اۋليە - ءۋالي دەگەن اراپ ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى، قازاقشا قاسيەتتى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل ءسوز قۇران كارىمدە اللا مەن پايعامبارعا قاتىستى جەبەۋشى، جارىلقاۋشى دەگەن ماندە كەزدەسەدى. ال، حاديستەردە جاقىن بولۋ دەگەن ماعىنادا، ياعني «ءۋالي اللاھ» -   «اللاعا جاقىن»،  «دوس»،  «اللانىڭ مەيىرى تۇسكەن» دەگەن ۇعىمدا ۇشىراسادى. قازاق تىلىندە اۋليە-انبيە تۇرىندە قوسارلانىپ تا ايتىلادى، بۇنداعى انبيە - ارابشا ءنابي، ياعني پايعامبار دەگەن ءسوزدىڭ كوپشە ءتۇرى بولىپ كەلەدى. ايتكەنمەن بۇل  تىركەس ەل تۇسىنىگىندە تەك قانا اۋليە دەگەن ءبىر عانا ماعىنانى بىلدىرەدى.

اۋليە تۋرالى ۇعىم يسلام ءدىنىنىڭ تاريحىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭىندە ءار قيلى ماعىناعا يە بوپ، دامىپ وتىرعان. سوپىلىق ءىلىمنىڭ ىلكى داۋىردەگى ء(ىح ع) وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ءزۇنۇن مىسىري (796-859) ەڭبەگىندە وسى تەرمين تەوسوفيالىق ماندە قولدانىلادى. ودان كەيىنگى كەزەڭدەگى اۆتورلار اۋليەنى ءدىني پراكتيكادا كەمەلدەنىپ تولىققان تۇلعا، اللا تۋرالى ءىلىم-بىلىمگە قانىق جان رەتىندە ءتۇسىندىرىپ، وعان جاراتۋشى تۋرالى قۇپيا سىردى ءبىلۋشى (ال-گايب), اللانىڭ ديدارىن كورگەن (مۋشاحادات ال-حاكك) دەگەن سيپاتتاردى  بەرەدى.

اسىرەسە حاكيم تەرمەزي «پايعامبار تەك اللاعا عانا ەمەس، اۋليەنىڭ دەمەۋىنە دە يەك ارتادى، سەبەبى اۋليە پايعامباردان تومەن بولعانىمەن ونىڭ سايراپ تۇرعان قىزىل ءتىلى ۇدايى اللا تاعالانى ەسكە تۇسىرۋگە قىزمەت ەتەدى، ال لۇپىلدەگەن  جۇرەگى اللانىڭ نۇرىمەن نۇرلانعان»  دەپ جازادى.

اۋليە - ءۋالي دەگەن اراپ ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى، قازاقشا قاسيەتتى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل ءسوز قۇران كارىمدە اللا مەن پايعامبارعا قاتىستى جەبەۋشى، جارىلقاۋشى دەگەن ماندە كەزدەسەدى. ال، حاديستەردە جاقىن بولۋ دەگەن ماعىنادا، ياعني «ءۋالي اللاھ» -   «اللاعا جاقىن»،  «دوس»،  «اللانىڭ مەيىرى تۇسكەن» دەگەن ۇعىمدا ۇشىراسادى. قازاق تىلىندە اۋليە-انبيە تۇرىندە قوسارلانىپ تا ايتىلادى، بۇنداعى انبيە - ارابشا ءنابي، ياعني پايعامبار دەگەن ءسوزدىڭ كوپشە ءتۇرى بولىپ كەلەدى. ايتكەنمەن بۇل  تىركەس ەل تۇسىنىگىندە تەك قانا اۋليە دەگەن ءبىر عانا ماعىنانى بىلدىرەدى.

اۋليە تۋرالى ۇعىم يسلام ءدىنىنىڭ تاريحىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭىندە ءار قيلى ماعىناعا يە بوپ، دامىپ وتىرعان. سوپىلىق ءىلىمنىڭ ىلكى داۋىردەگى ء(ىح ع) وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ءزۇنۇن مىسىري (796-859) ەڭبەگىندە وسى تەرمين تەوسوفيالىق ماندە قولدانىلادى. ودان كەيىنگى كەزەڭدەگى اۆتورلار اۋليەنى ءدىني پراكتيكادا كەمەلدەنىپ تولىققان تۇلعا، اللا تۋرالى ءىلىم-بىلىمگە قانىق جان رەتىندە ءتۇسىندىرىپ، وعان جاراتۋشى تۋرالى قۇپيا سىردى ءبىلۋشى (ال-گايب), اللانىڭ ديدارىن كورگەن (مۋشاحادات ال-حاكك) دەگەن سيپاتتاردى  بەرەدى.

