تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». «دالا قاشقىنى» (جالعاسى)
2.
ال ەندى وسى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق، تەررورلىق استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، قىر ەلىن قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىنداپ جاتقاندىعىن اشكەرەلەيتىن «توپتىق قىلمىستى ءىستىڭ» قوزعالۋىنا سەبەپكەرلىك ەتكەن دىنشە ءادىلوۆ كىم ەدى؟
"ستەنوگرامما.
تىركەۋ حاتتاماسى /پروتوكولى/. ء24/حىى - 28 جىل.
2.
ال ەندى وسى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق، تەررورلىق استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، قىر ەلىن قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىنداپ جاتقاندىعىن اشكەرەلەيتىن «توپتىق قىلمىستى ءىستىڭ» قوزعالۋىنا سەبەپكەرلىك ەتكەن دىنشە ءادىلوۆ كىم ەدى؟
"ستەنوگرامما.
تىركەۋ حاتتاماسى /پروتوكولى/. ء24/حىى - 28 جىل.
اتى، اكەسىنىڭ اتى، فاميلياسى - دىنمۇحامەد ءادىلۇلى ادىلەۆ. جاسى - 28 جاستا. تۇراتىن جەرى - سىرداريا ايماعى، سارىسۋ اۋدانى. تۇراقتى مەكەنى نە تۋعان جەرى - سارىسۋ اۋدانىنا قاراستى شۋ وزەنىنىڭ ماڭى. پارتيالىعى - قازىر پارتيادا جوق، بۇرىن كوممۋنيست بولعان. ۇلتى - قازاق. اينالىسقان قىزمەتى - ا/اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن - شاكىرت. ب/ قازان توڭكەرىسىنە شەيىن - توڭكەرىس مەكەمەلەرىندە قىزمەت ەتكەن، وقىعان. ءبىلىم دارەجەسى - گيمنازيانىڭ 5 كلاسىن ءبىتىردى، سودان كەيىن ءبىراز ۋاقىت ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس وقىعان. ءۇي جاعدايى - ۇيلەنگەن، ايەلى جانە بالاسى بار. كۇن كورىستىك قاراكەتى - جۇمىسسىز.اكە - شەشەسىنىڭ بايلىق مولشەرى - كەدەي. قوزعالمايتىن ء/ۇي، زاۋىت، ت.ب. - ت.ج./ مۇلكى - جوق. ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن قۋعىنعا ءتۇستى مە، قايدا، كىم جانە قاشان - 1918 جىلى كۇزدە اقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ بلوگوۆەششەنسكى قالاسىنىڭ تۇرمەسىندە وتىرعان. 1919 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن كولچاكتىڭ تۇسىندا اقتاردان جاسىرىنىپ جۇرگەن. قىزىل اسكەر قاتارىندا بولدى ما /قاشان جانە قايدا، قانشا ۋاقىت/:- 1918 جىلدىڭ كوكەگىنەن باستاپ قىركۇيەككە دەيىن قيىر شىعىستا اقتارعا قارسى سوعىسقان".
تەرگەۋدiڭ مالiمەتiنە جۇگiنسەك، «دiنمۇحامەد ادiلەۆ „بەلگiلi بiر مەكەنi, تۇراقتى جۇمىس ورىنى جوق قىلمىستى ەلەمەنت»، ياعني «دالا قاشقىنى». بۇعان قوسا ءوزىنىڭ جانە تانىستارىنىڭ مىنەزدەمەسىنە سۇيەنسەك: «تەنتەك مىنەزدى، وجەت، قان قىز ۋى باسىلماعان»، «ومىردەن ءوز ورنىن تاپپاعان»، ونەرلى البىرت جىگىت ، قانداي دا بولماسىن شەشىمدى سابىرسىزدىقپەن مىنەزىنە جەڭدىرىپ قابىلدايدى. ءوز ارەكەتى تۋرالى ەشكىمگە جاۋاپ بەرمەيدى، جۇمىسقا تۇرۋى دا، ونى تاستاپ كەتۋى دە تەز. ونىڭ بۇل مىنەزىن تەرگەۋشىگە بەرگەن:
«مەنىڭ بارار جەر، باسار تاۋىم جوق. ەندى ولىمنەن قورىقپايمىن. ولىمنەن قورىققان ادام مۇنداي كورسەتىندى بەرمەس ەدى. مەن قولىمدا قارۋ تۇرعاندا ءوز ەركىممەن بەرىلگەن اداممىن. ەگەر مەنى ءولىم جازاسىنا كەسسە، ءولىمدى قاسقايىپ تۇرىپ قارسى الامىن. قانداي ازاپ كۇتىپ تۇرسا دا، ماعان ءبارىبىر، مەن ناعىز ازاماتتار سياقتى قايىسپاي كوتەرەمىن»، - دەگەن جاۋابىنان-اق بايقاۋعا بولادى.
تاعدىردىڭ وتىندە جۇرۋگە قۇشتار وتتى جىگىتتىڭ ءومىر جولى دا شىرعالاڭمەن باستالىپتى. قالعان ونبەس جىلدىق عۇمىرىنىڭ نىساناسىن انىقتاپ بەرگەندەي بولعان بۇل وقيعا تۋرالى م.دۋلاتوۆ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «بالالارعا جۇققانى» اتتى ماقالاسىندا:
«4 اۆگۋستا اقمولادان ومبىعا گيمنازياعا كىرۋگە شۋ بويىنداعى تامادان دىنمۇحامەت ءادىلوۆ دەگەن 11 جاسار بالا كەلدى. اقمولاداعى گورودسكوي شكولادا 2-3 جىلدان بەرى وقىپ ءجۇر ەكەن. وقۋعا ىجداھاتتى ءھام زەرەك بولعان سوڭ، كورگەن ادامدار قىزىعىپ، ۋچيتەلدەرى دە گيمنازياعا ەركىن كىرۋىنە كوزدەرى جەتكەندەي ومبىعا بارۋعا ماسليحات بەرىپ جىبەرىپ ەدى، 7 اۆگۋستا بالا ەمتيحان ۇستاۋعا گيمنازياعا كەلسە، گيمنازيا ديرەكتورى كۋروچكين، قولىندا ۇستاعان ءبىر قاعازى بار، بالاعا سۋىق نازارىمەن قاراپ: «مەن پارا الىپ بالا قابىل ەتپەيمىن، ەمتيحان ۇستاۋعا دا جىبەرمەيمىن، جۇرە بەر...»، - دەپ بالانى شىعارىپ جىبەرەدى. بالا بۇل ءسوزدىن، مانىسىنە تۇسىنبەي سۇراسا، ديرەكتور قولىنداعى قاعازدى كورسەتەدى. قاعاز - الگى بالانىڭ اعاسى بولىپ ديرەكتوردىڭ اتىنا جازىلعان حات ەكەن. كونۆەرتتىڭ سىرتىنداعى مورگە قاراعاندا پوچتاعا ومبىدان سالعان، ىشىندەگى ءسوزى مىناۋ: «قۇرمەتتى ديرەكتور كۋروچكين! مەنىڭ ءىنىمدى گيمنازياعا الىڭىز، الساڭىز جاقسى نارسە سىيلايمىن، الماساڭىز تۇك بەرمەيمىن، سەن جامان كىسىسىڭ». ديرەكتور بۇل حاتتى جازعان بالانىڭ اعاسى دەپ شامدانىپ، بالانى ەمتيحانعا جىبەرمەگەن سەبەبى سول ەكەن. بالانىڭ ەلى ومبىدان 1500 شاقىرىم. ومبىدا جاقىنى دا، تانىسى دا جوق، ءوزى ءبىر جولاۋشى ورىسقا ەرىپ كەلگەن. مۇنىڭ ءبارى ديرەكتورعا ايتىلعان. «باسقا بىرەۋ حاتتى نەندەي نيەتپەن بولسا دا بۇل حاتتى جازعان شىعار، بىراق بالانىڭ جازىعى جوق»، - دەگەن ءسوزدى ديرەكتور كەرەك قىلماعان. ءسويتىپ بالا ومبىنىڭ كوشەسىندە جىلاپ قالعان.
