(اڭگىمە)

جەر بەتىندە قاسيەت بار ازداعان،
ول – ايەلدىڭ ارى عانا ازباعان.
ابۋباكىر قايران

اڭگىمەنىڭ القيسساسى.

مۇسىلمان حاليفاسى ومار يبن ءال-حاتتابقا ءبىر كىسى كەلىپ: «مەنىڭ ابدەن قارتايىپ، قاۋساعان قارت انام بار. ول وزدىگىنەن تۇزگە وتىرۋدان دا قالعان. تۇزگە وتىرعىسى كەلگەندە مەن ونى ارقالاپ اپارىپ كەلەمىن. مەن وسىمەن انامنىڭ الدىنداعى بالالىق پارىزىم مەن موينىمداعى قارىزىن وتەدىم بە؟» – دەپ سۇرادى. سوندا وعان حازىرەتى ومار: «جوق، وتەگەن جوقسىڭ، ويتكەنى سەنىڭ كىشكەنە كەزىڭدە ول دا ساعان وسىلاي قارادى، سەنى الپەشتەپ ايالادى. كوتەرىپ باقتى. سولاي بولا تۇرا اناڭ سەنىڭ ءومىر سۇرگەنىڭدى قالايتىن. سەن دە اناڭنىڭ سول ءىسىن قايتالاپ ءجۇرسىڭ، بىراق سەن اناڭنىڭ دۇنيەدەن قايتقانىن ىشتەي قالايسىڭ عوي»، – دەدى.

***

ءوزى قۇرالپى بالالار، «مەنىڭ كوكەم» دەپ ءسوز باستاعاندا، ول دا اكەسىن ويلايتىن. ويلاعاندا..، كوز الدىنا شاشىن شالقايتا قايىرعان كەڭ ماڭدايلى كىسى ەلەستەۋشى ەدى. كۇلىمسىرەپ توردە وتىراتىن. اۋزىنان الدەبىر سوزدەر شىعادى. ەسىندە كومەسكى ەلەسى عانا بۇلاڭىتقان اكە بەينەسىنە ۇمتىلىپ، ءسوزىن ۇققىسى كەلەدى. اكەسى سويلەي بەرەدى، بۇل بىراق ەستىمەيدى. سوندا، اكەسى نە ايتتى ەكەن...

كەڭ ماڭدايلى كىسىنىڭ كەيدە گارمون سوزىپ، شالقيتىن ساتتەرى بولاتىن. ال قازىر «اكە» دەيتىن بەيتانىس ادامنىڭ قۇلاشتاپ سوزاتىن گارمونى قوڭىر شيفونەردىڭ ۇستىندە ءۇنسىز تۇرعالى قاشان... بالا گارموننىڭ قاتپارىن جازىپ، ىشىنە ۇڭىلەتىن دە، اكەم وسىندا جاسىرىنىپ وتىرعان شىعار، وسىندا ونىڭ جانى تۇرعان شىعار دەپ، تۇسىنىكسىز قيالعا دا بەرىلەتىن.

اكەسىن بالا كەزىندە كوپ ىزدەيتىن، اناسىنىڭ اڭگىمەلەرىنەن دە ىزدەيتىن. كەيىن ول ادەتىن ۇمىتتى. ۇلكەندەر جاعى بۇنىڭ اكەسىن ەسكە الىپ، عيبراتتى اڭگىمەلەر ايتا باستاسا، «ا-ا، ول كىسى سونداي بولعان با؟» – دەيتىن دە، قوياتىن. ويتكەنى وعان ەندى اكە بەينەسى مۇلدە جات ەدى. ءسويتىپ، اناسىنىڭ قۇشاعىندا ءوستى.

ءسابي – پەرىشتە. ول شاقالاققا جارىق دۇنيەنىڭ تىلسىم قۇدىرەتىن سەزدىرگەننەن كەيىن قايتىپ كەتەدى. ادامنىڭ ءسابي بوپ ءومىر سۇرمەيتىنى سودان. ال شاقالاق جەتىلىپ، ماڭداي سۇيەگى بەكىگەندە ەسى كىرىپ، اتا-اناسىن تانيدى. بالا دا اناسىن 2-3 جاسىندا انىق تانىدى. ەركە ەدى. ەركە ەكەنىن عانا بىلەتىن، بىراق ەشتەڭە ويلامايتىن.