اسىرەسە حاكيم تەرمەزي «پايعامبار تەك اللاعا عانا ەمەس، اۋليەنىڭ دەمەۋىنە دە يەك ارتادى، سەبەبى اۋليە پايعامباردان تومەن بولعانىمەن ونىڭ سايراپ تۇرعان قىزىل ءتىلى ۇدايى اللا تاعالانى ەسكە تۇسىرۋگە قىزمەت ەتەدى، ال لۇپىلدەگەن  جۇرەگى اللانىڭ نۇرىمەن نۇرلانعان»  دەپ جازادى.

ح عاسىردا سۋفيزمدە اۋليە يەرارحياسى جۇيەلى ءتۇزىم تاپتى: ادەتتە ولاردىڭ سانى 356, كەيدە 500, ال  رۋحاني كوشباسشىسى «كۋتب» (جارىلقاۋشى) اتالدى. بۇل قۇرىلىمدا سوپىلىق پەن شيتتىك ارنالار توعىسىپ كەتكەن.  ءحىى-ءحىۇ عاسىردا سوپىلىق باۋىرلاستىق كۇشەيگەندە اۋليەنىڭ قوعامداعى ورىنى مەن  ءمان-ماڭىزى، اتقاراتىن قىزمەتى مەن مىندەتى ەسەلەنىپ ارتا ءتۇستى. زەرتتەۋشىلەر سوپىلىق پەن اۋليە  ۇعىمىنىڭ قاناتتاس دامىعانىن جانە بۇل قۇبىلىستىڭ (سۋفيزم) ءحىىى عاسىردا يسلام دۇنيەتانىمىندا شەشۋشى مانگە يە بوپ،  زور ىقپال جاساعانىن ايتادى.

كوپتەگەن اڭىز-ءاپسانا، دەرەكتەردە  التىن وردا يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىلەرىن سوپىلىق باۋىرلاستىق وكىلدەرى العاش رەت يسلام دىنىمەن تانىستىرىپ، سودان كەيىن بۇل الىپ مەملەكەتتىڭ رەسمي ءدىنى - يسلامعا اينالعانى كورىنىس تابادى. مىسالى، بەركە حاندى كۋبراۆيا باۋىرلاستىعىنىڭ وكىلى سايفيددين باحارزي، وزبەك حاندى ياساۋيا جولىن ۇستانۋشى سەيد-اتا يسلام جولىنا تۇسىرگەن دەگەن مالىمەت بار.

وسىنداي تاريحي-الەۋمەتتىك  ناقتىلى  سەبەپتەرگە بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ اراسىندا دا   اۋليە تۋرالى تۇسىنىك يسلام دىنىمەن جاپسارلاس جايىلىپ، كيەلى سيپاتقا يە بولىپ، اۋليەلىك تۋرالى اڭىز-ءاپسانالار مولىنان تارالىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۋليە كۋلتى ەل ساناسىندا  بەرىك ورنىققان دەۋگە بولادى. عىلىمدا انىقتالعانداي اۋليە كۋلتى اسىرەسە رەسمي ءدىننىڭ ورتالىعىنان شەتكەرىلەۋ ايماقتاردا تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ بايىرعى نانىم-سەنىمدەرىمەن، سالت-داستۇرىمەن، ىرىم-جورالارىمەن تىعىز ساباقتاستىقتا قالىپتاساتىنى - انىق تا قانىق جايت. تۇيىندەپ ايتقاندا، اۋليە كۋلتىنىڭ ورنىعۋىنا    جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تابيعات نىساندارىنا تابىنۋ جوراسى (مىسالى: كورىكتى تاۋ-تاس، سىرلى ۇڭگىر، شيپالى كول-بۇلاق ت.ب. ), شامانيستىك ميفولوگياسى،  ارۋاقتاردى ۇلىقتاۋ راسىمدەرى وزگەشە لەپتە ۇندەسىپ، ايىرعىسىز تۇتاستىقتا ۇشتاسىپ، ابدەن كىرىگىپ كەتەتىنى بايقالادى. تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى حالىقتىق يسلامنىڭ سومداعان ءتول تۇسىنىگى بولىپ تابىلادى، وسى  ىلىمگە سۇيەنگەن ەل اۋليەنى تاڭعاجايىپ كەرەمەت يەسى (كاراما), بەرەكە-ىرىزدىقتىڭ باستاۋ كوزى، تىلەكتى قابىل ەتىپ جارىلقاۋشى، ءار ءتۇرلى كاسىپتىڭ جەبەۋشى يەلەرى، قامقورشىسى بەينەسىندە تانيدى. كوزى تىرىسىندە ەلدى رۋحاني تۋرا جولعا باستاعان اۋليەلەردىڭ قايتىس بولعاننان كەيىن دە قادىر-قاسيەتى تاعى دا ارتا تۇسەدى، سەبەبى ولاردىڭ قابىرىنە كەسەنە تۇرعىزىلىپ، بۇل قاسيەتتى دۇربە مۇسىلمانداردىڭ تۇراقتى زيارات ەتەتىن كيەلى مەكەنىنە اينالادى. ماسەلەن، قازاقستانداعى  بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، ارىستانباپ،  ىسقاق باپ، شايقى يبراھيم، ياساۋي، اۋليە اتا، قوڭىر اۋليە،  بەكەت اتا ت.س.س اۋليەلەردىڭ ساعانالارىنا حالىق ءجيى تاعزىم ەتۋدە.

قازاق اراسىندا يسلام ءدىنىن تاراتىپ، وسى جولدا ءومىرىن سارپ ەتىپ، جانىن قيعان  ارىستان باپ، قوجا احمەت ياساۋي، ماسات اتا، ۋكاشا اتا سەكىلدى ارعى تەگى حازىرەت پايعامباردان تارالعان اۋليلەر ەرەكشە ىلتيپاتقا يە. ولاردىڭ تۇقىم-جۇراعاتتارىن حالىق قوجا دەگەن الەۋمەتتىك قاباتقا جاتقىزىپ،   اقسۇيەك دەپ ارداقتاپ كەلەدى.  سونىمەن بىرگە ءدىندى تاراتۋ جولىنا كۇش سالىپ، بۇقارانى يماندىلىققا ۇندەگەن جەرگىلىكتى حالىقتان  شىققان اۋليە اتا (ساتىق بۇعرا قارا حان), باحاۋيددين ناقىشباند، بەكەت اتا، ناۋان حازىرەت، مارال يشان، قالجان احۋن، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي، شاكارىم سەكىلدى تۇلعالار دا اۋليەلىك جولدى جالعاستىرۋشىلار بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاقتىڭ ءاپسانا-ميفتەرىندە اۋليە كەرەمەتتى كورسەتۋشى، تىلسىم سىردى شەشۋشى، جوقتان باردى جاساۋشى، باتىرلاردى جەبەۋشى ءپىر،  ءدىن جولىندا قۇربان بولۋشى  بەينە رەتىندە دارىپتەلەدى. ونىڭ مۇنداي قىزمەتتەرى، البەتتە، وڭىردەگى تابيعات نىساندارىمەن تىكەلەي بايلانىستا بولىپ كەلەدى.

ماسەلەن، قازاق ميفتەرىندە تومەندەگىدەي تيپولوگيالىق سارىندار تۇراقتى كەزدەسەدى.  ەلگە بەلگىلى اۋليەلەر  (ماسات اتا، ۋكاشا اتا، تۇلكىباس، ازانۇر اۋليە، شىلتەر اۋليە ت.ب.) ناماز وقىپ تۇرعاندا اڭدىپ جۇرگەن ايار  جاۋلارى وعان اياق استىنان قاستاندىق جاسايدى دا، ولار قازا تاپقاننان كەيىن مارقۇمنىڭ دەنەسىنەن (قانىنان، ىزىنەن، تۇكىرىگىنەن) جەرگىلىكتى جاعىراپيالىق نىسانداردىڭ ءتۇر-ءتۇسى، كەسكىن-كەلبەتى پايدا بوپ، قالىپتاسادى. ال اتسا وق وتپەيتىن قاسيەتتى  اۋليەنىڭ وسال تۇسىن دۇشپانعا ايتىپ بەرگەن وپاسىز  كەلىنى (كەيدە توقالى) قارعىستان مەڭىرەۋ  تاسقا اينالادى.

ەندى بۇل جايتتارعا ناقتىلى مىسالدار كەلتىرسەك: «باياعى وتكەن زاماندا شىلتەر دەگەن ءبىر اۋليە كىسى بولىپتى. قۇدايعا قۇلشىلىقتان جازباعان، ىستەگەن ءىسى اق، كوڭىلى سۇتتەي پاك، نيەتى ادال، ءسوزى ءتۇزۋ ادام ەكەن. ءبىر كۇنى جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، قاسىنداعى قىرىق كىسىمەن بىرگە قازىعۇرت تاۋىنىڭ ەتەگىنە كەلىپ تۇسەدى. ءدام ءىشىپ، دامىلداعاننان كەيىن بەسىن نامازىن وقۋعا كىرىسەدى. ناماز وقىلىپ جاتقان كەزدە تاۋدان تۇسكەن قاراقشى دۇشپاندار اۋليەنى سەرىكتەرىمەن قوسا ولتىرمەككە بەكىنىپ، تاپ بەرەدى. شىلتەر مەن قاسىنداعى قىرىق جولداسى نامازدارىن بۇزباي وقي بەرەدى. ناماز ۇستىندە اۋليە اللادان بىلاي دەپ تىلەپتى:

- ءيا، قۇدايىم، ءبىزدى جاۋ قولىنا تۇسىرە كورمە، جاۋ قولىنا تۇسكەنشە تاس مۇسىنگە اينالدىرىپ، قاتىرا كور، - دەپ تىلەيدى.

جارىقتىق قاسيەتتى شىلتەردىڭ تىلەگى قابىل بولىپ، سەرىكتەرىمەن بىرگە تاسقا  اينالىپ، قاتىپ قالادى. سونان كوپشىلىك بۇل جەردى قىرىق شىلتەر اۋليەنىڭ جەرى دەپ اتاپ كەتەدى. وسى جەردە بىرىنە-ءبىرى قاراما-قارسى ءۇش بۇلاق اعىپ جاتىر. ۇشەۋىنىڭ ءدامى دە ءۇش ءتۇرلى، ەمى دە ءۇش ءتۇرلى. بىرەۋى ءىش اۋرۋلارىنا، ەكىنشىسى كوز اۋرۋلارىنا، ءۇشىنشىسى قۇلاق اۋرۋلارىنا ءدارۋ دەسەدى»

ادەتتە بۇنداي وقيعالاردان كەيىن پايدا بولعان دەلىنەتىن اۋليەگە قاتىستى جاعىراپيالىق نىساندار   ەلدى ەمدەپ-دومدايتىن، ساۋىقتىراتىن، اق تىلەگىن قابىل ەتەتىن  قۇتتى دا  شيپالى ورىنعا اينالادى. ونداي ولكەلەر وڭتۇستىك قازاقستاندا، ماڭعىستاۋدا، سىر بويىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.  مىسالى، ۋكاشا اۋليەنىڭ قازا تاپقاندا دومالاعان  باسى ەنىپ كەتكەن تاۋدىڭ قۋىسىندا كيەلى قۇدىق پايدا بولسا، كوزاتا قابىرىنىڭ قاسىنان جاناردى ەمدەيتىن  بۇلاق اعىپ شىعادى،  تۇلكىباس اۋليە تۇكىرىپ قالعاندا ون ەكى قارسىلاسى ەزىلىپ كەتەدى، سول جەردە ون ەكى  شيپالى بۇلاق پايدا بولعان دەگەن اڭىزداۋلار بار. ماسات اتا بۇلاعى دا بار. ماشات// باشات دەگەن ءسوز قىرعىز تىلىندە بۇلاق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل قازاقشا  ماشات// باشات// ماساق، ياعني باستاۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەگەن پىكىر بار.

دەمەك، بۇل ميفتەردە حالىقتىڭ يسلام دىنىنە دەيىنگى تابىنىپ كەلگەن تابيعات نىساندارى تۋرالى ەجەلدەن بەرى ايتىپ جۇرگەن ءاپسانا-حيكايالارى ەندى اۋليەنىڭ قاسيەتتى ومىربايانىمەن ەتەنە ۇشتاسىپ، باسقا سيپاتتا جاڭعىرىپ، كيەلى وزەن-سۋ، تاۋ-تاس جاڭا ءدىننىڭ كۇشتى ناسيحات قۇرالىنا لايىقتالعانى جانە دە سونىڭ ارقاسىندا وسىنداي كورىكتى مەكەندەر مۇسىلمانداردىڭ ءدىني جورالعى وتەپ،  ءجيى-ءجيى زيارات ەتەتىن ورىنىنا اينالعانى بايقالادى.

اۋليەنىڭ ەرەكشە كەرەمەتتەرىنىڭ ءبىرى - پەرزەنتسىز اتا-اناعا ۇرپاق سىيلايتىن قاسيەتى ەكەندىگى قازاق ميفتەرىندە، ەرتەگىلەرىندە، ەپوستارىندا تۇراقتى دارىپتەلەدى. اسىرەسە اۋليەنىڭ شاپاعاتىنا قاتىستى پايدا بولعان قاسيەتتى نىساندار ميفتە وتە-موتە  يلانىمدى سۋرەتتەلىپ، ءتىپتى سول ولكەلەر ەل جادىندا بۇلتارتپاس دەرەكتەرمەن كۋالاندىرىلىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دا باعزى زامانعى عاجايىپتى كورۋىنە باعىت-باعدار نۇسقالىپ،  سونىڭ ناتيجەسىندە دالامىزداعى ناقتى ءبىر ءوڭىر وتكەن مەن بۇگىنگى كۇندى تۇيىلىستىرەتىن قۋاتقا يە، قازىر دە مۇقتاج جاندار ءتاۋاپ ەتە بارىپ، عۇرىپتىق  جورا ورىندايتىن  نۇكتەگە اينالعان دەۋگە ابدەن بولادى.

ەل اۋزىندا ايتىلاتىن  «جىلاعان اتا» دەگەن ميفتەگى دەرەكتىلىك وسى پىكىردى راستاي تۇسەدى:

«كەنتاۋ قالاسىنان الپىس شاقىرىمداي قاشىقتىقتا، تاۋ بوكتەرىنىڭ ىشىندە اقسەركە دەپ اتالاتىن جەردەگى ۇڭگىردى ەل «جىلاعان اتا»  دەپ اتايدى. ەرتە زاماندا وسى وڭىردە قۇرىشحان دەگەن حان بولىپتى. ءوزى ءسۇيىپ قوسىلعان جارى شاش (كەي دەرەكتە شاشتى انا) انادان پەرزەنت بولماپتى. پەرزەنتسىز بۇل وڭىردە قىزىق جوق ەكەندىگىنە كوزدەرى جەتكەن ەكى مۇڭلىق بار دۇنيەسىن اللا جولىنا سارپ ەتىپ، قۇدايدان بالا تىلەپ، اۋليە ارالاپ، تەنتىرەپ كەتەدى. اياقتارى جەتكەن اۋليەلەردىڭ ءبارىن ارالاپ، «قوس دۋانا» اتانىپ، تاباندارى توزىپ، شەڭگەلدى اۋليە دەگەن جەرگە كەلىپ جەتەدى. وسى اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەگەن كەزدە تىلەكتەرى قابىل بولىپ، شاش انا قۇرساق كوتەرەدى.

اللاھ تاعالانىڭ راقىمىنا، اۋليەنىڭ شاراپاتىنا رازى بولعان قوس مۇڭلىق اۋليە باسىن پانالاپ، تۇراقتاپ قالادى. اي كۇنى جەتىپ بوسانعان شاش انا ءبىر مەس (پەردەلى بالا) تۋادى. «قۇدايعا نە جازدىق، قۇدايدىڭ بۇل نەعىلعان سىناعى؟»، -  دەپ ەڭىرەگەن اتا مەن انا مەستى ارقالاپ، ءۇش جىل تاۋ كەزىپ، قاڭعىپ كەتەدى. اربانىڭ شايقاتىلۋىمەن بە، نە ەڭىرەپ جىلاعان اتانىڭ شىدامسىزدىعىنان با، ايتەۋىر، مەس ءۇش جىلدان سوڭ جارىلىپ كەتەدى. جارىلعان مەستىڭ ىشىنەن ءبىر بالا شىعادى دا، اتا اناسىنا قاراپ: «سىزدەر مەنى جەتى جىل ارقالاپ جۇرۋگە شىداعاندارىڭىزدا مەن سىزدەرگە جانە حالىققا قۇت اكەلەتىن پەرزەنت بولار ەدىم. ەندى مەن سىزدەرگە جوقپىن، بىراق سىزدەرگە مەن انا دۇنيەدە بالا بولامىن»، -  دەپ تاۋعا قاراي قاشا جونەلەدى. اتا مەن انا تۇرا قۋادى. قۋىپ كەلە جاتقان اتا مەن اناعا بوگەت بولسىن دەپ تاۋدىڭ ءبىر ۇلكەن قارا تاسىن ءۇش جاسار بالا كوتەرىپ اكەلىپ جولعا قويادى. (بۇل تاستى قازىرگى كرانمەن كوتەرۋدىڭ ءوزى قيىن). اقىرى اتا-اناسى قۋىپ جەتۋگە اينالعاندا بالا ءداۋ جارتاسقا «قارا تاس، جارىل!»، - دەپ ايقايلايدى. سول كەزدە تاۋدان ۇڭگىر پايدا بولىپ، بالا سوعان كىرىپ،  جوق بولىپ كەتەدى. ۇڭگىردىڭ ەكى جاعىنا ەكەۋى كەلىپ، بالاسىن شاقىرىپ جىلاپ، ەكى كوزدەن ايىرىلعان ەكەن دەيدى كونە اڭىز.

سودان الگى جەر جىلاعان اتا اتانعان. قازىر ۇڭگىردىڭ جارقاباعىنداعى جىلتىر تاستان اندا-ساندا سورعالاپ قۇيىلىپ، قايتا جوق بولاتىن سۋدى كورۋگە بولادى. جىلتىر تاستا پايدا بولاتىن بۇل سۋدى ەل «اتانىڭ كوز جاسى» دەيدى. ال تومەندەگى بۇلاقتى «انانىڭ بۇلاعى» دەپ اتايدى. اۋليەنىڭ قاسيەتى دە وسى جىلتىر تاستان تامشىلايتىن سۋدا. ەگەر بارعان ادام جىلتىر تاستان قۇيىلىپ تۇرعان  سۋدى كورىپ، ىشسە نەمەسە جۋىنسا، وندا تىلەگى قابىل بولادى. ال ەگەر سۋ جوق بولسا، وندا قابىل بولماعانى دەپ ەسەپتەيدى.

ەگەر تاستىڭ ەتەگىندەگى ساز بالشىقتى الساڭىز، سول ساتتە-اق بالشىق قاتىپ قالادى. بۇل دا اۋليەنىڭ كەرەمەتى. بۇل اۋليەنىڭ باسىنا شىن ىقىلاس ەتكەن جانە اللادان پەرزەنت سۇراپ، كەسەلدەرىنە شيپا تىلەگەن، بۇل ومىردەن ءوز جولدارىن تاپسام دەگەن جاندار بارىپ، تۇنەپ  تۇرادى».