15 اۆگۋستا اقمولاداڭ ومبىعا كەلگەندە، الگى بالانى كوردىم. شكولداردىڭ بارىندە دە ەمتيحاندار وتكەن. قايتايىن دەسە ەل الىس. سۇراستىرىپ قاراساق، بۇل بالانىڭ كەلۋىنەن بىرنەشە كۇن بۇرىن اقمولادان وقۋعا ەكى ەرەسەك بالا كەلگەن. ادىلەۆتى ومبىدا بۇل ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ديرەكتورعا جازعان حاتتىڭ جازۋى بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا ۇقسايدى، قيسىنى سولاردىڭ بىرىنە كەلەتىن بولعان سوڭ، وقۋداعى ءبىر-ەكى جىگىتتى ەرتىپ اقمولانىڭ ەكى بالاسىنا باردىم. حاتتىڭ جازۋىمەن بالالاردىڭ جازۋىن سالىستىرىپ قاراساك، بىرەۋىنىڭ جازۋىنا ءدال كەلەدى. سول ارادا كوپ سوزگە كەلمەي، قولىنان قۇتىلا الماسىن ءبىلىپ، موينىنا الدى. بۇل اقمولا ۋەزىندە قازاقتىڭ بەلگىلى - «جاقسى كىسىسىنىڭ» ءبىرى ءمۇستافيننىڭ بالاسى تاشمۇحامبەت. 17-18-دەگى جاپ-جاس بالا جاماندىققا ەرتە ءۇيىر بولىپ، جازىقسىز جاس تالاپكەردىڭ جولىن بوگەپ، كۇيە جاققان. بۇل نەدەن؟ الدە ۇيرەنگەن ۇلگىسى مە. قازاق ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىر دومالاق قاعاز بەرسە، قۋلىق-سۇمدىقپەن ءبىرىن-ءبىرى اقساتسا، ونەرلى جىگىت اتانادى، ونداي ءىس قازاق نازارىندا ۇيات ەمەس، ماقتان... «بولار ءىس - بولدى»، - دەپ قويماي، بيىلدان سوڭ بولسا دا دىنمۇحامەت ادىلەۆكە گيمنازياعا كىرۋىنە توقتاتۋ بولماسىن، ناقاق جالادان ايىرىلسىن دەپ، مۇستافا بالاسىن ديرەكتورعا اپارىپ، ايىبىن موينىنا الدىرىپ، انا بالانىڭ تازالىعىنا سەندىرۋگە ءسوز بايلاندى. دىنمۇحامەد ادىلەۆ گيمنازياعا كەلەر جىلى كىرۋگە ومبىدا قالدى. مىنە، قىرداعى بالەنىن، داۋى مەن جالانىڭ بالالارعا دا جۇققانى»، - دەپ جازدى.
مىرجاقىپتىڭ اۋىزىنا سالىپ تۇرعانداي، شىندىعىندا دا «قايداعى پالە مەن داۋ، جالا» سول بالاعا دا جۇعىپ، وسى تانىستىقتىڭ سوڭى ارادا ون بەس جىل وتكەن سوڭ ءبىر ادامنىڭ ەمەس، بۇكىل «الاشوردا» كەڭەسى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىنە ايىپ تاعۋعا ۇلاستى. ءسويتىپ، م.دۋلاتوۆتىڭ جاناشىرلىعىمەن گيمنازياعا ءتۇسىپ، س.سەيفۋللين، س.سادۋاقاسوۆ، ج.سادۋاقاسوۆ، ع.توعجانوۆ، ءا.ءبايدىلدين سياقتى قايراتكەرلەرمەن قاتارلاس وقيدى. ولار ۇيىرمە قۇرىپ، 1914-1918 جىلدارى ساياسي ىسكە ارالاسىپ، ۇيىم قۇرىپ، ءبىرى - "الاشورداعا", ءبىرى - بولشەۆيكتەرگە بەت بۇرعاندا، ياعني، 1918 جىلى جالپىقازاق جاستارىنىڭ قۇرىلتايى تۇسىندا وقيعا قۇمار د.ادىلەۆ ءوز ەركىمەن قىزىل پارتيزاننىڭ قۇرامىنا كىرەدى. 1918-1919 جىلدارى، ياعني، 17-18 جاسىندا قىزىل ارميانىڭ قيىر شىعىستاعى بولىمشەسىندە بولشەۆيك-پارتيزاندار قاتارىندا سوعىسقا قاتىسقان. سوندا دا تۇراقتى «بولشەۆيكتىك كوزقاراسى قالىپتاسپاعان». بىراق تا سول ەڭبەگىنە ارقا سۇيەنىپ كەڭەس وكىمەتى مەن سوتىنىڭ اتىنان دا، ءتىپتى وگپۋ-ءدىڭ اتىنان دا ءار جەردە ۇكىم شىعارىپ، ونى تابان استىندا ورىنداتقىزادى، نە ونى ءوزى ورىندايتىن «پارتيزان» دەگەن لاقاپ اتى بار «پارتيزان» ەدى. ءدىنمۇحامد ادىلەۆتىڭ تەرگەۋ مەكەمەسىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ جۇرگەنى دە سول ارانداتۋعا دا، اراندالۋعا دا بەيىم ۇرىنشاق مىنەزى سياقتى. كەڭەس وكىمەت قيىر شىعىستا قۇلاپ، كولچاك ۇكىمەتى ورناعاندا ومبىعا استىرتىن قايتىپ كەلەدى. س.سەيفۋللين ءوزىنىڭ 1925 جىلى 19 ساۋىردە ستالينگە جازعان حاتىندا ورنىنان سەبەپسىز الىنعان ج.سادۋاقاسوۆ:
«1918 جىلعى ومبىداعى كولچاكقا قارسى كوتەرىلىسى كەزىندە تۇتقىنعا الىنعان نۇركين جانە ماعان كولچاكتىڭ كونتسلاگەرىنەن قاشىپ شىعۋىما كومەكتەستى، سونداي-اق بايدىلدينمەن بىرگە جاسىرىنىپ جۇرگەن قىزىل پارتيزان ادىلەۆتى جانە ءبىر ورىس جولداستى جاسىردى»، - دەپ جازدى.
دەمەك، د.ادىلەۆتىڭ ءوز ومىرىنە قاتىستى بۇل دەرەگى شىندىق. الايدا تەرگەۋ بارىسىندا د.ادىلەۆتىڭ پارتيزاندىق جورىعى تۋرالى مالىمەت جوقتىڭ قاسى.تەك ءتىنتۋ كەزىندە قولعا تۇسكەن سۋرەتكە بايلانىستى جاناما وقيعا رەتىندە باياندالعان:
«ءبايدىلدين مەن ءبىرىمجانوۆتىڭ جانە (؟)...ءنىڭ تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتتەرىن كوردىم. مەن ومبىدا كولچاكتان تىعىلىپ جۇرگەنىمدە ءبايدىلدين مەن جانايدار سادۋاقاسوۆ كەلىپ تۇردى. جانايدار ەكەۋمىز كولچاكقا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋعا دايىندالىپ جاتقامىز. كوتەرىلىستى باسىپ تاستادى. ومبىدان جاسىرىن كەتۋگە ءبايدىلدين كومەكتەستى. ونىڭ الدىندا ول بوكەيحانوۆپەن بىرگە سامار قالاسىنداعى كەڭەسكە قاتىسىپ كەلگەن. جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ كۋالىگىمەن پەتورپاۆلوۆسكى قالاسىنا باردىق. ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ ءبايدىلديننىڭ اۋىلىنا دا كەلدىك. كازاكتار وندا دا تىنىشتىق بەرمەي، مەنى ىزدەي بەردى. سودان جەتىسۋعا (؟) كەتتىم. ءبايدىلدين دە كەيىن سوندا كەلدى. ءبىز ونىمەن ءبىر بولمەدە تۇردىق. سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن، ءاشىم وماروۆپەن ءبايدىلدين جاقسى تانىس بولاتىن. 1922 جىلى مەن قىردا جۇرگەندە ول دوسمۇحامەدوۆ پەن رىسۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ورىنبورعا قىزمەتكە اۋىستى»، - دەگەن ماعلۇمات قانا بار.
سونىمەن، 1928 جىلى 17 جەلتوقساندا ۇستالعان د.ادىلەۆ 7 كۇننەن كەيىن قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە جەتكىزىلگەن. 24 جەلتوقسان كۇنى د.ادىلەۆتەن ءبىر كۇندە ءۇش رەت سۇراق-جاۋاپ الىنعان. دىنشە ادىلەۆكە نە ءۇشىن ارنايى قارۋلى جاساق جىبەرىلىپ، ونى اتىس ۇستىندە ۇستادى؟ وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن «سارىسۋ وقيعاسىنا»، «قارا نوعايدىڭ»، ياعني، «قاراقشى ءارى جاساقشى» اتانعان قىزىل كوماندير اۋباكىروۆتىڭ ءولىمىنىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىنە جانە ونىڭ قايراتكەرلەرىنە قانداي قاتىسى بار؟ قيسىنعا جۇگىنسەك، ايىپتاۋ ءىسى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋدان باستالسا كەرەك ەدى.
وكىنىشكە وراي، تەرگەۋ باستالماي تۇرىپ-اق تەرگەۋدىڭ بەتى تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. وعان «پارتيزان» دىنشە ادىلەۆتى ءتىنتۋ كەزىندە تابىلعان، 1921 جىلى تاشكەنت قالاسىندا باس قوسقان ەجەلگi تانىستاردىڭ ەستەلiك ءۇشiن دىنشە ادىلەۆتىڭ م.دۋلاتوۆپەن، ح.دوسمۇحامبەتوۆپەن، ج.دوسمۇحامبەتوۆپەن، م.ەسپولوۆپەن، ع.بiرiمجانوۆپەن، د.بيتiلەۋوۆپەن، ا.يۋسۋپوۆپەن، ك.جالەنوۆپەن، ح.بولعانباەۆپەن بىرگە كادiمگi قازىنالىق شەبەرحانادا تۇسكەن سۋرەت سەبەپ بولدى. ادامداردىڭ بiرازى ورىندىقتا وتىر، ءۇش-تورتەۋi تۇرەگەپ تۇر. بۇلاردىڭ كەيبiرi بiر-بiرiمەن وسى ارادا تۇڭعىش رەت كەزدەسكەن. وسى فوتو تەرگەۋ ورىندارىنىڭ نازارىنا iلiگىپ، بiردەن ساياسي كۇدiك تۋدىرعان. مۇنداي اسا قاۋىپتى ايىپ نە ءۇشىن تاعىلعان؟ سونشاما اتى شۋلى قىلاتىنداي بۇل سۋرەتتiڭ نە سىرى بار؟ وگپۋ-ءدىڭ قىزمەتكەرلەرiن ەرەكشە الاڭداتقان جاعداي نە؟ باستى سەبەپ، مۇنداعى بەينەلەنگەن ادامداردىڭ ىشىندەگى دiنشە ادiلەۆتەن باسقاسىنىڭ بارلىعىنىڭ دا كەزiندە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرi بولعاندىعى ەدى. «وتەللوداعى» ورامال سياقتى قاسىرەتتىڭ سەبەپشىسى بولعان سۋرەت تۋرالى ا.يۋسۋپوۆ:
«ادىلەۆپەن مەن 1921 جىلى تاشكەنتتە قۇقىق جونىندەگى لەكتور بولىپ جۇرگەندە تانىستىم. بولعانباەۆ سودان كەيىن كەدى. ادىلەۆتىڭ قايدا تۇرعانىن بىلمەيمىن. ول قوجانوۆقا بارىپ ءجۇردى. سودان كەيىن مەن ونى 1926 جىلى قازاق تەاترىندا ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا ءبىر-اق كوردىم. قايتىپ جۇزدەسكەن ەمەسپىن. اۋىلدا ءجۇر دەپ. ەستى ءدىم. قاي اۋىلدا ءجۇردى، ول جاعىنان ماعلۇمسىزبىن. تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتكە كەلەتىن بولساق، دۋلاتوۆتىڭ سەمەيگە جۇرۋىنە، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقارادان كەلۋىنە وراي تۇستىك. سۋرەتكە تۇسكەندەر حالەل، جاھانشا دولسمۇحامەدوۆتەر، وماروۆ، بولعانباەۆ حايرەتدين، جالەنوۆ كارىم، ءبىرىمجانوۆ، دۋلاتوۆ، بۇدان باسقا تىنىشباەۆ پەن قۇرالشين بولدى-اۋ دەيمىن»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى.
„الاشوردا" ۇكىمەتى مەن „الاش" پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىن جاۋاپقا تارتۋدىڭ قيسىندى سەبەبىن تابا الماي جۇرگەن وگپۋ-ءدىڭ ۋاكىلدەرىنە بۇل فوتو ۇلكەن جەلەۋ بولدى. ويتكەنى الاشوردالىقتارعا تاعىلاتىن ايىپتى قىلمىس 1920 جىلعى ۆتسيك-ءتىڭ „الاشوردا" قايراتكەرلەرىنە جاسالعان كەشىرىمىنەن سوڭ ۇيىمداستىرىلعان بولۋى ءتيىس. ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ەلدەس وماروۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋىندە ونداي ىلىك تابىلماعان ەدى. ال مىنا سۋرەت 1921 جىلى تۇسىرىلگەن، دەمەك، كەڭەس وكىمەتى كەشىرىم جاساعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ الاشورداشىلار تاشكەنت قالاسىندا باس قوسقان. ال مۇنى: «كونتررەۆوليۋتسيالىق-تەرروريستىك استىرتىن ۇيىمنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىنەن كەيىن سۋرەتكە تۇسكەن»، - دەپ جازا سالۋ تاجىريبەلى تەرگەۋشى ءۇشىن ابدەن ماشىققا اينالعان ۇيرەنشىكتى ءتاسىل. ارينە، مۇنداي مۇمكىندىكتى وگپۋ-ءدىڭ شىعىس بولىمشەسىنىڭ وكىلى ساەنكو قالت جىبەرمەگەن. 4-بەتتەگى انكەتاداعى ايىپتاۋ سانكتسياسىندا د.ادىلەۆكە:
«كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن «الاشوردانىڭ» استىرتىن ۇيىمىنىڭ تاپسىرماسىمەن قىردا قارۋلى توپ جيناپ، كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ ءجۇر»، -دەگەن ايىپ تاعىپ،تەرگەۋدى:
ء"سىزدىڭ ساياسي كوزقاراسىڭىزدىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز؟ قالاي ءسىز كوممۋنيستىكتەن كونتررەۆوليۋتسيونەرلىككە اينالىپ كەتتىڭىز جانە كورنەكتى كەڭەس قىزمەتكەرلىگىنەن قۇلدىراپ، دالاداعى قاشقىنعا اينالدىڭىز؟، - دەگەن سۇراقتان باستاعان.
