇدايدان سەن تىلەگەن بالاسى ەدىڭ،

كوزىنىڭ جاسىن توگىپ وكسىگەندە.

سالەم دە ودان كەيىن ەرمەك شالىم،

ايتادى سەن كەلدى دەپ مەنىڭ بالىم.

نۇكەي بولسا وقۋدا، وزگەسى جاس،

بۇل جەردەن مەن بارۋعا كەلمەيدى ءالىم.

نۇرپەيىس ەكى كەلىپ كەلمەي كەتتى

كەلسەڭىز ءوزىڭ كورگەن داربىدەمىن.

ءبىز ءجۇرمىز كوشىپ-قونىپ قاراشىعا،

ءجۇردىڭ دەپ بىرەۋ مالعا تالاسا ما.

قاسىمدا اۋكە مەنەن ماديان بار،

جادىكتەن اۋىل سانى بەسەۋ عانا.

قوسىلماي كەتەمىز بە اۋىلىما،

كەتە مە جات باۋىر بوپ بالا-شاعا.

اعاسى وندا، ءىنىسى مۇندا جۇرگەن،

كورمەگەن ءبىرىن-ءبىرى جاراسا ما؟

بولمايدى ادام سەنىپ بۇل زامانعا،

سالەم ايت ۇلكەن-كىشى اعالارعا!”

ارادا جارتى اي وتكەندە ءدوڭتايدى ۇلانباتىردا وتەتىن جينالىسقا تاعى دا شاقىرتتى. بۇل جولى ماحمەت حاتشى اۋىلدا قالىپ، قالاعا قۇدىس ەكەۋى بىرگە اتتاندى. 

ۇلانباتىرداعى جيىن بارىسىندا اڭعارعانى، كوز كورگەن ەسكى تانىستاردىڭ قاتارى ءبىرشاما سيرەپ قالعانى بولدى. ارينە، سەبەپ تۇسىنىكتى. از ۇلتتار جونىندەگى كوميتەت پەن حالىق وكىلدەرى حۋرالى مۇشەلەرى اراسىنان “حالىق جاۋلارى” مەن “جاپون تىڭشىلارى” توپ-توبىمەن تابىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز. 

جيىن سوڭىندا ەسىك اۋزىندا جاسىل قالپاقتىلار اڭدىپ تۇرعانىن ءدوڭتاي ىشتەي سەزىپ وتىردى. ءوزى ءۇشىن ەش قام جەمەدى. قۇدىسقا تيىسپەسە بولدى دەگەن ويدا بولدى. “مەن عوي، اسارىمدى اسادىم، جاسارىمدى جاسادىم. ارتىمدا ۇرپاق بار. ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، ءبارى مەنسىز-اق ءوسىپ جەتىلەر. ال، مىنا ءالى باس قۇراپ تا ۇلگەرمەگەن قۇدىسقا وبال عوي” دەپ ىشتەي ۋايىمداپ وتىردى. بىراق، وعان سىرتتاي ەش سىر بىلدىرمەدى. ءوزىن بارىنشا سابىرلى ۇستاۋعا تىرىستى. 

ىمىرت ءۇيىرىلىپ، جينالىس تاراي باستاعاندا ءدوڭتاي قۇدىستى جەڭىنەن تارتتى دا “اسىقپا، ەڭ سوڭىندا شىعامىز” دەپ سىبىرلادى. ول ءۇنسىز باس يزەدى. ەكەۋى جۇرىستەرىن باياۋلاتىپ، شىعار ەسىككە بەتتەگەندەردى وتكىزىپ بارىپ، سوڭىن الا تىسقا شىقتى. ءدوڭتايدىڭ الدىندا عانا ەكى ازاماتتى تارپا باس سالعان جاسىل قالپاقتىلار ارى قاراي بۇرىلا جونەلدى. 

وسى ساتتە قۇدىستى جەتەلەپ، شاپشاڭ باسىپ، ەكەۋى الاڭعا قاراي شىعىپ كەتتى. امان-ەسەن مەيمانحاناعا جەتكەندە دالىزدە نۇكەي مەن قايرات كۇتىپ وتىر ەدى. تورتەۋى مەيمانحانا اسحاناسىندا تاماقتانىپ العان سوڭ وقۋىن بىتىرگەن نۇكەي ەرتەڭىندە ۋلياستايعا بىرگە كەتەتىندىكتەن مەيمانحانادا قالدى. ال، قايرات ەكى اپتادان كەيىن عانا وقۋدان قولى بوسايتىندىقتان اكەسىمەن جانە اعالارىمەن قوشتاسىپ، جاتاقحاناسىنا قايتتى...

ۋلياستايعا جەتكەنشە ءدوڭتايدىڭ مازاسى بولمادى. الدىندا الدە ءبىر سويقان كۇتىپ تۇرعانداي بىردەمەدەن ۇيرەيلەنىپ، جۇرەگى قوبالجي بەرەدى. قۇدىس پەن نۇكەي ەشتەڭەدەن حابارى جوقتاي الاڭسىز اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ارقا-جارقا بولىپ كەلەدى. 