ەرتەگىلەردە دە اۋليە پەرزەنتسىز جاندارعا ۇرپاق سىيلايتىن كەرەمەت يەسى، بىراق بۇندا ميفتەگىدەي ناقتىلى ءبىر جاعىراپيالىق ءوڭىر  دالمە ءدال كورسەتىلمەيدى، باسقاشا ايتقاندا،  دەرەكتىلىك نەگىز السىرەپ، قيال كۇشەيتىلەتىنى  بايقالادى. مىسالى،  «الىبەك» باتىر ەرتەگىسىندە ءبىز تالداپ وتىرعان جايتتار بىلايشا سۋرەتتەلەدى:

«ۇلكەن تويدا نە ۇلى، نە قىزى جوق بايعا «قۋ باسسىڭ» دەپ ورىن بەرمەيدى. قورلانعان باي مەن كەمپىر «...تەمىر تاياق ۇستاپ، تەمىر ەتىك كيىپ، قايىرشى بولىپ، ويلاعان ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جاياۋ جول تارتىپ، ءجۇرىپ كەتەدى. بىرنەشە كۇن، اي، جىلدار جۇدەپ-جاداپ، اۋليدەن اۋليە قويماي سيىنادى. بىراق ەشتەڭە وندىرە الماي ابدەن جۇدەپ-جاداپ، قۇدايعا وكپەلەپ، ەلدەرىنە قايتادى.

بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ كەلە جاتىر، ءبىر كۇنى كۇن باتا قۇلاپ جاتقان، ەسكى جارتى مولعا كەزدەسەدى. بۇعان ايەل: «بارايىق»، -  دەيدى، بايى «جارتى مولا تۇگىل، ءبۇتىن مولادان دا تۇك بولعان جوق!»، -  دەپ،  بارعىسى كەلمەيدى.

بايىنىڭ سوزىنە قاراماستان ايەل مولاعا بارادى. بۇل مولاعا كەلىپ جەتسە، مولانىڭ كولەڭكەسىندە اق سالدەسى باسىندا، قاراگەر اتى استىندا، زىكىر سالىپ، ءبىر اۋليە تۇر ەكەن. ايەلدى كورە سالىپ: «ءوڭ-ءتۇسى قاشىپ، جۇدەپ-جاداپ جۇرگەن نە قىلعان ادامسىڭ؟»، - دەپ سۇراي باستايدى. ايەل ءوزىنىڭ بالاعا مۇقتاجدىعىن، كوپ زاماننان بەرى قۇدايدان تىلەگەنمەن ەشتەڭە بەرمەگەندىگىن ايتىپ، قۇدايعا نارازى بولىپ، ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقاندىعىن بايان ەتەدى. سوندا اۋليە تۇرىپ: «مەن ساعان ەكى قىز، ءبىر ۇل بەرەيىن، قولىڭدى جاي، جىلاما دەيدى دە» ، -  سۋدىرلاتىپ باتاسىن بەرە باستايدى. «ۇلىڭ اتىن الىبەك، قىزدارىڭنىڭ اتىن قانىكەي مەن توتاي قوي»، -  دەيدى دە عايىپ بولادى»

قاھارماندىق ەپوستا پەرزەنتسىز اتا-انا  «قوراسانعا قوي ايتىپ، اۋليەگە ات ايتىپ، ەتەگىن شەڭگەل سىدىرىپ، اۋليە قويماي قىدىرىپ» قۇدايدان بالا تىلەيدى. مىسالى «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا بۇل جاعداي بىلايشا كورىنىس تابادى:

«سەن تىلەدىڭ بىزدەردەن،

ءبىز تىلەدىك اللادان.

قولىڭدى جاي ال، بالام،

بەرەيىن باتا ساعان-اي.

بەرەيىن وتىز ۇل دەيدى

كورەسىن مۇنى، بۇ قالاي؟

اتسا مىلتىق وتپەگەن،

شاپسا قىلىش كەسپەگەن...

بەرەيىن جالعىز مەن دەدى.

قايسىسىن ماقۇل كورەسىڭ

كەلىنجان، ەندى سەن دەدى»

پەرزەنتكە زار  كارى اتا-انا «اتسا وق وتپەيتىن، شاپسا قىلىش كەسپەيتىن» باتىر بالانى قالايدى، ناتيجەدە ول ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەردىڭ ەرى بولادى. ال، باتىردى ومىرگە كەلۋىنە و باستا شاپاعات جاساعان  اۋليە ونى الداعى قيىن-قىستاۋ ۇرىستاردا دا ۇدايى جەڭىسكە جەتكىزۋشى جەبەۋشى پىرگە اينالادى. بۇنداي قاھارماندار ەپوستاردا  بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، «جەتى كامىل ءپىر»، «عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن» بەينەسىندە دە كەزدەسەدى.