ارينە، العاشقى سۇراققا ساياسي استار بەرىپ، قىلمىستىق ارەكەت بايقالاتىنداي فورمۋليروۆكا جاساپ، قاعازعا ءتۇسىرۋى تۇسىنىكتى. ويتكەنى اسا ماڭىزدى „كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمدى اشكەرەلەۋ" ءبىر عانا سۋرەتكە قاتىستى اشىلدى دەسە، تىم سەنىمسىز كورىنەر ەدى. ال فوتونىڭ قاجەتتىلىگى، سول سۋرەتتىڭ قايدا، نەگە تۇسىرىلگەنى جانە كىلەڭ «الاشورداشىلاردىڭ» باستارى نەگە قوسىلا قالعانى تۋرالى «اڭىز»، ياعني، جۇيەلى تۇردە ويدان قۇراستىرىلعان سىلتاۋ - جالا ءۇشىن قاجەت بولاتىن. د.ادىلەۆ تەرگەۋدىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا مۇنداي قيتۇرقىلى قىرتىستى اڭعارماي، ءوزىن ماڭىزدى تۇلعا رەتىندە قىر كورسەتە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ، سۋرەتكە ءتۇسۋدىڭ تاريحىن ۇمىتىپ كەتەدى. ول "الاشوردا" ۇكىمەتىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قۇرعان كونتررەۆوليۋتسيالىق-تەرروريستىك قۇپيا ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە:
«مەن ءوزىمنىڭ ويىمدى جازىپ قالدىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەندەرىڭ ءۇشىن دە ريزامىن. ويتكەنى مەن بانديت رەتىندە ەمەس، رۋحاني دەڭگەيى جوعارى، سوتسياليستىك قوعام قۇرىلىسىنا بەلسەنە ارالاسقان ادامداردىڭ ساناتىندا جازاعا تارتىلىپ وتىرمىن»، - دەپ باستاپ، ودان ءارى بىلاي جاۋاپ بەرەدى.
"مەن بۇرىن تۇركىستاندا ەشقاشان دا بولىپ كورگەن جوق ەدىم، ءسىبىردى كولچاك بيلەپ تۇرعان كەزدە مەن تۇركىستانعا قاشىپ باردىم. ىلە تاشكەنتكە كەلدىم، وندا قوجانوۆپەن، بولعانباەۆپەن كەزدەستىم، سوڭعىسىن ومبىدا جۇرگەننەن بىلەتىنمىن. سوندىقتان دا مەن تۇركىستانداعى جاعدايمەن تانىس ەمەس ەدىم جانە قازاق پەن ورىس تۇرعىندارىنىڭ ارا قاتىناسىن بىلمەيتىنمىن. الگى ەكەۋى مەنى جاعدايدىڭ بارىسىمەن حاباردار ەتتى. بۇل جونىندە ەڭ العاشىندا بولعانباەۆتان سۇرادىم. ول ماعان: مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز، بۇل وكىمەت ەشقانداي دا ۇلتتىق بوستاندىق اكەلمەيدى", - دەگەن جاۋابى ارقىلى ماعان ىشتەيى اسەر ەتە باستادى. جالپى، ول جونىندە كوپتەگەن پىكىر الىسۋلار بولدى.
بۇدان كەيىنگىسىنىڭ بارلىعى دا الدىڭعى ايتالعانداردىڭ زاڭدى جالعاسى ىسپەتتى ءوز-وزىنەن جۇزەگە اسا بەردى. قوجانوۆ ول كەزدە پارتيا قاتارىندا جوق بولاتىن، قازاق پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ وقىتۋشىسى بولىپ ىستەيتىن. بۇعان دەيىن ول "بىرلىك تۋى" گازەتىن شىعارىپ تۇردى. 1918 جىلى قوقان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلتايىنا بولعانباەۆ ەكەۋى ءتىلشى رەتىندە بارىپ قاتىسقان ەدى.
مەن تاشكەنتكە بارعاننان كەيىن رىسقۇلوۆ باسقارىپ وتىرعان مۋسبيۋروعا (مۇسىلمان كوممۋنيستەرى بيۋروسى - ت.ج.) كىردىم. مۋسبيۋروداعىلار مەنى مەن بورامباەۆتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى ارقىلى سول كەزدەگى جەتىسۋ گۋبەرنياسىنا پارتيا جۇمىسىنا جىبەردى. پارتيالىق بيلەتىم جوق بولسا دا، مەن ءوزىمدى پارتيا مۇشەسىمىن دەپ ەسەپتەۋشى ەدىم. تاشكەنتكە كەلگەننەن كەيىن مەن قوجانوۆ پەن بولعانباەۆ ەكەۋىمەن بىرگە تۇردىم، سوندىقتان دا مەنى مۋسبيۋرو جەتىسۋ گۋبەرنياسىنا جىبەرگەن كەزدە، مەن سولاردىڭ سوزىنە ەرىپ وندا بارمادىم. مەنىڭ جاس ءارى قانىم قىزبا كەزىم ەدى. ادامعا ءار ءتۇرلى نارسە اسەر ەتەدى عوي. مەن سولاردىڭ ىقپالى ارقىلى قازپەدۋچيليششەسىندە وقىتۋشى بوپ قىزمەتكە ورنالاستىم. مەڭگەرۋشىسى - يسا توقتباەۆ بولاتىن، ال قوجانوۆ وقىتۋشى ءارى پەداگوگيكالىق كەڭەستىڭ حاتشىسى ەدى. وسى مەكتەپكە مەن وقىتۋشى بوپ ورنالاسقاننان كەيىن قوجانوۆ حاتشىلىق مىندەتتەن باس تارتتى دا، ونىڭ ورىنىن مەن باستىم.