ۇلانباتىردان شىققان پوشتا تاسىمال ماشيناسى كەشقۇرىم ۋلياستاي قالاسىنا كەلىپ، جولاۋشىلار بەكەتىنە توقتادى. اناندايتىن جەردە ءمىنىس اتتارىن ۇستاپ، ماحمەت حاتشىنىڭ كۇتىپ تۇرعانىن ءدوڭتايدىڭ كوزى شالدى.

“يا اللا ءساتىن سالا گور” دەپ ىشتەي سىبىرلاعان ءدوڭتاي الدە ءبىر دۇعانى ءالسىن-ءالسىن قايتالاپ، جاراتۋشىعا جالبارىنۋمەن بولدى. ماشينادان تۇسپەك بولعان جۇرتتى قاسىندا مىلتىق اسىنعان ءتورت  اسكەرى بار ەكى وفيتسەر توقتاتتى دا: 

- تونحيل جاقتىڭ ازاماتى گونچيگ دەيتىن وسىندا ما؟ - دەپ سۇرادى. 

- مەن مۇندامىن! - دەپ، دوڭتايمەن ءۇش تاۋلىك بويى يىق تىرەستىرىپ بىرگە وتىرىپ كەلگەن بالۋان دەنەلى كىسى ورنىنان تۇردى. 

- كولىكتەن ءتۇس! - دەپ بۇيىردى. 

تۇسە بەرگەنى سول ەدى، ەكى اسكەر كەلىپ تارپا باس سالدى دا، قولىن قايىرىپ ارتىنا بايلادى، تىزەرلەتىپ وتىرعىزىپ قويدى. وعان تاپجىلماۋدى قاتاڭ ەسكەرتكەن وفيتسەر: 

- قازاق حوشۋننىڭ اكىمى ءدوڭتاي بەرى ءتۇس! - دەپ بۇيىردى. ونى دا اسكەرلەر كەلىپ ۇستاي الىپ، قولىن قايىرعاندا قۇدىس پەن نۇكەي ماشينادان سەكىرىپ ءتۇستى دە: 

- جولداس باستىق! بۇل كىسى حالىق وكىلدەرى حۋرالىنىڭ مۇشەسى عوي. ول كىسىنى ۇستاۋىڭىز زاڭسىز بولادى! - دەپ جارىسا ءۇن قاتىپ ەدى، الگى وفيتسەر بەلىندەگى تاپانشاسىن سۋىرىپ الىپ: 

- قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر! ورىندارىڭنان قوزعالماڭدار! سەندەرگە كولىكتەن تۇسۋگە كىم رۇقسات بەردى؟ شەرىكتەر! حالىق جاۋىنىڭ مىنا ەكى سىبايلاسىن دا تۇتقىنعا الىڭدار! قاراي عور، وڭباعان جاپون جانسىزدارىن! - دەپ ايعاي سالدى. 

ولاردى ايماقتىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا قاراستى تەرگەۋ اباقتىسىنا قاراي ايداپ بارا جاتقاندا قولىنداعى تاپانشاسىن وقتاعان كۇيى دىكىڭدەپ كەلە جاتقان وفيتسەرگە ءدوڭتاي: 

- باستىق جولداس! ماعان قانداي قىلمىس جۇكتەسەڭىز دە موينىما الۋعا دايىنمىن. مىنا قۇدىس پەن نۇكەيدىڭ ەش كىناسى جوق. ءبىرى قىزمەت بابىمەن، ەكىنشىسى، وقۋىن ءبىتىرىپ ۇيىنە ورالىپ كەلگەن جاس مۇعالىم. ەكەۋىن بوساتىڭىزشى! ەشبىر قىلمىسى جوق، وسى ەكى جاس بوساتىلسا، مەنى تاپ وسى جەردە اتىپ تاستاساڭىز دا، ەش رەنىشىم جوق - دەدى. وفيتسەردە ءۇن جوق. 

- اعا، بۇل جەندەتكە جالىنباڭىز! نە كورسەك تە سىزبەن بىرگە كورەيىك! سىزدەن جانىمىز ارتىق پا؟ - دەپ، قۇدىس دوڭتايعا قازاقشا ايتىپ ەدى، الگى وفيتسەر بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ: 

- جاپوننىڭ سىلىمتىكتەرى! نەگە ءبىز بىلمەيتىن تىلمەن سويلەسىپ كەلەسىڭدەر؟ تىڭشىلىق ارەكەتتەرىڭدى اقىلداسۋدى قويىڭدار! جابىڭدار اۋىزدارىڭدى! - دەپ، زىركىلدەدى. 

ولاردى سىرتتاي تورۋىلداپ، اتتارىن جەتەكتەپ، اناندايتىن جەردە ەرىپ كەلە جاتقان ماحمەت حاتشىعا بۇرىلىپ قاراعان ءدوڭتاي: 

- ماحمەت، اۋىلعا كەرى قايت! جۇمىسىڭدى جالعاستىرىپ، بىزدەن حابار كۇت! - دەپ، موڭعولشا ايعاي سالدى...  

_____________   

*دۇنتەەني كوبەن شاميل ءناريچ گەم! - ءدوڭتايدىڭ ۇلى ءشامىل بەرى كەل!

**گيالايلالاا اح اا! - راقمەت، اعا!

***حۋۆسگالىن ەسەرگۇۇ - كونتررەۆوليۋتسيونەر (حالىق جاۋى)

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz