«الاش ايناسى» گازەتi مەن قازاق راديوسىنىڭ بiرلەسكەن جوباسى

«ايتوبەل» حابارىنىڭ جازباشا نۇسقاسى

حاباردىڭ تiكەلەي تولقىنداعى ۋاقىتى: 101 عم، سارسەنبى كۇنى ساعات 14:05-15:00

«الاش ايناسى» گازەتi مەن قازاق راديوسىنىڭ بiرلەسكەن جوباسى

«ايتوبەل» حابارىنىڭ جازباشا نۇسقاسى

حاباردىڭ تiكەلەي تولقىنداعى ۋاقىتى: 101 عم، سارسەنبى كۇنى ساعات 14:05-15:00

- تاۋەلسىزدىك ۇعىمىمەن قوسا، ومىرىڭىزگە، بالالىق شاعىڭىزعا ساياحات جاساساق... كوپشىلىك قاۋىم ءسىزدى اقىندىعىڭىزدان گورى  الاش­تا­نۋشى دەپ تانيتىن سەكىلدى. اقىن­دىقتان الشاقتاپ كەتكەن جوقسىز با؟ پوەزياعا قالاي كەلدىڭىز؟

- تاۋەلسىزدىك - كەز كەلگەن ءوسپىرىمنىڭ تۋا تۇيسىگىنە بىتكەن ۇعىم. ءسابيدىڭ ءوزى ەڭبەكتەپ العا ۇمتىلادى. نەگە؟ ول اناسىنىڭ اۋزىنا اكەلگەن، قاسىقتاپ بەرگەن ءتاتتىسىن ءوزى العىسى كەلەدى. ياعني تاۋەلسىز بولۋعا ۇمتىلۋ. بۇل - دەربەس ءومىر ءسۇرۋدىڭ فورماسى سياقتى. قازاقتىڭ «ون ۇشتە - وتاۋ يەسى» دەگەنى سول. اۋەلى قوزى باقتىرادى، قوي باقتىرادى، ەشكى، سيىر باقتىرادى، ەڭ سوڭىندا جىلقى باقتىرادى. نەگە؟ دەربەس ءومىر سۇرۋگە بە­يىم­دەۋدىڭ ارەكەتى. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىك ۇعىمى كەز كەلگەن ويلى ازاماتتىڭ تۇيسىگىندە تۋعاننان ءنار العان دەپ ويلايمىن.  

جاس كەزىمنەن اكەم، شەشەم ەرتەگى، ءان ايت­تى. ماعان ءومىردىڭ اششى ءدامى نەمەسە  مىنا دۇنيەنى كوركەم قابىلداۋ سول اڭىز-ەرتەگىلەر مەن شەشەم ايتقان اننەن كوكەيى­مە تۇسكەن سياقتى. ءبىز اتامىزدىڭ بالاسى رەتىندە شەشەمىزگە جولاماي وستىك.  ءالى ەسىمدە، ءبىر جولى جالعىز قىستاقتا شەشەمىز ەكەۋىمىز قالدىق. كەش باتادى، قاراڭعى تۇسەدى، دۇنيە تىپ-تىنىش، تەك قورقىنىشتان عانا تۇرادى.  شەشەم قازاندىققا وت جا­عىپ، اس قايناتىپ جاتىر... قاسىنا بارىپ وتىردىم، قورقا-قورقا الدىنا جايعاستىم. شەشەم وشاققا قاراپ وتىرىپ، «اعاجاي التايداي» دەگەن ءان ايتتى. «اعاجاي التاي­داي جەر قايداي...» دەگەن كەزدە كوزىنەن تامشى جاس ءمولت ەتىپ اعىپ ءتۇستى. الدىندا وتىرعان مەنىڭ بەتىمە ءتيدى. بەتىمنەن سىزى­لىپ وتىرىپ ەرنىمە كەلدى. ءدامىن تاتىپ ەم، اششى ەكەن. شەشەمە قاراسام، ەكى كوزىنەن جاس مولتىلدەي سورعالاپ، مۇڭايىپ، اقىرىن  ءان ايتىپ وتىر.  سوندا  مەنىڭ   انگە ۇيىعان كوڭىلىمدى مۇڭ باسىپ، وزگەشە ءبىر دۇنيەگە ەنگەندەي، ءومىردىڭ اششىلىعىن سەزگەندەي بولدىم. ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان ولەڭ، ونەر، ءومىردى ءتۇيسىنۋ، جاقسىلىق-جاماندىقتى قابىل­داۋ سول كەزدەن باستاپ ساناما ساۋلە سالعان سياقتى...

ءبىر جاعى كۇلكىلى، ءبىر جاعى شىندىق... مەن 3-كلاستا شاشى ۇزى-ى-ى-ن، تىرسەگىنە تۇسەتىن جاڭىل اتتى قىزعا عاشىق بولدىم. الگى ءۇشىن مەكتەپتەگى 12 بالامەن توبەلەستىم. 12-ءنىڭ ىشىندەگى وقاس دەگەن جىگىت ەكەۋىمىز 16 رەت جەكپە-جەككە شىقتىق. ول مەنەن ءبىر-ەكى جاس ۇلكەن ەدى. ەڭ سوڭىندا جەڭىسكە جەتتىك قوي...

1 مامىردىڭ قارساڭى... اكەم، شەشەم، اپايىم، قارىنداسىم قىرماندا بولاتىن. سول قىرمانعا قانت-شاي اپارۋ ءۇشىن ماعان ات بۇيىردى. الگى اتپەن كۇنى بويى ارلى-بەرلى شاۋىپ، كەۋدەم كوتەرىلىپ، كەشكە جاقىن جەتى-سەگىز شاقىرىمداعى قىرمانعا جەتتىم-اۋ. كۇن وتكەن بولۋ كەرەك، قاتتى اۋىر­دىم. ساندىراقتاپ جاتىپ، دۇنيەنىڭ ە-ە-ە-ڭ  تۇبىنە ۇشىپ كەلە جاتقانداي بول­عاندا  «ج-ا-اڭىل» دەپ ايقايلايتىن كورى­نەم... اراسىندا - 7-9 مامىر مەرەكەلەر. ءوزىڭ اۋىرىپ جاتىرسىڭ. ساباققا بارماي قالدىم. سول كۇندەرى اپايىم ايتتى: «اق كويلەكتى ەكى ادام كەلە جاتىر» دەپ.  جاڭىل مەن باتىرحان ەكەنىن ءبىلدىم. ولار ەسىكتەن كىرە بەرگەندە، كۇننىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان جاڭىلدىڭ موينىنا كوزىم ءتۇستى. جەلكەسى اپپاق.  قوس ءورىمدى جۋان، ۇزىن بۇرىمىن قيىپ تاستاپتى.  سودان تەرىس قاراپ جاتتىم. جاڭىلدىڭ جىلاپ تۇرعانى ەسىمدە. قوش، ماحاببات سونىمەن ءبىتتى عوي...

ءبىزدىڭ جاقتا، سەمەي وبلىسى اباي اۋدا­نى شىڭعىستاۋدىڭ بوكتەرى،  ەڭ جاقسى ۋا­قىت - كوكتەم مەزگىلى. ەڭ جاقسى كورىنىس - توبىلعى مەن قاراعان گۇلدەگەن كەز. دۇنيە جاسارىپ، قۇلپىرادى. ءبىز قىرعا شىعىپ، راۋعاش تەرىپ  كەتەمىز. قازىر پولكوۆنيك-دارىگەر  قابىل كوشەرباەۆ، رىمبەك راقى­شەۆ دەگەن جىگىتتەر بولدى. سولار مەنى الىپ شىعادى، ۇشەۋمىز ءبىر توبەگە بارىپ، شال­قامىزدان جاتامىز. اسپاندا بۇلتتار ءجوڭ­كىلەدى، كوكتەمدە تىرنالار قايتادى، قازدار ۇشادى. الگىلەرگە قاراپ، مەن سويلەي بەرە­مىن: «اۋەدەن ۇشقان التى قاز، اتايىن دە­سەم، وعىم از. مىنە، مايدان، مىنە ساز» دەپ، قىز جىبەكتى ايتىپ كەلەمىن دە، تولەگەننىڭ اتاسىمەن، اناسىمەن، قارىنداسىمەن قوش­تا­ساتىنى بار عوي: «سولارعا سالەم ايت، قوسو­بانىڭ تۇبىندە قوسا كەتتى دەگەيسىڭ، ارتىمدا سانسىزباي دەگەن ءىنىم بار، سوعان سالەم ايت، جەسىرىن جالعىز قالدىرماسىن» دەگەن جەرىنە كەلگەندە ءوزىم دە جىلاپ جىبەرەمىن. ويتكەنى جالعىز ۇلمىن، ارتىمدا سانسىزباي جوق. «جاڭىل كىمگە قالادى؟» دەپ قيالدايمىن... «ءاي، اسپاندا جوڭكىلگەن بۇلت­تار، سەندەر، جاڭىل جاققا ۇشىپ باراسىڭدار عوي، وسى ءسوزىمدى جەتكىزىڭدەر. ەي، قازدار سونىڭ قاسىندا كول بار، سەندەر سوعان قوناسىڭدار عوي، وسىنى ايتىڭدار» دەپ سويلەي بەرەمىن. توقتاپ قالسام، الگى ەكەۋى شىمشىلايدى: «سويلەشى، سەن جاقسى سويلەيسىڭ» دەيدى. مەن بولسام جىراۋلار سەكىلدى شالقامنان جاتىپ الىپ، سويلەي بەرەمىن. وسى قىز جىبەكتىڭ جىرى، انامنىڭ «التايدى» ايتقانداعى كوز جاسى مەنىڭ ىشىمە ءتۇيىن بولىپ تۇسكەن سياقتى.  وسىدان كە­لىپ تاۋەلسىزدىك يدەولوگياسى   شىعادى.

كورگەن ءومىر، بەرگەن تاربيە، وسكەن ورتا، بالا­لىق شاقتاعى دوستارىڭ... بالانىڭ قيا­­لىنان وتكىر، تازا جانە اڭقاۋ نارسە جوق. سول كوڭىل دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيى سياقتى ادامدى ومىرباقي اڭسارىنا اينال­دىرىپ، جەتەلەپ وتىرادى. ۇلى ماقساتتار - سيمفونيالىق وركەستر ءتارىزدى. ونىڭ ديريجەرى - ءوزىڭسىڭ. دەربەستىگىڭدى ساقتاي وتىرىپ، سونىڭ اۋەندەرىنە باعىنۋىڭ كەرەك. وسى ۇيلەسىمدى تاۋىپ كەشكەن عۇمىر ماعىنالى بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.

5-كلاسقا ءوتتىم. ۇلكەن مەكتەپكە اۋىس­تىق... ادەبيەتتەن جاڭگىر يساينوۆا اتتى مۇعالىم ساباق بەردى، بىزگە. ءوزى قاتال، ادە­بيەتتى تۇسىندىرگەن كەزدە جانىن بەرىپ  ايتا­دى. ساحنادا مونولوگ وقىپ تۇرعان سياقتى. ءار سوزىندە ابايدان، «اباي جولىنان» ءۇزىن­دى كەلتىرەدى. ءاربىر ۇزىندىلەرىن جاتقا ايتا­دى. ءبىز قاتتى ەلىگەمىز. سول كىسى «جازعى دە­ما­لىستاعى ءبىر وقيعا» دەگەن شىعارما جازۋعا بەردى. ەكى جاعىمدا وتىرعان قابىل مەن رىمبەك تۇرتپەكتەپ بولمادى: «سەن جاڭىلدى جاز! جاڭىلدى جاز!» دەپ. پارتا­نىڭ استىنا توسەلگەن گازەتتە تاجىكتىڭ بە، وزبەكتىڭ بە جازۋشىسىنىڭ اۋدارماسى بار ەكەن. الگىدە ءدىلبار دەگەن قىزدىڭ اتى جازىلعان ەكەن. «قوش بول، ءدىلبار!» دەپ شىعارمانى جازدىم. قانشالىقتى كوركەم ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ويىمدى ءتۇسىردىم.  مەنىڭ فاميليام ول كەزدە اكەمنىڭ اتىندا بولاتىن. كەلەسى ساباقتا جاڭگىر مۇعالىم: - قۇداگەلدين دەگەن كىم؟ - دەدى.  « - مەن! - مى­نا شىعارمانى سەن جازدىڭ با؟ - ءيا، مەن جازدىم. - بولعان وقيعا ما؟ - جوق، مۇعالىم» دەپ ەدىم، قاسىمداعى ەكەۋى: - بول­عان وقيعا! شىن وقيعا! شىن ماحاببات!» دەپ ايقاي سالىپ، دۋىلداسىپ كەتپەي مە... جاڭگىر مۇعالىم: «ەندەشە، وقى!»، - دەدى. مەن وقي المايمىن. بىلتىر قايتىس بول­دى، كلاستاسىم قارشىعا حاميدوۆا دەگەن قىز وقىدى. بالالاردىڭ بىرەۋى مۇڭايىپ قالعان، بىرەۋى جىلاعان سياقتى تىپ-تىنىش تىڭدادى. ءبىر ۋاقىتتا جاڭگىر مۇعالىم تۇردى دا: «كوردىڭدەر مە، بالالار! ءبىزدىڭ ورتا­مىز­دا تۇرسىن قۇداگەلدين دەگەن بولاشاق ۇلى جازۋشى وتىر. ءسوزسىز ۇلى جازۋشى بولا­سىڭ! اۋەزوۆتەي اتاعىڭ الەمگە تارايدى! بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ كلاستا جازۋشى بالا بار دەپ ماقتانامىز!»، - دەدى. بۇل ءسوزدى مەن 30 كىتاپ شىعارعان، قازىر 60-قا كەلگەن جاسىم­دا دا ەستىپ كورگەم جوق. سول ءسوز مەنىڭ بەتىمدى ادەبيەتكە مۇلدەم بۇردى جانە العاشقى  ولەڭدەر سوندا كەلە باستادى. «اباي جولىنا» دەگەن قۇشتارلىق ارتا بەردى، 5-كلاستا مەن اۋەزوۆتىڭ ەپوپەياسىن  وقىپ ءبىتىردىم. 6-كلاستان باستاپ، ادەبيەت شىعارمالارىن تەك قانا «اباي جولى» بو­يىنشا جازىپ وتىردىق. ءبىر جولى مۇعالىمگە ايتتىم: «اۋەزوۆ شىعارماسىنداعى جاعىم­سىز كەيىپكەر  ءازىمحان تۋرالى جازۋعا بولا ما؟» دەپ ەدىم: «جاز!»، - دەدى مۇعالىم. «اباي جولى» رومانىنداعى - ءازىمحان بەي­نەسى. ونداعى ويىم، مىسالى، ءازىمحان سۋ­رەت­تەلىپ وتىرعان كەزدە تاكەجاندار، شاكە­لەر ت.ب. قالانىڭ كوپەستەرى: - قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۇلدىز عوي. قازاق، وسىنداي-اق بولسىن! قازاعىمدى ەل قىلا­مىن دەگەن ازامات قوي،- دەيدى. سودان كەيىن ءازىمحان سويلەگەندە قازاقتىڭ استىڭعى، ۇستىڭگى، ءۇتىرى مەن نۇكتەسىن قوسىپ وتىرىپ: - تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ جولدارى قانداي؟ قازاق قالاي ەل بولۋى كەرەك؟  مالشارۋا­شىلىعى، جەر ماسەلەسى - ءبارىن ايتىپ وتى­رادى. سول كەزدىڭ وزىندە ۇلكەن ءبىر ەلدىك يدەياسى. الگى جەردى مەن قايتالاپ وقي بەرەمىن.  قاسىمدا وسپانوۆ بەكەن دەگەن ادەبيەتكە وتە قۇشتار بالا بولدى، قازىر - ينجەنەر.  سوعان ايتامىن. ول دا قوستايدى. ال اباي: - تورەشىك، جالاڭ ناسيحاتشىل دە­گەن سياقتى كەكەتىپ سويلەيدى. وسىنى سالىس­تىرا كەلىپ، م.اۋەزوۆ «اباي جولى» روما­نىن­دا  ءازىمحان بەينەسىن دۇرىس شىعار­ماعان.  ءازىمحان ەل-جۇرتىن ويلايتىن ادام، - دەپ شىعارما جازدىم. مەنىڭ ويىمشا، «اباي جولىندا» ءبىر وتىرىك جوق، ءبارى ومىردە بولعان ادامدار دەپ قابىلدايمىز عوي. ويتكەنى «اباي جولىنىڭ»  وقيعاسىنىڭ ارقايسىسىنىڭ وتكەن جەرىن ءبىز كورىپ، ءبىلىپ، ساياحات جاساپ جۇرەمىز. ءسويتىپ جۇرگەن كەزدە جاڭگىر مۇعالىمىمىز دەكرەتكە كەتتى دە، ورنىنا سول جاڭگىر مۇعالىمدەرگە ساباق بەرگەن اقليما اپاي كەلدى. ول كىسى ەرنىن قايشىلاپ قويىپ، شاي ءىشىپ وتىرعان ءباي­بى­شە سياقتى «ال، بالالار...» دەپ اڭگىمە ايتا­تىن، شىعارمانى تالداۋ قالاتىن... وقىپ كەلىڭدەر،- دەيدى. ال ءبىز ابدەن تاس-تۇيىندەي بولىپ العانبىز.  جاڭاعى ءازىمحان بەينەسىن قايتادان جازبايمىز با... ول كىسى تاس-تالقا­نى شىعىپ ۇرىسىپ: «ءازىمحان دەگەن كىم؟ اۋەزوۆتەن قاتە شىعاراتىن سەن كىمسىڭ؟» دەگەن سوزدەر ايتىلدى عوي. بۇكىل كلاسس اقليما اپايعا  قارسى شىققاننان كەيىن، اقىرىندا ادەبيەت ۇيىرمەسىندە ءازىمحان وبرازى تالقىلاندى. بالالار بەلگىلى، ۇيىمشىل بولاسىڭ. ءبارىمىز ءبىراۋىزدان: «ءازىمحان - جاقسى بەينە!» دەمەيمىز بە... تالاس-تارتىس بولدى دا كەتتى. وزگە كلاستار، مەكتەپتىڭ وقۋ ءبولىمى قاتىستى. سونىمەن ولار: «ءازىمحان دەگەن جوق، ول جاعىمسىز، وڭباعان كەيىپكەر» دەپ قاۋلى قابىلدادى، بىراق ءبىز قارسىمىز. توكەن عابدۋللين اتتى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بار ەدى، دوم­بىرا شەرتەدى، ادەبيەتكە قاتىسى بار، ولەڭ جازادى. سول كىسى ايتتى: «مۇنىڭ ءتۇبىن بىلگىڭ كەلسە، س. سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقى» دەدى. جاپپاي «تار جول، تاي­عاق كەشۋدى» وقىمايمىز با... سويتسەك، ءازىمحان دەگەنىمىز - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءپروتوتيپى ەكەن. ال ەندى «تار جول، تايعاق كەشۋدەگى» قۇجاتتاردى الىپ قاراساڭ، قازاق ءۇشىن جان الىپ، جان بەرگەن كىم؟ الاشور­دالىقتار! كىم؟ بايتۇرسىنوۆ! كىم؟ ءمىر­جاقىپ دۋلاتوۆ! كىم؟ ءاليحان بوكەيحانوۆ! ونى ساكەن سەيفۋللين كەكەتىپ جازادى. ەندىگى شىعارمانىڭ تاقىرىبى «تار جول، تايعاق كەشۋ» بولدى. بۇكىل كلاسس بولىپ، ونىڭ ىشىندە وسپانوۆ بەكەن ەكەۋىمىز شىعار­مامىزدا: «ساكەن دە دۇرىس جازباعان» دەمەيمىز بە... اۋەلى كلاستا تالقىلاندى. كلاسس ۇدەرىپ العان. اقليما مۇعالىمگە بوي بەرمەيمىز. ودان كەيىن ادەبيەت ۇيىرمەسىندە مەكتەپ بويىنشا تالقىلاندى. جوعارى كلاستىڭ وقۋشىلارى بىزگە قارسى سويلەي­دى. ءبىز الاش، الاشوردا دەپ ايتاتىن بول­دىق. «مىنە، كىتاپتا جازىلعان!» دەپ كەلتىرە­تىن بولدىق. ايتىس قىزا-قىزا كەلىپ، مەكتەپ­تىڭ ۇلكەن جينالىسىندا تالقىلانباي ما... سول كەزدە اتا-انالار كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەرەكە دەگەن ۇلكەن كىسى بار ەدى.  ءاسيا اتتى قىزى بىزبەن ءبىر سىنىپتا وقيتىن.  سول كىسى باسشىلىق جاساپ وتىرىپ، تۇرسىن قۇداگەل­دىۇ­لىن مەكتەپتەن شىعاردى عوي.  مەكتەپ ديرەكتورى مەيىرحانوۆ جوق بولاتىن، جاڭگىر مۇعالىم دەكرەتتە، وزگەلەر اشىق قوستاي المايدى. ءبىز الاش دەپ ىلەسىپ كەتىپ­پىز. ال الاشتىڭ مۇنداي زاڭمەن ايتىلا­تىنىن جالپى بىلەمىز، بىراق ۋشىعىپ كەتەدى دەپ كىم ويلايدى؟! ءسويتىپ، ءبىر ايداي مەك­تەپ­تەن شىعىپ، سىرتتا ءجۇردىم. ادەبيەتتەن 11 «2»، ءبىر «5» قويىپ، قورىتىندىسىندا «3»-كە شىعاردى عوي. ال بۇل - بولمايتىن وقيعا. ءسويتىپ ءجۇرىپ، بەردىبەكتىڭ «مەنىڭ اتىم، قوجاسىن» وقىدىم. «مەنىڭ ءومىرىمدى جازىپ قويىپتى» دەپ، بەكەڭە رەنجىگەنىم دە ەسىمدە. كەيىن بەردىبەك اعاعا ايتتىم. ول كىسى كۇلدى. الگىندەي تالاستان مەكتەپتەن شىعىپ جۇرگەندە توكەن مۇعالىم: «ەگەر مۇ­نان ارعى سەبەپتەردى بىلگىڭ كەلسە، س.مۇ­قا­نوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» وقى!» دەدى. «ءومىر مەكتەبىن» وقىدىق: «اقكويلەك، اقشا­لبار، اق كاستيۋم،  گالستۋك تاققان ماعجان دەگەن بۋرجۋازيالىق اقىن اۋىلعا كەلدى دە، ماعان: - وقيسىڭ با دەدى، مەن وقيمىن دەدىم. وندا سەنى وقىتايىن دەپ، مەنى ومبىعا الىپ باردى. ول بۋرجۋازيالىق اقىن عوي.  مەن بۋرجۋازيانىڭ دەگەنىنە كونگەم جوق. تەك وقىپ الايىن دەپ ءجۇرمىن.  - سەنىڭ تۇراتىن ءۇيىڭ جوق قوي - دەپ، قاسىنا بولمەگە الدى، جەكە توسەك بەرگىزدى. ءوزىنىڭ ەسكى كيىمدەرىن بەردى. ءبىر كۇنى ولەڭ وقىدى:  - تاپ، تاپ - دەپ، تاپ-تاپ بەرەسىڭ عوي. ولەڭ ولاي جازىل­ماي­دى. ولەڭدە كوركەمدىك جانە سەزىم بولۋى كەرەك - دەپ ءوزىنىڭ بۋرجۋازيالىق ولەڭدەرىن وقىدى. مەنىڭ ونىڭ بۋرجۋازياسىندا جۇ­مى­سىم جوق. بۋرجۋازيانىڭ اقشاسىن پاي­دالانىپ، وقىپ الدىم. ماعجان - بۋرجۋا­زيا­لىق ۇلكەن اقىن. ال مەن تاپشىل بول­دىم. تاپ كۇيىمدە قالدىم» دەيدى.   ەندى وسى ايتىلعانداردان بۋرجۋازيا دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاساڭ، بارلىق جاقسىلىقتى كورسە­تىپ تۇرعان ماعجان عوي. ءبىز ەندى سونى شى­عار­ما قىلىپ جازدىق. ءسويتىپ، دەمالىسقا شىعىپ، قايتىپ كەلگەننەن كەيىن اقليما مۇعالىم باسقا مەكتەپكە اۋىستى، سول ارادا مەيىرحانوۆ ديرەكتور بولىپ كەلدى، مەن قايتادان مەكتەپكە قابىلداندىم.

- كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە الاش، الاشوردا تۋرالى ايتۋ ەمەس، ويلاۋ­دىڭ ءوزى قاۋىپتى بولعانى بەلگىلى. بىراق سىزدەر الاشپەن سۋسىنداپ، الاشپەن وسكەن ەكەنسىزدەر. سول زامانداعى ساياسات تۇرعىسىنان كەلگەندە بۇل كوزسىز ەرلىك سەكىلدى...

-  بىلتىر جاڭگىر مۇعالىمگە جولىعىپ: «ءسىز بىزگە نەگە الاش يدەياسىن كىرگىزىپ جىبەردىڭىز؟ وسىنشا قالاي تالدادىڭىز؟ سەبەبى نە؟» دەپ ەدىم. جاڭگىر اپايىم: «ءبىزدى عالياكپار تورەباەۆ سولاي وقىتتى عوي. شىعارمانى تەبىرەنىپ تۇرىپ وقىپ، جاز­عان ادامعا ەركىندىك بەرۋ كەرەك دەپ وقىتتى. مەن سەندەرگە سونى قولداندىم» دەدى. ال عالياقپار تورەباەۆ ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ج.ايماۋىتوۆتارمەن بىرگە وقىعان، سەمەي­دىڭ پەدينستيتۋتىندا، پەدۋچيليششەسىندە ساباق بەرگەن، جاس الاشتىڭ مۇشەسى عوي. ماسەلەن، ولەڭ جازۋ، سۋرەت سالۋ - يدەيانىڭ تۇرلەرى. ويلاعان دۇنيەلەرىن وسىلاي جەت­كىزەدى. كوركەم سوزگە كەلۋىمدى وسى تۇرعىدان قاراۋعا بولادى. ەكى جيناقتان كەيىن ارحي­ۆ­تەگى ماتەريالدارعا قاراپ، پروزاعا، ونىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىكتى وزىمە جول ەتىپ الدىم. وعان ۇستازدارىم رىمعالي نۇرعا­ليەۆ، قايىرجان بەكقوجين تىكەلەي اسەر ەتتى. ستۋ­دەنت كەزىمدە كوپتەگەن كىتاپتاردى، ارنايى بولىمدەگى ماتەريالداردى سولار ماعان وقىتتى.

- «وسى ءبىز بودانبىز-اۋ، باعىنىش­تىمىز-اۋ، ەركىن، تاۋەلسىز ەل بولساق» دەگەن ارمان بولدى ما، سىزدە. بۇل ارمان قاي كەزدە پايدا بولدى؟

- ەگەر الاش يدەياسىن بىلمەسەم، 5-7 كلاستاعى بىزگە «اباي جولىن» الاش يدەياسى تۇرعىسىنان تۇسىندىرەر مە ەدى؟ جوعارىداعى توكەن مۇعالىمدەر س. سەيفۋل­ليندى، س. مۇقانوۆتى وقىتۋ ارقىلى الاش ۇعىمىن سانامىزعا كىرگىزدى مە  نەمەسە 1969 جىلى ءى كۋرستا جۇرگەندە  ۇستازىم ر. نۇرعا­ليەۆ ەڭ ءبىرىنشى سايفي قۇداشتىڭ قوناەۆقا جازعان ماعجاندى اقتاۋ تۋرالى حاتىن ماعان وقىتتى. ودان كەيىن ءسادۋ ماشاقوۆ پەن ساپارعالي بەگاليننىڭ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ­تىڭ ۇيىندە جاسىرۋلى جاتقان ج. ايماۋىتوۆ­تىڭ، م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازا­عىن!»، «با­قىت­سىز جامالىن»، ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن اكەپ وقىتتى. وعان قوسا ءى كۋرستا وقىپ ءجۇر­گەن كەزىمدە ۇستازىم قايىرجان بەكقوجين شاقىرىپ الدى دا: «مەنىڭ ۇستازدارىم بار ەدى. ولاردىڭ الدىندا قارىزىم بار ەدى. سونى اقتايدى دەپ ەكى ستۋدەنت دايىنداعان­مىن. بىرەۋى - اۋىلعا، ەكىنشىسى ءىشىپ كەتتى. موي­نىمدا امانات قالماسىن دەپ سەنى شاكىرت ەسەبىندە الايىن، كونەسىڭ بە؟  ول ۇستاز­دارىم: بوكەيحانوۆ، ايماۋىتوۆ، بايتۇرسىنوۆ، جۇماباەۆ، دۋلاتوۆتار ەدى.  كۇندەردىڭ-كۇنىندە بۇلار­دىڭ ەڭبەكتەرى شىعادى، بىراق بىلەتىن ءبىر ادامدى دايىنداپ كەتۋ - مىندەتىم» دەپ مەنى ۇلتتىق كىتاپحا­ناداعى قۇپيا، جاسىرىن بولىمگە كىرگىزدى. ءبىر جىلدان كەيىن ءوزى سىناق الدى. ەگەر الاش يدەياسى ءوتىپ كەتپەسە وسى­لاي بولار ما ەدى!؟ ءبىزدىڭ الدىمىزداعى «ەسەپ» پارتياسى، «جاس تۇلپار» بار، ءتىپتى، ءبىزدىڭ ءى كۋرستا  «تولقىن» اتتى ادەبي جۋرنا­لىمىز جاڭا تولقىن، الاششىل بولامىز، تاۋەلسىزدىكپەن كۇرەسەمىز دەگەن ماقساتتا قۇرىلعان بولا­تىن.  ارحيۆكە اۋەس بولىپ، بەت بۇرىپ كەتۋى­مە اۋەزوۆ ارقىلى الاشتىڭ يدەياسىن كورسەتسەم دەگەن نىسان سەبەپ-ءتىن. بۇل يدەيا ينتەلليگەنتتەردىڭ جۇرەگىندە ماڭگىلىك ءجۇردى. 86-جىلعى كوتەرىلىسكە الىپ كەلگەن الاش  يدەياسىنىڭ ۇشقىنى - سونىڭ قورى­تىن­دىسى. ايتپەسە، وقىپ، نەمەسە قۇرىلىستا جۇرگەن بالالار  ءوز بەتتەرىمەن الاڭعا بارار ما ەدى!؟ مەنىڭ ويىمشا، 1986 جىلعى كوتەرىلىستى تۇتاندىرعان سەبەپ-سالدار ءالى اشىلعان جوق. ەڭ ءبىرىنشى ونىڭ تۇتانعان جەرى - ونەر ينستيتۋتى. سول جەردە العاش پلاكات جازعان جىگىتتەر وسى كۇنگە دەيىن بار، بىراق جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قايراتكەرى رەتىندە اتالىپ جۇرگەن جوق. ويتكەنى ولار كەزىندە ونىڭ بارىنەن باس تارتقان. سول يدەيا تۇتانا كەلىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتكىزدى. بۇل - ماڭگىلىك يدەيا. بۇگىن ەگەمەن­دىككە قول  جەت­كىزىپ، جەمىسىن تاتىپ، سالتاناتى تويلانباق   تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا ءيىسى قازاقتىڭ ارىس ارمانى - تاۋەلسىز ءومىر. الاشتىڭ يدەيا­سى - ماڭگىلىك قازاق ەلى، ونىڭ بوستان­دىعى. ماقساتى: «ۇلتتىق دەموكرا­تيا­لىق مەملەكەت قۇرۋ. دەمەك، بۇگىنگى ماقسات تا الاشتىڭ مۇددەسىنە باعىنۋى ءتيىس. جەر، جەر، جەر جانە جەر. جەر - وتان. وتاندى ساتۋعا بولمايدى. ەڭ سوڭعى نارەستە جەردىڭ يگىلىگىن كورىپ، ءوزىنىڭ وتانى رەتىندە سەزىنگەنشە جەر ساتىلمايدى. قاشان قازاق ەلى  جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى  بايلىعىن ءوزى يگەرىپ، يگىلىگىنە اينالدىرعانشا جەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە. ەكىنشى، جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانداعى بار باي­لىق، ءتىپتى ءبىر ءتۇيىر تاسقا دەيىن الاش ازاما­تىنا قىزمەت ەتۋى كەرەك. عىلىمي-تەحنيكالىق    دەڭگەيگە جەتكەننەن كەيىن، ارتىلىپ، اسىپ جاتسا، سىرتقا شىعارۋعا بولادى» دەيدى. ءۇشىنشى، قازاق ەلىندە وندىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن ەڭ ءبىرىنشى الاش ەلىنىڭ وڭىرىنە توقىما بولىپ كيىلۋى كەرەك. ولار تولىسىپ بولعان­نان كەيىن، سىرتقا شىعارۋعا بولادى» دەيدى. ءتورتىنشى، مەملەكەت قۇرۋشى  ۇلتتىڭ ءدىل، ءتىل، ءدىن ۇستەمدىگى بولۋى ءتيىس. بۇل -  مەملەكەتتىڭ رۋحاني پورترەتى. بەسىنشى، تاۋەلسىز عىلىمعا سۇيەنىپ، ءداستۇر مەن سالتقا نەگىزدەلگەن زاڭ جاساۋ ارقىلى جاپونيا سياقتى ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ».