«الپامىس باتىر» جىرىندا بايبورىگە پەرزەنت سىيلايتىن باباي تۇكتى شاشتى ءازىز اۋليەنىڭ ءوزى، ول -   ديۋانا كەيپىندە سۋرەتتەلەدى:

اساسى بار قولىندا،

ءوزى حاقتىڭ جولىندا،

كوپ كالەندەر زىركىلدەپ،

زىكىر سالعان سوڭىندا

ءبىر ديۋانا كەلەدى:

- جاتىرسىڭ ناعىپ بالام؟ - دەپ،

اسامەنەن تۇرتە بەرەدى...

قاھارماندىق جىرداعى ەدىگە باتىردىڭ ارعى اتاسى دا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز بولىپ سۋرەتتەلەدى. اكادەميك س.قاسقاباسوۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا تۇراقتى كەزدەسەتىن تىلسىم بەينە   بابا تۇكتى شاشتى ءازىز - باتىرلاردى جەبەۋشى پىرلەردىڭ بىرەگەيى. ول تۋرالى بىرنەشە دەرەك بار. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ونىڭ شىن ەسىمى - بابا تۇكلاس. ونىڭ اكەسى - كەرەمەت ءازىز. بابا تۇكلاستىڭ ءوزى مەككەدە پاتشا بولعان. ەندى ءبىر دەرەكتەر بويىنشا، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز - احمەت ءياسساۋيدىڭ ارعى باباسى، يسلام ءدىنى ورتا ازياعا تاراعان كەزدە جاساعان كىسى، قورقىتتىڭ زامانداسى (VIII-IX ع). تاعى ءبىر مالىمەت بويىنشا، بابا تۇكلاستىڭ بالاسى ەدىل-جايىققا دەيىن كەلگەن، ونىڭ قۇتلۋ-قيا دەگەن ۇلىنان ەدىگە تۋعان.

قازاق ەپوسىندا، اسىرەسە حاندار تۋرالى تاريحي جىرلاردا ولاردى جەبەۋشى ءپىردىڭ ءبىرى - ناقىشباند باحاۋيدين اۋليە. مىسالى، ءشادى تورە جىرلاعان «ابىلايدىڭ تاريحى» دەگەن  جىردا ابىلايدىڭ ءپىرى -  جالاڭاياق ءازدۇر ديۋانا حانعا باحاۋيددين اۋليەنىڭ تىلەك ساۋەسىن جەتكىزەدى، امبەسىندە ول ابىلايدى ومىرگە كەلگەننەن باستاپ قولداپ-قورشاپ جۇرگەن قامقورشى بەينەسىندە سۋرەتتەلەدى. جىردا ول تۋرالى بىلاي دەيدى:

ابىلاي جالعىز ءوزى وتىر ەدى،

ەسىكتەن ءبىر ديۋانا كىرىپ كەلدى.

يىعىنا شاشى تۇسكەن جالاڭاياق،

ءيىلىپ كۇلە قاراپ سالەم بەردى.

ابىلاي ديۋانانىڭ ءتۇرىن كورىپ،

اۋليە-كالاندار دەپ كوڭىلىنە ەنىپ.

سالەمىن اپ، تۇرەگەپ قولىن ۇستاپ،

قاسىنا وتىرعىزدى ورىن بەرىپ.

حالىق اۋليەنى باسقىنشى جاۋلارعا قارسى كۇرەسۋشى قاھارمان رەتىندە دە باعالايدى. بۇنىڭ تاريحي نەگىزى دە بار، ماسەلەن كرەستىشىلەرگە قارسى شازيليا، قالماقتارعا قارسى ناقشبانديا، ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى ياساۋيا مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى سوعىس جۇرگىزگەنى تۋرالى مالىمەت بار (د.كەنجەتاي).

بۇل وقيعا اڭىزداردا دا ءجيى كورىنىس تابادى. سىر بويىندا ساقتالعان اۋليە وقشى اتانىڭ  مازارى بار. ول جايىندا مىناداي اڭىز ەلگە تارالعان:

«ەرتەدە قازاق دالاسىن توقبۋرا ەسىمدى قالماق بيلەپ تۇرعان زاماندا ءبىر جەتىم بالا قايىر سۇراپ، كۇن كورەدى ەكەن. ونى ءبىر كەمپىر مەن شال بالا ەتىپ اسىراپ الىپ، وزدەرىنىڭ جالعىز قىزىنا اعا ەتەدى. توقبۋرا ەلدەگى جاس قىزداردىڭ ءتىزىمىن جاساتىپ، جاسى ون بەسكە تولعان قىزداردى قوينىنا باسىپ وتىرعان.