كوكتەمگە قاراي مەنى حالىق اعارتۋ كوميسسياسى (ول كەزدە تورەقۇلوۆ ناركوم بولاتىن) مەنى ۆەرنىيعا (الماتى - ت.ج.) وبلىستىق وقۋ اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ جىبەردى. مەنىمەن بىرگە كۋرستىڭ مەڭگەرۋشىسى قۇلجانوۆ يبادۋللا دا اتتاندى. مەنىڭ قاسىمدا مۇراتباەۆ تا بولدى. جەتىسۋعا كەلگەننەن كەيىن مەن وبلونو-نى (وبلىستىق وقۋ اعارتۋ ءبولىمى - ت.ج.) مەڭگەردىم جانە قازاق پەن قىرعىز بالالارى وقيتىن كۋرسقا لەكتور بولدىم. رەۆكوم توراعاسى پوزدنياكوۆ، وبلرەۆكومى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى قازاقتان جالعىز جاندوسوۆ بولدى. مەن وبلونو-عا مەڭگەرۋشى بولىپ تۇرعان كەزدە مۇعالىمدەردىڭ بىرەۋى، ورىس ايەلى، الدەبىر كىناسى ءۇشىن سوتتى بولدى. مەن سول كەزدە ەرەكشە بولىمگە، ايتەۋىر سونداي ءبىر مەكەمەگە حابارلاستىم. سويتسەم، ولار الگىلەردى مۇلدەم جاۋىپ قاماپ تاستاپتى. ءسويتىپ، ەرەكشە ءبولىم مەنى دە 3 كۇن اباقتىعا جاپتى. ەرەكشە ءبولىمدى سوكولوۆسكي باسقاراتىن. مەن ونى كەيىنگى كەزدە تسسۋ-ءدىڭ (قانداي مەكەمە ەكەنىن اجاراتا المادىم، ورتالىق ستاتيستيكا باسقارماسى بولۋى مۇمكىن - ت.ج.) باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولدى دەپ ەستىدىم. ارينە، مۇنىڭ بارلىعىن جول-جونەكەي ايتىپ وتىرمىن. ءسويتىپ (اباقتىدان بوساعان سوڭ - ت.ج.) مەن ۆەرنىيدان ارىقوۆانىڭ (ناعيما ارىقوۆانىڭ) ۇيىمەن بىرگە (قازىر ول كرايكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى) ىلەسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم. ونىڭ ءوزى، ءسىڭىلىسى جانە اكەسى ۇشەۋى سەمەيگە كوشتى. تۋرا سول كەزدە وندا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قازاق ءبولىمى بار ەدى، ونى ايماۋىتوۆ باسقاراتىن. مەن ونىمەن وسى جەردە تانىستىم. مەن سەمەيدە بولعان كەزدە ورىنبوردان تەلەگرامما كەلدى، وندا مەنىڭ ءبىرىنشى شاقىرىلعان قۇرىلتايدا كيرتسيك-ءتىڭ (قازاق ورتالىق اقارۋ كوميتەتى - ت.ج) مۇشەسى بولىپ سايلانعانىم تۋرالى حابارلانىپتى. تەلەگرامماعا بوكەيحانوۆ ابدوللا قول قويىپتى. مەنىڭ ورىنبورعا كەتۋىم قاجەت بولدى. ورىنبورعا ءجۇرىپ بارا جاتىپ ومبىعا ايالدادىم".
سول ءبىر تاۋقىمەتتى تاعدىردىڭ تابىنداي بولىپ قىلمىستى ءىستىڭ 7 تومىنىڭ 10-بەتىندە د.ادىلەۆتىڭ 1921 جىلى سەمەيگە بارعان ساپارىندا دوسى ءا.بايدىلدينگە جولدانعان حاتى بار. مۇندا ءجون بىلەتىن جىگىتتىڭ جاقسىلىق كورگەن ادامدارعا بىلدىرگەن جان جىلۋى بار.
«1/ حءى - 20 ج. الاش قالاسى، سەمەي گۋبەرنياسى.
قۇرمەتتى عابدىراحمان! ساۋمىن. جاقىندا الماتىدان مۇندا كەلىپ، ەندى ورىنبورعا جۇرەيىن دەپ دايارلانىپ جاتقان جايىم بار. مەنىڭ حابارىمدى تۇركىستان دەلەگاتتارىنان ەستىگەن شىعارسىڭدار. كوبىرەك ھام انىعىراق مەنىڭ وزىمنەن بىلەسىڭدەر. جان-تانىممەن الاشقا قىزمەت قىلارمىن. ورىنبورعا جۇرسەم، ومبىدا (ەمبىدا دەپ اۋدارعان - ت.ج.) ساعان حابار بەرەمىن. استانادا جولعارمىز. باكەڭە، اياڭا، قاسىمعا، ءۇي-ىشتەرىڭە، اۋىلعا، حاديشا، ءجاميلا اپايلارىما، نۇعىمان، دايىر جەزدەلەرگە ھام باسقا مەنى سۇراعانداردىڭ بارىنە سالەم ايتقايسىڭ. ماعجانعا، قوشكەگە ايىرىقشا سالەم. حوش! دىنشە ادىلەۆ».
بۇل ءابدىراحمان بايدىلدينگە جازعان حاتى. ەكەۋىنىڭ دە بۇل كەزدە الداعى تۇرمە ازابى مەن ارباسۋىنان ادا، تاتۋ كۇندەردىڭ اسەرىندە جۇرگەن، الدان ۇلى ءۇمىت كۇتكەن قامسىز شاقتارى ەدى. كەيىن اباقتىدا بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ، جانىعا كورسەتىندى جازدى.
ومبىدا مەن سادۋاقاسوۆ جانايدارمەن كەزدەستىم. ول ءبىزدى ۆوكزالعا دەيىن شىعارىپ سالدى. ورىنبورعا كەلگەننەن كەيىن مەن ومبىدا بىرگە وقىعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جاتىن بولمەسىنە ورنالاستىم. ورىنبورعا ءبىز ءتۇن ىشىندە كەلدىك، سول كۇنى ونىڭ ۇيىنە قوندىم با، الدە قيرتسيك-ءتىڭ جاتاقحاناسىنىڭ № 10 بولمەسىنە قوندىم با، ول جاعى ەسىمدە جوق. ءدال سول بولمەدە بۇرىن دۋتوۆ تۇرعان ەكەن. سويتسەم مەنى جوعارىداعىعا قوسا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى ەتىپ سايلاپتى. ىشكى ىستەر حالكومى مىرزاعاليەۆ ەكەن. مەن سوندا قىزمەت ىستەدىم جانە مۇندا مەن ۇلتشىلدىق باعىت ۇستاندىم. بۇل باعىتتى جۇرگىزگەن سۇماعۇل سادۋاقاسوۆ، ءاشىم وماروۆ جانە مەن ۇشەۋىمىز بولدىق، وزىمىزشە ءبىر توپ قۇردىق. ءبىز ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان باعىتىن، - وتارشىلدىق باعىت دەپ تۇسىندىك...", - دەپ تۇسىنىك بەردى.
ومىرباياندىق تۇرعىدان الساق، د.ادىلەۆتىڭ تاشكەنتكە ءبىرىنشى ساپارى وسىلاي اياقتالادى. بۇل كەزدە د.ادىلەۆ ءالى "پارتيزان" ەدى.
تۇسكە دەيىن بەرىلگەن العاشقى بۇل جاۋاپتا ەشقانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىم تۋرالى اشىق مويىنداۋ نە ەمەۋىرىن جوق. تاشكەنتكە بارىپ، ەسكى تانىسى حايرەتدين بولعانباەۆتىڭ بولمەسىنە جاتقان. الماتىعا كەلگەندەگى ماقساتى مەن "تۇرمەگە وتىرۋىنىڭ" سەبەبىن تولىق تۇسىندىرمەگەن. بۇل ول كەزدە اتىشۋلى وقيعا بولعانىمەن، قازىر كومەسكى تارتقان جەتىسۋ بولشەۆيك كازاك اسكەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتى مەن قازاق، قىرعىزعا قارسى كوتەرىلىسىن باسقاننان كەيىنگى جازالاۋ مەن تازالاۋ ارەكەتتەرى ءجۇرىپ جاتقان شاق. سونداي-اق تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەتىسۋ وبلىسىنداعى بوسقىنداردى ورنالاستىرۋ جونىندەگى ەرەكشە كوميتەتتىڭ توراعاسى تورەقۇل جانۇزاقوۆ قازاق پەن قىرعىزعا اتا جۇرتىن قايتارىپ بەرۋ تۋرالى باتىل ارەكەتكە كوشكەن، ءسويتىپ، "كوممۋنيست - كولونيزاتورلار" مەن "ۇلتشىل باسماشىلاردىڭ" ارباسىپ تۇرعان كەزى ەدى. ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەۋ ءۇشىن فۋرمانوۆ تۇركىستاننان كەلگەن قازاق قىزمەتكەرلەرىن تەرگەمەستەن شەتىنەن تۇتقىنداپ جاتقان تۇتقيىل تۇس بولاتىن.
