ءوزىن ولمەستەي كورگەن ديكتاتورلاردىڭ اقىرى
دۇنيەنى جالپاعىنان باسىپ، تاققا تاسكەنەشە جابىسقان ديكتاتورلاردىڭ سوڭعى ساعاتى تىم ايانىشتى. ويتكەنى ءبىرى دارعا اسىلسا، ەندى ءبىرى ەلدەن قۋىلعان. تاعى ءبىرى كوزى بوزارعان كۇيى سوتتىڭ ۇكىمىن كۇتىپ، تەمىر توردىڭ ار جاعىندا جاتىر. Forbes جۋرنالى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى 13 ديكتاتوردىڭ اتاق-ابىرويىمەن قوسا ءومىر جولىنا ءۇڭىلىپ، تاعدىر-تالايىنا تالداۋ جاساپتى. ەندەشە, ءسىز دە تانىس بولىڭىز، وقىرمان. ءوزىن جەردەگى قۇدايعا بالاپ، حالقىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان جاندار قالاي ءولىم قۇشادى ەكەن؟
مۋاممار كاددافي,
ليۆيا دجاماحيرياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى. ەلدى 42 جىل بويى باسقارعان. كوتەرىلىسشىلەردەن جاسىرىنىپ، اقىرى ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىندا شابۋىل كەزىندە قازا تاپقان.
2011 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ اياعىندا ليۆيالىق كوتەرىلىسشىلەر مۋاممار كاددافيدىڭ تريپولي قالاسىندا ورنالاسقان سارايىنا شابۋىل جاساپ، وعان باسىپ كىرەدى. شابۋىلشىلاردىڭ بىرەۋى سارايدان كاددافيدىڭ اتاقتى باس كيىمىن تاۋىپ الادى. ال ونىڭ ءوزى سارايدى تاستاپ قاشىپ كەتكەن. سوندىقتان ليۆيانىڭ ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەسى كاددافيدىڭ باسىن ساۋعاعا تىگىپ، ونى ۇستاعان نەمەسە ولتىرگەن ادامعا 1,3 ملن دوللار بەرىلەدى دەپ جاريالاعان.
دۇنيەنى جالپاعىنان باسىپ، تاققا تاسكەنەشە جابىسقان ديكتاتورلاردىڭ سوڭعى ساعاتى تىم ايانىشتى. ويتكەنى ءبىرى دارعا اسىلسا، ەندى ءبىرى ەلدەن قۋىلعان. تاعى ءبىرى كوزى بوزارعان كۇيى سوتتىڭ ۇكىمىن كۇتىپ، تەمىر توردىڭ ار جاعىندا جاتىر. Forbes جۋرنالى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى 13 ديكتاتوردىڭ اتاق-ابىرويىمەن قوسا ءومىر جولىنا ءۇڭىلىپ، تاعدىر-تالايىنا تالداۋ جاساپتى. ەندەشە, ءسىز دە تانىس بولىڭىز، وقىرمان. ءوزىن جەردەگى قۇدايعا بالاپ، حالقىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان جاندار قالاي ءولىم قۇشادى ەكەن؟
مۋاممار كاددافي,
ليۆيا دجاماحيرياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى. ەلدى 42 جىل بويى باسقارعان. كوتەرىلىسشىلەردەن جاسىرىنىپ، اقىرى ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىندا شابۋىل كەزىندە قازا تاپقان.
2011 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ اياعىندا ليۆيالىق كوتەرىلىسشىلەر مۋاممار كاددافيدىڭ تريپولي قالاسىندا ورنالاسقان سارايىنا شابۋىل جاساپ، وعان باسىپ كىرەدى. شابۋىلشىلاردىڭ بىرەۋى سارايدان كاددافيدىڭ اتاقتى باس كيىمىن تاۋىپ الادى. ال ونىڭ ءوزى سارايدى تاستاپ قاشىپ كەتكەن. سوندىقتان ليۆيانىڭ ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەسى كاددافيدىڭ باسىن ساۋعاعا تىگىپ، ونى ۇستاعان نەمەسە ولتىرگەن ادامعا 1,3 ملن دوللار بەرىلەدى دەپ جاريالاعان.
سونىمەن قاتار كوتەرىلىسشىلەر سىرتتاي كاددافيگە ەگەر دە ول ۇكىمەتتەن ءوز ەركىمەن باس تارتسا، وعان ەلدەن كەدەرگىسىز كەتۋگە كومەكتەسەتىندەرىن ايتقان. بىراق تالاي جىل ليۆيا دجاماحيرياسىنا باسشى بولعان ديكتاتور راديودان بەرگەن ۇندەۋىندە ءوزىنىڭ ولىسپەي بەرىcپەيتىنىن، اياعىنا دەيىن شايقاساتىنىن ايتقان. جانە ايتقانىندا تۇرىپ، اياعىنا دەيىن شايقاسقان.
تەك 20 قازاندا عانا كوتەرىلىسشىلەر كاددافيدىڭ تۋعان قالاسىنا شابۋىل جاساعان كەزدە ول جارالانىپ قولعا تۇسەدى دە، ەكى اياعىنان العان جارادان قانسىراپ قايتىس بولادى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سيرت قالاسىنان قاشىپ شىعۋعا وعان ناتو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جاۋدىرعان وعى مۇرشا بەرمەگەن.
حوسني مۋباراك,
ەگيپەتتىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى. ەلدى 30 جىل باسقاردى، قازىر ونىڭ ءىسىن سوت قاراپ جاتىر. ءولىم جازاسىنا كەسىلۋى مۇمكىن.
ەلدەگى قيىنشىلىققا، تۇرمىستىڭ اۋىرتپالىعىنا نارازىلىق كورسەتىپ، شەرۋگە شىققان حالىقتى جازىقسىز ولتىرگەنى ءۇشىن جانە ەلدە سىبايلاس جەمقورلىقتى اسقىندىرعانى ءۇشىن حوسني مۋباراكتىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، قازىر سوت ءجۇرىپ جاتىر.
ءۇشىنشى تامىزدا وتكەن وسىنداي سوت ءماجىلىسىنىڭ بىرىندە سوتتالۋشىلارعا ارنالعان ارنايى ورىندا حوسني مۋباراك پەن ونىڭ ەكى بالاسى وتىردى. زوت زالىنان تۇسىرىلگەن وسى كادر ينتەرنەت ارقىلى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارادى.
حوسني مۋباراك ۇكىمەت باسىنا 1981 جىلى ونىڭ الدىندا بولعان ەل باسشىسى انۆار ساداتتى ولتىرگەننەن كەيىن كەلگەن. ۆيتسە-پرەزيدەنت قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن حوسني مۋباراك سول كەزدە جارالى بولعان. «ءوز زامانىنىڭ فاراونى» اتانعان مۋباراك سودان 30 جىل بويى ۇكىمەت باسىندا وتىردى. ول بيلىك قۇرعان زاماندا ەلدە توتەنشە جاعدايلار تۋرالى زاڭ ءجۇرىپ، ادامدار جازىقسىز ۇستالىپ، اۋەلى ءبىر ايعا، كەيىننەن ول ادامنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، اسكەري سوتپەن سوتتالىپ وتىرعان. بۇل زاڭ بويىنشا «قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن» وسىنداي تسەنزۋرا ەنگىزىلگەن. مۋباراك ەل رەفەرەندۋمىندا ءتورت رەت پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان جانە تورتەۋىندە دە جالعىز كانديدات بولعان.
وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا كۇتپەگەن جەردەن ەلدە رەۆوليۋتسيا باستالىپ، مۋباراك ءوز ورنىن كىشى بالاسى گامالعا بەرۋگە ۇلگەرمەي قالعان. كاير، الەكساندريا جانە باسقا دا قالالاردا ءبىر مەزگىلدە باستالعان كوتەرىلىس 18 كۇن بويى تولاستاماي قويعان. سونىڭ سالدارىنان 800-دەن استام ادام پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىمەن شايقاستا قازا تاپقان. مۋباراك حالىقتى تىنىشتاندىرماق بولىپ، جاڭا ۇكىمەت تە قۇردى جانە ءوزى بۇدان بىلاي ەشقانداي سايلاۋعا قاتىسپايتىنىن دا ايتىپ باقتى.
دەگەنمەن 11 اقپاندا ول تاعىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ال ناۋرىز ايىنىڭ اياعىندا ول ءۇي قاماۋىنا الىنىپ، ءساۋىر ايىندا ونىڭ ەكى بالاسى دا تۇتقىندالادى. قازىر بۇل ۇشەۋى دە ەلدە سىبايلاس جەمقورلىقپەن اينالىسقاندارىن مويىنداماي وتىر، ەگەر مۋباراك بۇل كىناسىن موينىنا الاتىن بولسا، وعان ءولىم جازاسى بەرىلەتىنى ءسوزسىز.
زين ەل-ابيدين
بەن الي,
ءتۋنيستىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى.
ەلدى 23 جىل باسقارىپ، اقىرىندا قاشىپ كەتكەن.
زين ەل-ابيدين بەن الي ۇكىمەت باسىنا 1987 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن كەلەدى. بەن الي 1994 جىلعى سايلاۋدا جالعىز كانديدات بولىپ پرەزيدەنتتىككە وتەدى.
ال تۋنيستە 2002 جىلعى بولعان رەفەرەندۋمنىڭ شەشىمى بويىنشا پرەزيدەنت ءۇش جانە ودان دا كوپ مەرزىمگە سايلانۋعا رۇقسات ەتىلىپ، ونىڭ ەل باسقارۋ جاسى دا 70-تەن 75-كە دەيىن ۇلعايتىلادى.
ءسويتىپ، بەن الي ۇكىمەت باسىندا ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن وتىرادى. ال ەلدەگى ساياسي جانە جوعارى لاۋازىمدى ورىنداردىڭ كوپشىلىگىندە پرەزيدەنت پەن ونىڭ جۇبايى لەيلا ترابەلسيدىڭ تۋىسقاندارى وتىردى.
تۋنيستە 2010 جىلعى جەلتوقسان ايىندا بولعان توڭكەرىستەرمەن بىرگە اراب ەلدەرىنىڭ تولقۋلارى باستالدى. كوشەلەرگە شىققان شەرۋىلشىلەر نەگىزىنەن ەلدەگى جۇمىسسىزدىق پەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءوز نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى. اراعا ءۇش اپتا سالىپ كوتەرىلىسشىلەرگە توتەپ بەرە الماعان بەن اليگە ءوز جانۇياسىمەن بىرگە كورشى ساۋد اراۆياسىنان ساياسي باسپانا سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى.
ءسويتىپ، ول 14 قاڭتاردا ەلدەن قاشىپ كەتەدى. ماۋسىم ايىندا بەن الي مەن ونىڭ جۇبايى ۇرلىق-قارلىقتا كىنالى دەپ ايىپتالىپ، سىرتتاي 35 جىلعا سوتتالادى جانە ەلگە كەلتىرگەن زيانى ءۇشىن ولارعا 65 ملن دوللار ايىپپۇل سالىنادى. ال ولاردىڭ ەلدە قالعان 30 شاقتى تۋىستارى تەز ارادا تۇتقىنعا الىنادى. سوت ۇكىمى شىققاننان كەيىن بەن الي باق-تارعا العاش رەت ۇندەۋ جاساپ، ءوزىنىڭ ەش كىناسى جوق ەكەنىن جانە ساۋد اراۆياسىنا ۇشاتىن ۇشاققا ونى وتىرىك الداپ مىنگىزگەندەرىن جاريا ەتەدى. ونىڭ شۆەيتساريا بانكىندە ساقتاعان ونداعان ميلليون دوللارى بار ەسەپشوتتارىنا قاڭتار ايىندا دەرەۋ بۇعاۋ سالىنادى. دەگەنمەن دە بەن الي مەن ونىڭ جۇبايى ەلدەن 60 ملن دوللارعا باعالاناتىن 1,5 توننا التىندى ۇرلاپ الىپ شىققان.
لوران گباگبو,
كوت-د'يۆۋاردىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى. ەلدى 11 جىل باسقاردى، قازىر تۇتقىندالىپ، تۇرمەدە وتىر.
لوران گباگبو 2000 جىلى كوت-د'يۆۋاردا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا جەڭىپ شىعىپ، تاققا وتىرادى. ونىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمى 2005 جىلى ءبىتۋى كەرەك بولعان، بىراق گباگبو كەلەسى سايلاۋدى بولدىرماي قويادى. ويتكەنى ەلدىڭ سولتۇستىگىندە دۇمپۋلەر باستالىپ، 2002 جىلدان بەرى حالىق قايتا-قايتا كوتەرىلىسكە شىعىپ وتىرعان بولاتىن.
ال 2010 جىلعى بولعان پرەزيدەنت سايلاۋىندا ەكىنشى تۋردا گباگبو ءوزىنىڭ قارسىلاسى بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر اللاسان ۋاتتەردەن جەڭىلىپ قالادى.