قازىر ەلىمىزدە عىلىم تۋرالى زاڭ شىق­قالى بەرى عىلىم بۇرىنعىدان دا باسىباي­لى بولىپ كەتتى.  مىسالى، مەن عالىممىن، بىراق ءوز ەركىممەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمى­سىن جۇرگىزە المايمىن.  «زەرتتەۋ جۇرگىزگىڭ كەلسە، ءوزىڭ اقشا تاپ!» دەيدى. ونداي جانسە­بىل ادام تابىلعانمەن، از ەمەس پە!؟ مۇمكىن، ونداي جانكەشتىلەر قوعامتانۋ عىلىمىندا بار شىعار، ال جاراتىلىس­تانۋدى قالاي العا قاراي دامىتۋعا بولادى؟ ولار ۇلكەن-ۇلكەن سىناقتار جاساۋى كەرەك، تاجىريبەدەن وتكىزۋ، كوپتەگەن قۇرال-جابدىقتار كەرەك. قايتىپ جۇزەگە اسىرىلادى؟ بىزدە قوندىر­مالى ءىرى زاۋىتتار بار. ەرتەڭ ونىڭ ءبىر تەتىگى سىنسا، الدا-جالدا سول ەلمەن نەمەسە كاسىپورىنمەن شارتىمىز بۇزىلىپ قالسا، زاۋىتىڭىز بوسقا تۇرادى عوي. سوندىقتان زاڭ  ءداستۇر مەن سالتقا نەگىزدەلۋى ءتيىس. مى­سا­لى، مەنىڭ ويىمشا، ءدىن تۋرالى زاڭنىڭ 7-بابىن ءالى دە تولىقتىرۋ كەرەك: «ءبىز يمام اعزامنىڭ جولىن ۇستانعان مۇسىلماندار­مىز. وزگە ماسھابتار بىزگە كەلمەيدى. ۋاحاب پەن سالافيت جولىن ۇستانعاندار ءبىزدىڭ تالابىمىزعا ساي ەمەس. شەكتەۋ قويىلادى» دەسەك،  ناقتى جانە   بىرۇلتتىق زاڭ بولار ەدى. مەن كورىپكەل نەمەسە قازاق مەملەكەتىنە وپپوزيتسيونەر ەمەسپىن. ەشقاشان بولماي­مىن. قازاق ەلىنىڭ ماڭگى تىنىشتىعى، ماڭگى جاساعان تاۋەلسىزدىگى مەنىڭ ارمانىما ساي كەلەدى. سول جولدا بوگەت، نارازىلىق بولما­سا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ءدىن باسشىلارى، سىرت­قى، ىشكى ساياساتپەن اينالىساتىن ازاماتتار مەن ديپلوماتتار قازاق مەملەكەتىنىڭ ءمۇد­دەسىن ويلايتىن جانە قورعايتىن كوزقاراستا بولۋى كەرەك.

- الاش ارىستارى، قايراتكەر­لەرى ۇلتقا، حالىققا قاجەتتى دۇنيە­لەردى سالا-سالا بويىنشا كىتاپ ەتىپ جازدى. بۇگىنگى ەل تىزگىنىندەگى ازا­مات­تارعا ەلى، جەرى، ۇلتى ءۇشىن قالاي قىزمەت ەتۋىنە باعىت-باعدار بەرەتىن، ماقسات تۇتىناتىن وسىنداي ۇلگىلەر بار.

- ەگەر الاش يدەياسى، الاش پارتياسى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ يدەولوگياسى مەن ساياساتىنا كەلەتىن بولساق، 1990 جىلدارى بۇل پارتيانىڭ باعىت-باعدارى، قاتىسقان ادامدارى تۋرالى ماعلۇماتتار شىقتى. ال ولاردىڭ يدەيالارى، ۇكىمەتتىك قۇرىلىمى، ماقسات-مۇددەلەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن تال­دانعان جوق. ماسەلەن، ينتەرنەتتە پىكىر اشىق بىلىنەدى عوي. سونداعى الاش تۋرالى ماتەريالدارعا، سۇحباتتارعا، پىكىرلەرگە قاراساڭ، كوپشىلىگى «الاش!الاش!» دەپ ۇراندايدى. تاۋەلسىز 20 جىلدا بوكەيحانوۆ تۋرالى بيىل عانا عىلىمي-كونفەرەنتسيا ءوتتى. ونىڭ وزىندە كونفەرەنتسياداعى بايان­دا­ماشىلاردىڭ دەنى تانىستىرۋدان اسقان جوق. ايتا كەتۋ كەرەك،  بوكەيحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارعان سۇلتانحان اققۇلىۇلىنىڭ بايانداماسى دۇرىس: ىشكى-سىرتقى ساياساتتى قالاي ۇستان­دى؟ ەكونوميكالىق ساياساتى قانداي؟ جەر ماسەلەسى... وقۋلىق، ونىڭ ىشىندە تەرمين ماسە­لەسىنە قايتىپ قارادى جانە قالاي جۇزە­گە اسىردى؟ ءبىز وسىلاردى تالقىلاپ، جۇزەگە اسىرىپ كەتۋىمىز كەرەك بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، 20 جىلدا ولاردىڭ شىعار­مالارىن تولىق باسىپ شىعارعان جوقپىز نەمەسە سول تۇلعالاردىڭ قاجەتتى پىكىرلەرىن سارالامادىق. تەك تۇرمەدەگى جاۋاپتارىنا قاراپ: «اناعان اناۋ نەگە قارسى جاۋاپ بەر­گەن؟ مەن جەك كوردىم دەپتى عوي. بايتۇرسىنوۆ رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتى، ماعجاندى مەنسىنبەيدى ەكەن عوي. نەگە؟» دەپ ماقالا جازامىز. ءاي، ول رىسقۇلوۆ، ماعجانمەن جاق­سىمىن دەسە، قوجانوۆتى بىلەمىن، ماع­جاندى سۇيەمىن دەسە، وندا  ۇشەۋى دە سوتتا­لىپ كەتپەي مە؟! بۇل - تەرگەۋشىگە، ولاردى الدارقاتۋ ءۇشىن، قۇرتۋعا سىلتاۋ تاپتىرماس ءۇشىن ويلاستىرىلىپ بەرىلگەن جاۋاپتار. ءبىز كەيدە وسىنداي ابسۋردقا بارامىز. «الاش­تاپ جۇرگەن كىمدەر؟» دەسەڭىز، ولار  قازىرگى قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقيتىنداردىڭ تەڭ جارتىسى بولۋى مۇمكىن. ال  ورىسشا وقي­تىن­دار مەن وقىعاندار الاشتى ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ جاۋى دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى سولاي كورسەتۋ ولارعا كەرەك.