ال سەمەيگە نە ءۇشىن باردى؟ بۇل جاعى تۇسىنىكسىز. بىراق تا تۋرا سول كەزدە ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆ سوندا بولاتىن. ول تۋرالى ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندەگى:
«الاشوردا ۇكىمەتى سەمەيدىڭ شىعىس بولىمىنە قونىس اۋدارعاندا بوكەيحانوۆ سول جاقتاعى ءبىر قىر ەلىندە (شىڭعىستاۋدا - ت.ج.) جاسىرىنىپ جۇرگەن. دۋلاتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، رىسقۇلوۆ (...؟ - ت.ج.), كارىم توقتاباەۆ سوندا باردى. كەيىن قانداي دا ءبىر جۇمىسپەن دۋلاتوۆ ومبىعا بارادى. سوندا قولعا ءتۇسىپ قالادى دا اتۋعا بۇيىرىلادى. سول كەزدە دۋلاتوۆقا بۇرىننان تانىس ومبى گۋبيسپولكومىندا ىستەيتىن پاۆلودارلىق كازاك-ورىس پوليۋدوۆ كەزدەسىپ قالىپ، قۇتقارىپ الادى. سونىڭ كومەگىمەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ وكىلى رەتىندە كۋالىك بەرىلىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات الادى. سوندا دا ونىڭ سوڭىنا تىڭشى قويىلىپ، تىنىشىن كەتىرەدى. پوليۋدوۆقا ايتىپ ءجۇرىپ حالىقارالىق ۆاگونمەن تاشكەنتكە - قوجانوۆقا كەلەدى»، - دەگەن پىكىرگە قاراعاندا بۇرىنعى قامقورشىسى م.دۋلاتوۆتى قارا تۇتىپ باردى ما ەكەن؟
ەگەر د.ادىلەۆتىڭ ءوز ەركىن مىنەزىنە بيلەتەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ابدەن مۇمكىن جاعداي.
زادى، تەرگەۋشىلەردى العاشقى سۇراق-جاۋاپ قاناعاتتاندىرماعان سياقتى ءارى "پارتيزان" د.ادىلەۆتىڭ قىلمىسىن تولىق اشكەرەلەۋ ءۇشىن ءبىر كۇن ىشىندە 3 رەت جاۋاپقا تارتقان. سۋرەتتى سىلتاۋراتىپ ونداعى ادامداردىڭ ءومىربايانىن ىسكە قىلمىس رەتىندە تىزگەن. ماسەلە سول كۇنگى ەكىنشى جاۋاپتان باستالادى. د.ادىلەۆتىڭ ويىن جانە تۇرمە پسيحولوگياسىن تولىقتاي جەتكىزۋگە تىرىسۋ ماقساتىندا جانە ونىڭ "قالاي كوممۋنيستىكتەن كونتررەۆوليۋتسيونەرلىككە", كورنەكتى كەڭەس قىزمەتكەرلىگىنەن قۇلدىراپ، دالاداعى قاشقىنعا اينالعاندىعىن" بايانداعان ونىڭ ءبىرىنشى كورسەتىندىسى مەن تۋرا سونداعى جاعدايدى «تەرەڭدەتە، تاراتا» بايانداعان 1928 جىلعى 28 جەلتوقسان كۇنگى ەكىنشى جاۋابىنىڭ ستەنوگرامماسىمەن ۇيلەستىرە مازمۇندايمىز. ول ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىن:
«شۋميلوۆ مەنى ۇستاعان كەزدە نە ىستەيمىن دەپ ءبىراز داعدارىپ قالدىم. قارسىلاسىپ، اتىسۋ ويىما دا كەلگەن جوق. ءومىر تۋرالى ەمەس، وزىمە-ءوزىم قول جۇمساۋ تۋرالى ويلادىم. سول ساتتە مەن ولىمگە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراپ: «وتپەلى جالعاندا ماڭگىلىك ماعىنا بەرەتىن شاقتار بولادى. بىرەۋ ەرتە ولەدى، بىرەۋ قارتايىپ ولەدى، ورتا جاستاعى بىرەۋلەر كەزدەيسوق وققا ۇشادى. ال مەن تۋرالى ۇكىمەتتەگىلەر بانديتتەرشە اجالىن تاپتى دەۋى دە مۇمكىن عوي. وزىمە-ءوزىم قول سالسام كورگەندەرىم مەن بىلگەندەرىم، قانشاما بەدەلدى ادامداردىڭ ورتاسىندا جۇرگەندە ويعا تۇيگەندەرىم، قانشاما قۇپيا جايلار وزىممەن بىرگە قوسا كەتەدى. ەكى ءولىم جوق، اجال تۋرا كەلسە قۇتىلۋ دا جوق. مەنى ەشكىمدە جازعىرا الماس. نە دە بولسا، ءىستىڭ اقىرى قالاي قاراي بەت الاتىنىنا قاراماستان، بارلىق شىندىقتى جاسىرمايىن. اجالدان قورىقانشا اقيقاتتى ايتىپ ولەيىن»، - دەپ باستايدى دا ويىن بىلاي جالعاستىرادى:
د.ادىلەۆ:«...ول كەزدە قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميسسارياتىندا ورىس كوممۋنيستەرى مەن قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ۇلكەن تالاس بولاتىن. اسىرەسە، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ماسەلەسىنە قاتىستى ۇلكەن ايتىس تۋدى. سوعان وراي حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى رادۋس-زەنكوۆيچ جانە پارتيا كوميتەتتىڭ حاتشىسى كۋلاكوۆ قازاتكومنىڭ بىرىكتىرىلگەن ءماجىلىسىن وتكىزدى. كۇن تارتىبىندە ۇلتتىق كادرلاردى قىزمەتكە تارتۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. ءبىز: ۇكىمەت ۇلتتىق مۇددەگە نۇقسان كەلتىرەتىن كولونيزاتورلىق وكتەمدىك ساياسات جۇرگىزىپ وتىر، جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردى قاساقانا شەتتەتۋدە - دەگەن پىكىردى ۇستاندىق. مەڭدەشەۆ، بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ سول تۇرعىدان سويلەدى. ماجىلىسكە مەن دە قاتىستىم. كۋلاكوۆ ءبىرىنشى بوپ سويلەدى. مەن ونى سول ماجىلىستە العاش رەت كوردىم. ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ ايتپاعانىمەن دە ول قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى ۇلتشىلدىقتىڭ باسىم ەكەندىگىن، سوندىقتان دا كەيبىر قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزمەتتەن كەتۋىن تالاپ ەتتى. ولار ءوزارا ۇيىمداسىپ العان ەكەن. ءبىزدىڭ دە ولارعا قارسى تۇرۋىمىزعا تۋرا كەلدى. سماعۇل سادۋاقاسوۆ كۋلاكوۆقا قارسى ەكپىندەي سويلەپ: مۇمكىن قازىر بىزگە توراعالىق ەتىپ، بۇيرىق بەرىپ وتىرعان بۇرىنعى پاتشالىق جەرگە قونىستاندىرۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى شىعار، - دەگەن پىكىر ايتتى.سودان كەيىن مەن شىعىپ كۋلاكوۆ پەن رادۋس-زەنكوۆيچتى سىنادىم. وزگە سويلەۋشىلەر دە سىنادى. قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولداۋى ناتيجەسىندە سادۋاقاسوۆ بارىنشا كوپ داۋىس الىپ، جەڭىپ شىقتى. كۋلاكوۆ قىزمەتىنەن الىنىپ، ورال اتكومىنا اۋىستى. كەنجين: سەن دە بىزگە مويىن بۇرىپسىڭ ‑ عوي دەپ ماعان ءىش تارتتى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن كۋلاكوۆ ماعان كەلىپ ورال قالاسىنا ىسساپارعا رۇقسات بەرۋدى سۇرادى. مەن ول كەزدە ۋاقىتشا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقاراتىنمىن. رۇقسات بەردىم. سودان قايتىپ كۋلاكوۆتى كورگەن ەمەسپىن. سودان باستاپ مەنىڭ جولىم «الاشورداشىلارمەن» توعىسا بەردى».