بىراق تا گباگبوعا باعىنىشتى بولىپ تۇرعان كونستيتۋتسيالىق كەڭەس سايلاۋ قورىتىندىلارىن گباگبونىڭ پايداسىنا شەشىپ، جەڭىستى گباگبوعا بەرەدى. كوت-د'يۆۋاردا قايتادان تارتىپسىزدىكتەر باستالىپ، كوتەرىلىستەرگە ۇلاسادى. ال گباگبونىڭ ۇكىمەتى كوشەگە شىققان بەيبىت حالىققا وق جاۋدىرىپ، كوتەرىلىستى باسپاقشى بولادى.
سول كەزدە Human Rights Watch ۇيىمى ەلدەگى بولىپ جاتقان مۇنداي وقيعانى ادامزاتقا قارسى جاسالعان قىلمىس دەپ باعالايدى. بۇل وقيعاعا بۇۇ-ى مەن فرانتسيا ارالاسىپ، ولاردىڭ تىكۇشاقتارى 10 ساۋىردە گباگبونىڭ سارايىنا شابۋىل جاساپ، ونىڭ اسكەري تەحنيكاسىن تۇگەل دەرلىك جويىپ جىبەرەدى.
11 ساۋىردە گباگبونىڭ ءوزى دە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە قامالادى. تۇتقىنعا تۇسەردىڭ الدىندا گباگبو ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن سەزىپ، ءوز جاقتاستارىنا ارتىق قان توكپەۋگە، قارۋلارىن وتكىزۋگە بۇيىرادى، حالىقتى تىنىش ءومىر سۇرۋگە شاقىرادى.
ساددام حۋسەين,
يراكتىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى. ەلدى 24 جىل باسقاردى، ءولىم جازاسىنا تارتىلدى.
1968 جىلى بولعان توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە يراك ۇكىمەتىن «بااس» پارتياسى باسقارادى. ال ساددام حۋسەين سول پارتيانىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، ۆيتسە-پرەزيدەنت قىزمەتىن اتقارادى. سونىمەن قاتار ول ەلدىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىن، ارنايى اسكەري قىزمەتتەردى جانە ارميانى ءوز قاراماعىنا الادى. 1979 جىلى ال-باكر پرەزيدەنتتىكتەن باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا ساددام حۋسەين وتىرادى. باسشىلىققا كەلگەن ساددام ارادا ءبىر اپتا وتپەي «بااس» پارتياسىنىڭ قاستاندىقتارىن اشكەرەلەپ، ەلدەگى 68 جوعارى لاۋازىمدى ادامدى «قاسكۇنەمدىكپەن اينالىسقانى ءۇشىن» تۇتقىنعا الىپ، 21 ادامدى ءولىم جازاسىنا تارتادى.
سول كەزدە ساددام حۋسەين ءوز حالقىنا: «ءبىز قازىر ستاليندىك ءداۋىردى باستان كەشىپ جاتىرمىز»،- دەگەن ەدى. ساددام حۋسەين رەجيمىنىڭ قۇربانى بولعان ادامداردىڭ ناقتى سانى بەلگىسىز، ولار ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. 1988 جىلى حالابدجا قالاسىندا بولعان كۇرتتەردىڭ گازدىق شەرۋىندە 5000 ادام قازا تابادى. ال اتاقتى «انفال» وپەراتسياسى كەزىندە بىرنەشە ءجۇز مىڭ كۇرت ءوز ۇيلەرىنەن قۋىلىپ، ون مىڭنان استام ادام ولەدى.
1980-1988 جىلدارى بولعان يران-يراك سوعىسى كەزىندە 300 000 ادام قازا تاۋىپ، كۋۆەيت قالاسىنا شاپقىنشىلىق جاساعان كەزدە ءجۇز مىڭنان استام ادام قازا تابادى. ونداعان مىڭ ادام يراك تۇرمەلەرىندە زورلىق كورىپ، قيىنشىلىقپەن قازا تابادى.
اقش 2003 جىلى يراكقا قارسى اسكەري شابۋىلدار ۇيىمداستىرادى، ال ءساۋىر ايىندا جاياۋ اسكەر باگداد قالاسىن جاۋلاپ الىپ، ساددام حۋسەين ۇكىمەتىن قۇلاتادى. ونى 2003 جىلى جەلتوقسان ايىندا قولعا تۇسىرەدى.
حالىقتى جازىقسىز قىرعانى ءۇشىن 2005 جىلى ساددام حۋسەيندى سوتتاپ، 2006 جىلى سوت ۇكىمى بويىنشا ول ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. تۇرمەدە وتىرعان ساددام ولەر الدىندا قۇران وقىپ، بىرنەشە ولەڭ جازادى. 2006 جىلى 30 جەلتوقساندا ساددام حۋسەين دارعا اسىلادى. بۇل پروتسەسس بەينەفيلمگە ءتۇسىرىلىپ، يراكتىڭ بارلىق تەلەكانالدارىنان كورسەتىلەدى.