-  تۇرسىن اعا، ارينە، مەن تاريحشىلاردىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارعىم كەلىپ وتىرعان جوق. بىراق ءسىز جازۋشىسىز، اقىنسىز. سۇراماعىم، تاريحشىلاردىڭ مىندەتىندەگى جۇمىسقا ارالاسۋىڭىزدىڭ ءمانى نەدە؟.

- مەنىڭ زەرتتەۋلەرىم - جازۋشىنىڭ، ازاماتتىڭ جانە الاشتىڭ ءبىر  تۇقىمىنىڭ كوزقاراسى. الاشتىڭ ءبىرتۇتاس يدەياسىن، ونىڭ بەس پرينتسيپتەرىن وزىمشە قوسىپ شىعار­دىم. ەگەر تاريحشىلار ارالاسسا، مەنىڭ نەم بار ەدى؟  الاشتى تۇپكىلىكتى جانە تۇبەگەيلى زەرتتەۋشى مامان بار. ول - ءمام­بەت قويگەل­ديەۆ. الاش قوزعالىسى، بوكەيحا­نوۆ تۋرالى ەڭبەكتەر - سونىڭ دالەلى. وكىنىش­كە قاراي، كەيىنگى 10-15 جىلدا ول كىسى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ باعىتىن  تولىق دالەلدەۋگە مۇمكىندىگى بولا تۇرا توسقاۋىل قويىلدى ما دەپ ويلايمىن. ءبىز شىرىلدايمىز، بىراق ەشكىم سەلت ەتپەي­دى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە بۇل يدەيالاردى وتىرىستاردا قارسىلىقسىز، اشىق ايتىپ وتىرۋشى ەدىك. قازىر ينتەللي­گەنتتەردىڭ اراسىندا ەندى-ەندى ايتىلىپ ءجۇر. بيىل جازداعى بوكەيحانوۆقا قاتىستى عىلىمي-كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋدىڭ  ناتيجەسىن­دە ماسەلەلەر كوتەرىلە باستادى. ءبىر شەنەۋنىكتەن الاش تۋرالى سۇراپ كورىڭىز­شى! «ويباي-اي!» دەيدى. الاش يدەياسى ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ جۇرەگىندە. كەڭەستىك كەزەڭدەگى قىسىمدا دا ءبىزدىڭ بويىمىزدا ءجۇردى عوي.  ول وشپەيدى. الاش يدەياسى -  ءبىز­دىڭ قانىمىز سۋىپ بارا جاتقان كەزدە  قىزۋ بەرەتىن تۇيىرشىك. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىندا قازاق ۇلتىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى كوپ.  سونشاما قيىنشىلىقتى كورە وتىرىپ، سورتاڭ تارتىپ قالعان جەردىڭ كوگەرگەنىندەي تامىرلانىپ كەلەدى. قازىرگى تامىرلار سول جەردىڭ استىنداعى سورتاڭ تۇستاردى سورىپ، سونىمەن  سۇرلەنىپ كەلەدى. دەگەنمەن اششى سورتاڭنىڭ ۇستىنە بۇتا شىعادى، تۇبىندە كوگوراي بولادى، بىراق  بۇل - اۋىر پروتسەسس. ءبىز ءوزىمىزدىڭ الدىمىزعا قايتادان ماقسات قويىپ، وكىمەتكە دەگەن سەنىمدى، مەملەكەتتىك ۇعىمدى جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ارمانى - تاۋەلسىزدىك.  تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىنە جەتپەگەن ۇلت - قۇل بولۋ ءۇشىن جا­رال­عان ۇلت. 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز تاپتا­لىپ قالعان نامىسىمىزدى جارىققا شىعاردىق، وياتتىق. جاسىرىن كەتكەن قۇندىلىقتارى­مىزدى جاريالاۋعا مۇمكىندىك الدىق. مۇنىڭ بارلىعى - ەڭ العاشقى باسپالداق. ياعني، ءبىز ەكىنشى ساتىعا كوتەرىلۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز يدەولوگيا ۇسىنىپ، سول نەگىزدە قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. مەن تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز عىلىمىنىڭ ناتيجەسىندە تاۋەلسىز ەكونوميكاعا جەتەتىن كۇندەر جاقىن قالدى، ءبىز ونى كورەمىز دەگەن سەنىمدەمىن. قازاق - تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان ۇلت!

- تۇرسىن اعا، اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

«الاش ايناسى» گازەتى