بۇل ءوزى قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ تاعدىرلى «تالقى زامان»، ال قازاق زيالىلارىنىڭ ساياسي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ شيرىققان تۇيسىك تۇلەۋىنىڭ توعىسى. ول ارنايى تاراۋدا بارىنشا كەڭ قامتىلا تالدانعاندىقتان دا، بۇل ارادا نازاردى اۋدارىپ جاتپايمىز.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «بەدەلدى، ىقپالدى ءبولىم قىزمەتكەرلەرىمەن، سونىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بولعانباەۆ ارقىلى تانىستىم. بۇرىن ولاردى از بىلەتىنمىن. وماروۆ، بوكەيحانوۆ، سارسەنوۆ، بولعانباەۆ، اقاەۆ بارلىعىمىز ءبىر جاتاقتا تۇردىق، بىرگە تۇستەنىپ، كەشكە بىرگە تاماقتانىپ، ءجيى-ءجيى باس قوسىپ جۇردىك. ولار جاقسى بولمەدە تۇراتىن. ول كەزدە ازىق-تۇلىك تاپشى بولاتىن. اقاەۆ اۋقاتتى تۇراتىن، ءبارىمىز سونىڭ بولمەسىندە ءجيى باس قوستىق. مەن ول كەزدە استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىنمىن. مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا يدەولوگيالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىمىزگە جات ەمەس سياقتى بولاتىنبىز. ۇلتشىلداردىڭ ورتاسىنا تۇسكەننەن كەيىن ءبىر-بىرىمىزگە ساقتىقپەن قاراي باستادىق.
1921 جىلى ناۋرىز ايىندا كەشكە قاراي الاشورداشىلاردىڭ باس قوسۋىنا كەلدىم. بوكەيحانوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، ەلدەس وماروۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە مەن قاتىستىم. مەن وسى بەس ادامنىڭ بولعانىن بەس ساۋساعىمداي انىق بىلەمىن.
بايتۇرسىنوۆ جۇقا قاعازعا حيميالىق قارىنداشپەن وتە كىشى اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان ءۆاليدوۆتىڭ حاتىن وقىدى. اراسىندا تسيفرمەن بەلگىلەگەن ششيپرلانعان (قۇپيالانعان - ت.ج.) سوزدەر بار. ششيپرلى جازۋدى بۇرىن كورمەپپىن. ونىڭ كىلتىن تەك بايتۇرسىنوۆ قانا بىلەتىن. ول كەزدە زاكي ۆاليدوۆ بۇقارادا باسماشىلار كوتەرىلىسىن باسقاراتىن. بايتۇرسىنوۆ: بۇقاراعا بارعان ءبىر ماسكەۋلىك ماعان ۆاليدوۆتان مىنا جاسىرىن حاتتى اكەپ بەردى. ونىڭ جازۋىنشا: كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قۇرىلعان اسىرتىن ۇيىم بار ەكەن. ورتالىعى بۇقارا قالاسىنادا كورىنەدى. ءۆاليدوۆتىڭ سوڭىندا ۇلكەن ارقالى قارۋلى كۇش پەن قالىڭ قوستاۋشى ەل بار سياقتى. ونىڭ بۇرىنعى باشقۇرت ۇلتتتىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولعانى بەلگىلى. قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن ورتا ازياداعى ۇيىمعا مۇشە بولۋعا شاقىرىپتى. موسكۆادا جۇرگەن كەزىمىزدە ەرمەكوۆ ەكەۋمىز ونىمەن كەزدەسىپ استىرتىن ۇيىم قۇرۋعا ۋاعدالاسقان ەدىك، - دەدى».
ال ءا.بوكەيحانوۆ بۇل وقيعا جونىندە: ال مەنىڭ ۆاليدوۆپەن بايلانىسىما كەلەتىن بولسام، مەن ونى سوڭعى رەت ۋفاداعى «مەملەكەتتىك كەڭەستە» (1918 جىل) كورىپ، سويلەستىم. وندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ دۇشپانىمىزبەن، ول دۇشپاننىڭ ىشىنە، ارينە، كەڭەس وكىمەتى دە قوسىلادى، قالاي كۇرەسەتىنىمىزدى تالقىلادىق. بۇدان كەيىنگى قالىپتاسقان جاعداي بويىنشا، ەكەۋارا كەزدەسكەمىز جوق جانە بايلانىس تا جاساي المادىق»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «ول حات تۋارلى سادۋاقاسوۆ پەن وماروۆ ەشتەڭە بىلمەيتىن. مەن عانا بىلەتىنمىن. وڭاشا اڭگىمەلەسە قالعاندا سادۋاقاسوۆ: مۇستافا كەمال تۇرىك حالقىن ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ورىنىمىز سوندا، ايقاساتىن كەز وسى - دەپ ايتىپ قالدى. ونى جۇرتتىڭ كوبى قىزمەت قۇمار دەپ ەسەپتەيتىن. سوندىقتان دا ول كازتسيك-ءتىڭ مۇشەسى رەتىندە جۇرتقا سەنە بەرمەيتىن. وماروۆ ۇشەمىز توپ قۇردىق. قازاتكومنىڭ مۇشەسى، قازاق ولكەسىنىڭ باشقۇرتستانداعى وكىلدىگىنەن ورىنبورعا شاقىرتىلعان ناحيمجان بىزگە ءىش تارتاتىن. سماعۇل سادۋاقاسوۆتى قولدايتىن. جاستاردىڭ اراسىنان تولەپوۆ بىزبەن جاقىن جۇرەتىن. ايماۋىتوۆ پەن ءبىرىمجانوۆتى (عالىمجانوۆتى؟ - ت.ج.) ءوز ادامدارىمىز دەپ ەسەپتەيتىنبىز. سەيفۋللينمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىم. ول ناعىز بولشەۆيك بولعاندىقتان دا الىستاۋ ءجۇردىم».