سلوبودان
ميلوشەۆيچ,
ەلدى 11 جىل باسقارىپ، تۇرمەدە قايتىس بولعان.
سەربيا ەلىنىڭ پرەزيدەنتى بولا تۇرىپ، سلوبودان ميلوشەۆيچ 1999 جىلى مامىر ايىندا بۇرىنعى يۋگوسلاۆيادا ادامزاتقا جاساعان قىلمىستارى مەن گەنوتسيد ءۇشىن بۇۇ-نىڭ اسكەري قىلمىستار جونىندەگى حالىقارالىق تريبۋنالى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلادى. ونى كوسوۆودا بولعان سوعىستا بىرنەشە مىڭداعان كوسوۆو الباندارىن دەپورتاتسيالاۋعا جاۋاپتى دەپ جانە سرەبرەنيتسە قالاسىندا 8000 مىڭ بوسنيا مۇسىلماندارىن جازىقسىز ولتىرگەنى ءۇشىن، سونداي-اق حورۆاتيا، بوسنيا جانە گەرتسەگوۆينادا ەتنيكالىق تازالاۋ وپەراتسيالارىن جۇرگىزگەنى ءۇشىن ايىپتادى.
ناتو اسكەرلەرىنىڭ سەربيادا جۇرگىزگەن اسكەري شابۋىلدارىنان كەيىن كوسوۆودا سوعىس توقتاتىلادى. وسىدان كەيىن 2000 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ميلوشەۆيچ مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزەدى. وسى سايلاۋدىڭ العاشقى تۋرىندا وپپوزيتسيا بەلسەندىسى ۆويسلاۆ كوشتۋنيتسا 50 پايىزدان ارتىق داۋىس جيناپ جەڭىسكە جەتەدى.
ال سايلاۋ كوميسسياسى ونىڭ بۇل جەڭىسىن مويىنداماي، سايلاۋدىڭ ەكىنشى تۋرىن وتكىزبەكشى بولادى. ەكىنشى كۇنى جۇزدەگەن ادامدار سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ شەشىمىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، شەرۋگە شىعادى. ءسويتىپ، 27 قىركۇيەكتە سەربيادا كوتەرىلىس باستالادى. كوتەرىلىسشىلەر 5 قاراشا كۇنى پارلامەنتكە شابۋىل جاساپ، ورتالىق تەلەۆيدەنيەنىڭ عيماراتىن باسىپ الادى. ليۋبيسلاۆ دجوكيچ دەگەن جۇرگىزۋشى شابۋىلعا بۋلدوزەرىمەن شىعادى، سوندىقتان دا بۇل رەۆوليۋتسيانى «بۋلدوزەرلى رەۆوليۋتسيا» دەپ اتاپ كەتەدى. ال 6 قاراشا كۇنى ميلوشەۆيچ ەرىكسىز تاعىنان باس تارتادى دا، سايلاۋ كوميسسياسى كوششتۋنيتسانىڭ جەڭىسىن قابىلدايدى. 2001 جىلى ناۋرىزدا ميلوشەۆيچ تۇتقىندالىپ، سوتتالادى. بىراق ول وزىنە تاعىلعان ايىپتاردى مويىنداماي، شاماسى كەلگەنشە ءوزىن-ءوزى قورعايدى. دەگەنمەن دە سوت ۇكىمى شىققانشا، ول 11 ناۋرىز كۇنى تۇرمەدە قايتىس بولادى.
نيكولاە چاۋشەسكۋ
ەلدى 24 جىل باسقاردى، كەيىننەن ءولىم جازاسىنا تارتىلدى.
1989 جىلى 25 جەلتوقساندا رۋمىنيا كومپارتياسىنىڭ باس سەكرەتارى نيكولاە چاۋشەسكۋ مەن ونىڭ ايەلى ەلەنا، رۋمىنيانىڭ ۆيتسە-پرەمەرى تەز ارادا سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا تارتىلادى. ءوز ەلىن 1965 جىلدان باسقارعان نيكولاە چاۋشەسكۋ حالىقتى گەنوتسيدكە ۇشىراتقانى ءۇشىن جانە ەلدى اشتىق پەن جوقشىلىققا اكەلگەنى ءۇشىن ايىپتالدى.