جەتىم بالا شال مەن كەمپىردىڭ قولىندا وسە بەرەدى. ونى ەل كوگەنتۇپ اتاپ كەتەدى. بىردە ول ۇزاق ساپارعا شىقپاق بولادى. بىراق اكەسى وعان قارسى بولىپ، قارىنداسىڭ جاقىن ارادا ون بەسكە تولادى، سونى قالماقتان امان الىپ قالۋدىڭ شاراسىن ويلاستىر دەگەندى ايتادى. بالا ءوز ايتقانىنان قايتپاي، قارناق شاھارىنا بارىپ، قىسقى ازىعىن جيناۋعا كىرىسەدى. جول ءجۇرىپ بارا جاتىپ، اكەسىنە: «ەگەر قالماقتىڭ حانى قارىنداسىما كىسى جۇمساسا، مەنىڭ اتىمدى ايتىپ ءۇش رەت ايقايلا، مەن ەسىتەمىن دە، جىلدام جەتەمىن،» - دەيدى.

كوگەنتۇپ ارپا جيناپ جۇرگەندە قارىنداسى ون بەسكە تولىپ، ىزىنشە توقبۋرانىڭ جەندەتتەرى قىز بەن ءبىر قويدى الىپ كەتەدى. قاپالانعان اكەسى بار داۋىسىمەن «كوگەنتۇپ» دەپ ايقايلايدى. ونىڭ داۋسىن قارناقتاعى كوگەنتۇپ ەستىپ، ءبىر ۋىس ارپانى جۇلىپ الىپ: «يا قۇدايدىڭ مىلتىعى ۇرسىن، توقبۋرا قالماقتى ارپانىڭ قىلتىعى ۇرسىن،» - دەيدى.

ەلىنە كەلسە، توقبۋرا قالماق ولگەن ەكەن. ەل ءىشى قۋانىشتى. اۋىلدىڭ كەيبىر بەلسەندىلەرى ونى مەن ءولتىردىم دەپ، ءوزارا تالاسۋدا ەكەن. كوگەنتۇپ بولعان جايدى بايانداپ بەرەدى. مۇنى ەستىگەن ەل ءولى دەنەنى سويىپ كورسە، ءبىر ۋىس ارپانىڭ قىلتىقتارى ونىڭ جۇرەگىنە قادالعان ەكەن. سودان بەرى كوگەنتۇپ اۋليە سانالىپ، وقشى اتا اتانعان ەكەن دەسەدى اڭىز».

اۋليەنىڭ ەل جادىندا ساقتالعان  تاعى ءبىر يگىلىكتى ءىسى شولدەن سۋ شىعارا بىلەتىن قاسيەتى. ايتالىق، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ تاشكەنتكە جاقىن تۋربات ەلدى مەكەنىندە قازىرەت ىسمايىل اتا ديقانشىلاردىڭ تىلەگى بويىنشا اسا تاياعىمەن جەردى ءتۇرتىپ، «شار بۇلاق» اعىزىپ بەرگەن دەسەدى.

اۋليەگە تابىنۋ عۇرپى قازاق دالاسىندا شاماندىق جورا-جوسىنمەن سينكرەتتى سيپاتتا ۇيلەسكەنىن باقسى سارىنىنان دا بايقاۋعا بولادى. مىسالى،  باقسى ءوزىنىڭ سارىنىن اۋليە-انبيەلەرگە سىيىنۋدان باستاعان:

ماعرۋپتاعى اۋليە،

ماشرۋپتاعى اۋليە،

تۇركىستاندا تۇمەن باب،

سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن.

سايرامداعى سانسىز باب،

وتىراردا وتىز باب،

ەڭ ۇلكەنى - ارىستان باب،

ەڭ كىشىسى - الاشا قاپ،

سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن.

قازىعۇرت اتا، اۋليە،

ارعى جاقتا قىڭىراق بار،

بەرگى جاقتا قاراق بار،

سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن...

قازاقستاندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءدىني بوستاندىققا ەرىك بەرىلدى. سول سەبەپتەن دە ەسكى ءداستۇر قايتا جاڭعىرىپ، اۋليەگە تابىنۋ، قاسيەتتى جەرلەرگە زيارات ەتىپ سىيىنۋ راسىمدەرى ءار ءتۇرلى جاعدايدا قوعامدا كورىنىس تاۋىپ وتىر. بۇنداي شارالار ەمشىلىك-ساياحاتتىق، سونىمەن بىرگە ولكەتانۋشىلىق باعىتتا دا ءار ءتۇرلى قاۋىمدار مەن  ءدىني ۇيىمدار تارابىنان ۇيىمداستىرىلىپ، رۋحاني قاجەتتىلىككە اينالدى.

اقەدىل تويشانۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى

ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ

فولكلورتانۋ ءبولىمىنىڭ

جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

«اباي-اقپارات»