بارلىق كورسەتىندىلەردە وسى ابزاتس نەگىزگى جاۋاپقا سىنالانىپ كىرگىزىلگەن. زادى تەرگەۋشى: تاعى كىمنىڭ قاتىسقانىن قايتالاپ سۇراعان بولسا كەرەك.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «بۇرىنعى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ورىنبورداعى وكىلدەرى بۇعان قۋاندى جانە بۇقاراعا ەكى ادام جىبەرۋ كەرەك دەستى. اقىر سوڭىندا الاشورداشىلاردىڭ توبىنا جاڭا كىرگەن مەنى مەن بولعانباەۆ ەكەۋمىزدى ىسساپارعا بارسىن دەپ شەشتى. ۇيىم قۇرامىنا بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، سارسەنوۆ، وماروۆ، بولعانباەۆ جانە مەن كىردىم. بولعانباەۆقا بوكەيحانوۆ - توراعا، بايتۇرسىنوۆ - مۇشە، سارسەنوۆ - حاتشى رەتىندە قولدارىن قويعان ماندات بەرىلدى. وعان «الاشوردانىڭ» نەمەسە ونىڭ تورعايداعى ءبولىمىنىڭ ءمورى باسىلدى. سارسەنوۆ بياحمەت «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ۇيلەستىرۋشى حاتشىسى بولاتىن. ايتپاقشى مەن كەتكەننەن كەيىن ءبىرازدان سوڭ ول قايتىس بولدى. ۇيىمدى (تاشكەنتتەگى - ت.ج.) ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ونىڭ باۋىرى (دانيال سارسەنوۆ - ت.ج.) بولاتىن. قولىنداعى ماندات ارقىلى بولعانباەۆقا شەت ەلدىكتەرمەن كەلىسىم جۇرگىزۋگە تولىق وكىلدىك بەرىلدى. وعان ەبىن تاۋىپ تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىممەن بايلانىس جاساۋ تاپسىرىلدى. ماعان تاشكەنتكە الدىن-الا ءجۇرىپ كەتىپ، جالپى جاعداي تۋرالى بايانداۋ مىندەتى جۇكتەلدى...»، - دەپ مالىمدەمە جاسايدى.
شىندىعىندا دا ومىرلىك كوزقاراسى تولىق قالىپتاسپاعان جانە ءومىر مەن ءولىمنىڭ وتىندە ءجۇرۋدى ۇناتاتىن وجەت جىگىتكە الاش زيالىلارى قاتتى ىقپال ەتسە كەرەك. وعان تەرگەۋ ىسىندەگى ۇقىپتى دا تياناقتى قۇجاتتىڭ ءبىرى «قالامنىڭ» - ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ «تۇرمە كۇندەلىگى» كوز جەتكىزەدى. ءوزىن ءوزى اقتاۋداي-اق اقتاۋعا ۇمتىلعان ءا.ءبايدىلديننىڭ كورسەتىندىلەرىنەن وتە دايەكتى شەجىرە قۇراستىرىپ شىعۋعا بولار ەدى. اتتەڭ... نيەتىن پيعىلىنا جەڭدىرگەن، قالامىنىڭ ۇشىنا ۋ قۇيىلعان. ول ءوزىنىڭ ورىنبور مەن تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمنىڭ اراسىنداعى بايلانىسشى بولعانىن جانە د.ادىلەۆتىڭ «وزگەرىسىن»:
«1921 جىلى قاراشا نە جەلتوقسان ايىندا قازاتكومنىڭ سەسسياسىنا قاتىسۋ ءۇشىن ورىنبورعا كەلدىم. اۋەلى سادۋاقاسوۆتىڭ، سودان كەيىن ادىلەۆتىڭ پاتەرىندە تۇردىم. سادۋاقاسوۆ ماعان جاستاردى ۇلتشىلدىققا ۇگىتتەيتىن كىتاپشاسىمەن تانىستىردى. كىتاپشانى تاراتۋعا كومكەكتەسۋدى ءوتىندى. ادىلەۆ پەن ءاشىم وماروۆ سادۋاقاسوۆپەن بىرگە ىستەيتىن. سماعۇل موسكۆاعا كەتكەن كەزدە مەن ادىلەۆپەن بىرگە تۇردىم. سوندا مەن ادىلەۆتىڭ بۇرىنعىدان وزگەرگەنىن، تەرىس جاققا بەت الىپ بارا جاتقانىن بايقادىم. بوكەيحانوۆ ونىڭ بولمەسىنە كۇندە كەلەتىن، انەكدوتتار ايتاتىن، شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحىنان مىسالدار كەلتىرەتىن، كوركەم شىعارمالار وقىپ بەرەتىن، ءسويتىپ ونى تاربيەلەۋدى قولىنا الدى. سارسەنوۆ تە اندا-ساندا كىرىپ كەتەتىن. مەنى مەڭدەشەۆكە قارسى ايداپ سالدى، مەن كەلەسى كۇنى فراكتسيا قۇرۋدى تالاپ ەتتىم، مەڭدەشەۆتى بۇرىنعىدان دا بەتەر ايىپتادىم»، - دەپ باياندايدى.
بۇل ۇزىكتەن وتكىر، بىراق مىنەزى ۇستامسىز ازاماتتى تاربيەلەۋگە ۇمتىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن بايقايمىز. وسى ىستە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ دىنشە ادىلەۆكە جاۋاپ حاتى دا ءجۇر. ادەمى مانەرمەن جازىلعان.
«موسكۆا. ۆوزدۆيجەنكا. پ.كيسلوۆسكي، پەر.4.كۆ.15.
باۋىرىم دىنشە!
حاتىڭدى الدىم. قۋانىپ قالدىم. "شولپانعا", "تەمىرقازىققا" نەگە ماقالا جازبايسىڭ؟ سەندەي ءبىلىمى بار جازباسا، كىم جازادى. نە بالالارعا ساباق بەرىپ، نە جۋرنال، گازەتكە ماقالا جازىپ، الاشقا قىزمەت قىلساڭ، نە قازاق تىلىندە كىتاپ جازباساڭ - وزگە جول بىزگە بوگەلدى عوي. ءسۇيدىم - عالي-حان».
بۇل حاتتىڭ سىرتىنا مىناداي تۇسىنكتەمە بەرىلىپتى:
«ء23/ۇىى-23 جىلى /?/ رىسابايدىڭ اۋىلىندا الىنعان. تاپسىرعان مىرزاعازى. دىنشە ادىلەۆ", - دەپ قولىن قويىپتى.
حاتتىڭ مازمۇنىنا قاراساق، دىنشە ادىلەۆ ءاليحان بوكەيحانوۆقا ءبىرىنشى بوپ حات جولداعان جانە مىناۋ الماعايىپ زاماندا ەل ءۇشiن قانداي ىسپەن اينالىسۋى كەرەكتىگىن، بۇعان قانداي اقىل قوساتىندىعىن جانە ءوزىنىڭ سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىن بىلدىرگەن سياقتى. الەكەڭ وعان مادەني سالانى نىسانا ەت دەگەن كەڭەس بەرەدى. ارينە، ءبىر ۇلتتىڭ كوسەمىنىڭ «ءسۇيدىم» - دەگەنى ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن كەز-كەلگەن ازاماتقا ۇلكەن قۇرمەت ءارى سەنىم. تەك سوعان لايىق بولا ءبىلۋ قاجەت. ال ونى دىنشە اقتاي الدى ما، جوق پا، وعان ءبىز تورەلىك ايتا المايمىز. مۇمكىن بويىنا قۋات-كۇشى تولعان، كەي كەزدە زەيىنىن مىنەزى جەڭىپ كەتەتىن، قىزبا قاندى جىگىتتىڭ الاسۇرىپ ءومىر ءسۇرۋى، كورگەن تىرشىلىگىنىڭ ماعناسىن ىزدەۋى، ءوز جانىنا ءوزى تانىشتىق بەرمەگەنى - ونىڭ ويسىز ادام ەمەس ەكەندىگىن اڭعارتادى. ال حاتتى تاپسىرعان سول كەزدە جەتىسۋداعى جەر ءبولىسىن قايتا قاراتىپ، «قازاقتاردىڭ جەرىن قازاقتارعا قايتارعان»، ءسويتىپ «جەتىسۋداعى جەر ماسەلەسىن ۇلگىلى شەشكەن» تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر ءبولىمىنىڭ باستىعى مىرزاعازى ەسپولوۆ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى ول سول كەزدە اۋليە-اتا گۋبەرنياسىندا جەر مەجەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە ەسكەرتە كەتەدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