تارتىپسىزدىك رۋمىنيانىڭ تيميشوارا قالاسىندا 1989 جىلى جەلتوقسان ايىندا باستالادى. بەيبىت شەرۋگە شىققان حالىققا چاۋشەسكۋ بىردەن وق اتۋعا بۇيىرادى. 20 جەلتوقساندا جاساعان ءوزىنىڭ تەلەۇندەۋىندە چاۋشەسكۋ بۇل كوتەرىلىسكە «شەتەلدىك كۇشتەر» كىنالى دەيدى. توڭكەرىس تەز ارادا بۋحارەست قالاسىندا جالعاسىن تاۋىپ، 21 جەلتوقساندا قالاعا اسكەرلەر كىرە باستايدى. كەلەسى كۇنى ەلدىڭ قورعانىس ءمينيسترى ۆاسيلە ميليا قازا تابادى، بىرەۋلەر ونىڭ ءوزىن-ءوزى ولتىرگەنىن ايتسا، ەندى بىرەۋلەر ول چاۋشەسكۋدىڭ حالىققا وق اتۋ تۋرالى بۇيرىعىن ورىنداماعانى ءۇشىن اتىلدى دەيدى. 22 جەلتوقسان كۇنى چاۋشەسكۋ كوتەرىلىسكە شىققان حالىقپەن تىلدەسپەكشى بولادى، بىراق حالىق ونى تىڭدامايدى، كەرىسىنشە، كومپارتيا عيماراتىن شابۋىلداپ، باسىپ كىرەدى. اقىرىندا چاۋشەسكۋ جانۇياسىمەن بىرگە تىكۇشاقپەن قاشىپ كەتپەكشى بولادى، بىراق ونىڭ جۇرگىزۋشىسى كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا شىعىپ، تىكۇشاقتى تىرگوۆيشتە قالاسىنداعى الاڭعا قوندىرادى. ءسويتىپ چاۋشەسكۋ كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سوتتالادى.
فەرديناند ماركوس,
ءفيليپپيننىڭ بۇرىنعى ديكتاتورى، ەلدى 20 جىل باسقارىپ، اقىرىندا قاشىپ كەتكەن.
فەرديناند ماركوس فيليپپين پرەزيدەنتى بولىپ 1965 جىلى سايلانادى، كەيىن 1969 جىلى ەكىنشى رەت سايلانادى. وسى ورنىندا ۇزاق ۋاقىتقا قالۋ ءۇشىن 1972 جىلى فەرديناند ماركوس ەلدە توتەنشە جاعداي جاريالايدى. وسى بۇيرىقتىڭ شەشىمىمەن ءسوز بوستاندىعىنا شەك قويىلىپ، مىڭداعان ادام جازىقسىز قاماۋعا الىنادى. بۇل بۇيرىق تەك 1981جىلى عانا كۇشىن جويادى. ارادا ەكى جىل وتكەندە بۇرىنعى وپپوزيتسيا وكىلى بەنينو اكۆينو ەلگە قايتىپ ورالادى. بىراق ۇشاقتان تۇسپەي جاتىپ ونى اتىپ ولتىرەدى. ونىڭ زايىبى كوراسون اكۆينو ەرىنىڭ ءوشىن الماقشى بولىپ، 1986 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسادى. اقىرىندا ماركوس جيناعان داۋىسىن وتىرىك ساپىرىلىستىرىپ، ناتيجەسىن بۇرمالاۋدىڭ ارقاسىندا جەڭىپ شىعادى. وسىدان كەيىن فيليپپيندە ءتىپتى اسكەري لاۋازىمدى ادامدار ەكى جىككە بولىنەدى: ءبىرى - اكۆينونى جاقتاۋشىلار، ەكىنشىسى - ماركوستى جاقتاۋشىلار. بۇل ەكى جاق ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىستا بولادى. اقىرىندا ماركوسقا ەلدەن قاشۋعا تۋرا كەلەدى. ول اقش-قا قاشىپ كەتىپ، ارادا ءۇش جىل وتكەن سوڭ گاۆايادا قايتىس بولادى.
ماركوس ەل باسقارعان ۋاقىتتا ايەلى يمەلدا ەكەۋى بىرنەشە ميلليارد دوللاردى اقش پەن شۆەيتساريانىڭ بانكتەرىنە اۋدارىپ جىبەرگەن. ەلدەگى جوعارى لاۋازىمدى ورىنداردا تەك قانا پرەزيدەنت پەن ونىڭ ايەلىنىڭ تۋىستارى وتىرعان، ال ولار ەلدەگى ءىرى-ءىرى كومپانيالاردى ءوز اتتارىنا اۋدارىپ العان.
پول پوت,
كامبودجانىڭ (كامپۋچيا) بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى، ەلدى ءتورت جىل باسقارعان، سول ءتورت جىلدا ادامزاتقا قارسى قىلمىستار جاساعانى ءۇشىن سوتتالىپ، سوت پروتسەسى باستالعانشا قايتىس بولعان.
كامبودجادا پول پوت بيلىك قۇرىپ تۇرعان داۋىردە بىرنەشە ميلليون قىزىل كحمەرلەر جازىقسىز قازا تاپتى. بۇل - ەلدەگى ادام سانىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى بولاتىن. 1979 جىلى ەلگە ۆەتنام ارمياسىنىڭ كەلۋىمەن پول پوت ۇكىمەتى اقىرىن-اقىرىن ىعىستىرىلا باستايدى. دەگەنمەن ول 20 جىل بويى قىزىل كحمەرلەردىڭ باسشىسى بولىپ قالا بەردى. بىراق 1997 جىلى پول پوت ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇزەڭگىلەس دوسى سون سەندى بۇكىل جانۇياسىمەن بىرگە ولتىرۋگە بۇيرىق بەرەدى. وسىدان باستاپ ەلدە تارتىپسىزدىك باستالىپ، جەر-جەردەن كوتەرىلىس وتى ۇشقىنداي باستايدى. كوتەرىلىسشىلەر پول پوتتىڭ ءوزىن تۇتقىنعا الىپ، 1998 جىلى ونى حالىقارالىق تريبۋنالمەن سوتتاماقشى بولادى. بىراق پول پوت سوتقا جەتپەي قايتىس بولادى.
جان-كلود ديۋۆالە,
ەلدى 15 جىل باسقارىپ، اقىرىندا قاشىپ كەتكەن.
گايتي مەملەكەتىنىڭ باسشىسى بولعان جان-كلود ديۋۆالە بيلىككە اكەسى فرانسۋا ديۋۆالەدەن كەيىن كەلەدى. جالعان اتى «بەبي دوك». ەلدە 1971 جىلى بولعان بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم «بەبي دوك» اكەسىنىڭ ورنىن باساتىن مۇراگەر ەكەنىن دالەلدەيدى. ارادا 15 جىل وتكەن سوڭ 1985 جىلعى رەفەرەندۋمدا جان-كلود ديۋۆالە ءومىر بويى ەلدى باسقارۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى، بىراق مۇنداي شەشىمگە نارازىلىق بىلدىرگەن حالىق اقىرىن-اقىرىن كوتەرىلىسكە شىعا باستايدى. اقىرىندا 1986 جىلدىڭ اقپان ايىندا جان-كلود ديۋۆالە كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ايەلى ەكەۋى فرانتسياعا جەر اۋدارىلادى. بۇلار شەتەلگە قانشا ميلليون اقشا اۋدارعانى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز، دەگەنمەن دە جان-كلود ديۋۆالە جانۇياسىمەن بىرگە پاريجدە سالتاناتتى عۇمىر كەشتى. بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ديۋۆالە گايتيگە قايتىپ كەلەدى، بىراق ەكى كۇننەن كەيىن ول قايتادان تۇتقىنعا الىنادى. ول ەلدە سىبايلاس جەمقورلىقتى ورشىتكەنى ءۇشىن جانە ادام قۇقىعىن بۇزعانى ءۇشىن ايىپتالۋدا، ال سوتى ازىرگە بولعان جوق.
اۋگۋستو پينوچەت,
ءچيليدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى، ەلدى 17 جىل باسقاردى، حالىقتى جازىقسىز قىرعانى ءۇشىن ايىپتالىپ، بيلىكتەن كەتتى، سوت ۇكىمى شىققانشا قايتىس بولدى.
1973 جىلى ەلدە بولعان توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە اۋگۋستو پينوچەت بيلىك باسىنا كەلەدى. ونىڭ بيلىك قۇرعان زامانىندا بىرنەشە مىڭ ادام جازىقسىز قىرىلىپ، بىرنەشە مىڭى قۋعىنعا ءتۇسىپ، تۇتقىندالادى. 1988 جىلعى رەفەرەندۋمنان كەيىن پينوچەت بيلىكتەن ءوز ەركىمەن باس تارتادى. ول 1990 جىلى پرەزيدەنتتىكتەن مۇلدە كەتەدى، بىراق كەيىنگى جەتى جىل بويى باس اسكەري قولباسشى قىزمەتىندە بولىپ، سەناتتان ورىن الادى. بۇل قىزمەت وعان باسىنا ءىس تۇسكەن جاعدايدا ەشكىمگە باعىنباۋعا، دەربەس قۇقىقتىق مارتەبە يەلەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. 1998 جىلى يسپانيا پينوچەتتى ءوزىنىڭ ازاماتتارىن ولتىرگەنى ءۇشىن ايىپتايدى، سوندىقتان ءچيليدىڭ جوعارعى سوتى ونى جوعارىدا اتالعان قۇقىعىنان ايىرادى. مىنە، وسىدان كەيىن پينوچەتتىڭ ۇستىنەن بىرنەشە رەت قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، ول ادام قۇقىعىن بۇزعانى ءۇشىن، ادامداردى ۇرلاعانى، ولتىرگەنى ءۇشىن ايىپتالادى. بىراق بىردە-ءبىر ءىس اياعىنا دەيىن جەتپەي قالادى، ويتكەنى 2006 جىلى 10 جەلتوقساندا پينوچەت كەنەتتەن قايتىس بولادى.
مانۋەل نورەگا,
پانامانىڭ بۇرىنعى
اسكەري ديكتاتورى،
ەلدى 6 جىل باسقارعان،
قازىر تۇرمەدە وتىر.
1989 جىلى اقش-تىڭ پانامادا جۇرگىزگەن اسكەري شابۋىلدارىنىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى ديكتاتور مانۋەل نورەگا بيلىكتەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. ول ناشاقورلىقپەن اينالىسقانى ءۇشىن، ەلدى توناعانى، شەتەلگە سەبەپسىز اقشا اۋدارعانى ءۇشىن ايىپتالىپ، امەريكانىڭ تۇرمەسىندە 20 جىل وتىرادى. 2010 جىلى نورەگا فرانتسياعا ءوتىپ، ناشاقورلىقپەن اينالىسقانى ءۇشىن 7 جىلعا سوتتالادى. سول جىلى تامىز ايىنىڭ باسىندا فرانتسيا ونى قايتادان پاناماعا قايتارادى. مۇندا نورەگاعا ادام قۇقىعىن بۇزعانى ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى ايىپ تاعىلادى دا، ارقايسىسىنا 20 جىلدان باس بوستاندىعىنان ايىرادى.
سۋحارتو,
يندونەزيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى، ەلدى 32 جىل بويى باسقارىپ، بيلىكتەن ءوز ەركىمەن كەتكەن.
يندونەزيادا 1965 جىلى بولعان كوممۋنيستىك توڭكەرىستەن كەيىن ۇكىمەت باسىنا سۋحارتو كەلەدى. بۇدان كەيىن ەلدە قۋعىن-سۇرگىن باستالىپ، 500 000 ادام قازا تابادى.
سۋحارتو جەتى رەت پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسادى. 1998 جىلى ازيادا بولعان ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە يندونەزيادا ستۋدەنتتەر سۋحارتو ۇكىمەتىنە نارازىلىقپەن شەرۋگە شىعادى.
بىراق سۋحارتو ولاردى قاتىگەزدىكپەن جازىقسىز قىرىپ تاستايدى. بۇدان كەيىن ەلدە جاپپاي كوتەرىلىس باستالىپ، شابۋىلشىلار پارلامەنتتى باسىپ الادى.
21 مامىردا سۋحارتو بيلىك باسىنان ءوز ەركىمەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. سوڭعى ون جىل ول يندونەزيادا تۇرىپ، بىرنەشە رەت سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن سوتتالادى. بىراق ءار رەتتە ول دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اقتالىپ شىعىپ وتىرادى دا، 2008 جىلى 27 قاڭتاردا قايتىس بولادى.
«فوربس» جۋرنالىنان قازاقشاعا اۋدارعان
ايمان وسپانوۆا
P.S. انەكي, ابجىلاننىڭ اقىرى. ايتسە دە حالىقتىڭ قاھارىنا ۇشىراعان پاتشالاردىڭ الدى-ارتى بۇلار ەمەس. ءومىر جازسا، بۇل ءتىزىم جيىرماعا جەتكەنشە، سىزگە تانىس ەسىم دە بوي كورسەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلە ونىڭ قالاي كوز جۇمعانىندا عوي. تەك ەلگە كەسىرى تيمەسىن دەڭىز.
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 38 (121) 09 قاراشا 2011 جىل