ءبىر كۇنى باسى وراسان ۇلكەن، ادىراق كوزى تاس توبەسىندە ويناعان كىسى كەلىپ، اناسىنىڭ جانىندا ىرجالاقتاپ وتىرىپ الدى. بۇعان اق بور كامپيت بەردى، جاۋىرىنىنان قاقتى. الاقانى جالپاق، ءانجىمدى ەكەن. ازدان سوڭ شولجاڭداپ، مالداس قۇرعان اعانىڭ الدىنا كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتىپ العان، ۇيىقتاپ كەتىپتى. ويانعاندا اناسىنىڭ جىلاپ جاتقانىن كوردى. بالانىڭ ءىشى قالتىراپ، اناسىن العاش رەت جاتسىنعانداي كۇي كەشتى. ويتكەنى اناسى جىلامايتىن، كۇلىمسىرەپ جۇرەتىن. ال مىناۋ ۇزىن بۇرىمى رەتسىز تارقاتىلعان، يىعى جارتىلاي جالاڭاش بوگدە ايەل. بالا كەشەگى ادىراق كوز اعانى دا جەك كورىپ تۇردى. سودان كەيىن وعان دۇنيەدەگى بار جاماندىق پەن جامان ادامدار ادىراق كوزدىڭ ۇسقىنىنا ۇقساپ كەتە بەردى.

مەكتەپكە جاڭا بارعان كەزىندە سەزىمتال بالا جاقسى وقىپ، انامدى قۋانتايىنشى دەپ ويلايتىن. جاقسى وقىدى، ءتىپتى كىلەڭ بەسكە وقىدى. ۇزدىك وقۋشى عانا ەمەس، بەلسەندى وقۋشى بولدى. اناسى سوندا شات-شادىمان كۇيگە بولەنىپ، شاتتىق كەشەتىن. انا جۇرەگىندەگى قۋانىشتى كوزىنەن كورىپ بۇل دا قۋاناتىن، ءيا، ەپتەپ ماقتاناتىن. «ماما، مەن ۇلكەيگەندە باستىق بولامىن. كورەسىڭ، ەكەۋمىز قالادا تۇرامىز؟».

جىلدىق وقۋ ماۋسىمى اياقتالعان سايىن، ماقتاۋ قاعاز يەلەنەتىن ۇلىن ىستىق ومىراۋىنا باسىپ، اينالىپ-تولعانعان اناسى: «سەن مەنىڭ ءۇمىتىمسىڭ، شىراعىمسىڭ»، – دەيتىن.

بالا مەكتەپتى التىن بەلگىمەن اياقتاپ، الىس شاھارعا اتتانعاندا، قارا جولدىڭ بويىندا تالداپ ورگەن نۋ قارا شاشى جەلكە تۇسىندا تۇيىلگەن، اشاڭ ءجۇزدى جاس ايەل ۇمسىنىپ قالا بەرگەن. «مەنىڭ انام قانداي ادەمى، مەن انامنىڭ وزىنە ۇقسايتىن ءبىر سۇلۋدى اكەلىپ قولىنا قوندىرام، كەلىن قىلام»، – دەپ ىشتەي وي تۇيگەن ۇل بەلدەن بەلگە اسىپ، جىڭىشكەرىپ، ءۇزىلىپ بارىپ كوكجيەككە سىڭەتىن سۇرلەۋ-سوقپاققا ءتۇستى دە،  ارتىنا قاراي-قاراي ۇزاپ، كوز ۇشىندا قارا نوقاتقا اينالدى.

ول تاڭداعان ماماندىعى بويىنشا وقىتاتىن ايدىك وقۋ ورنىنىڭ ەسىگىن ەش كەدەرگىسىز اشتى. اۋىلىنا قوڭىراۋ شالدى، اناسىن قۋانتتى. «قايران شەشەم، قۋانعاندا باسىڭداعى جاۋلىعىڭ سۋسىپ كەتۋشى ەدى، كوڭىلىڭ ءوسىپ، كورشى-كولەڭدى ءبىر شاۋگىم شايعا شاقىرىپ تا العان شىعارسىڭ»، – دەپ جىميدى مەيىرلەنىپ.

كۋرستان كۋرسقا وتەر كەزدەگى دەمالىس ۋاقىتىن پايدالانىپ، اناسىنا ۇزبەي كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. اناسى جادىراپ قارسى الاتىن دا، ءسال جابىعىپ شىعارىپ سالاتىن. «اقىلىڭ بار عوي، جاستىقتىڭ ماستىعىنا ۇرىنباعايسىڭ. امان بول. مەنىڭ سەنەن باسقا سۇيەنەر، سۇيىنەر كىمىم بار؟» – دەيدى اناسى.

«ال مەنىڭ سەنەن باسقا كىمىم بار؟» – دەيدى ۇلى.

وقۋىن ءتامام قىلعان سوڭ، ماماندىعىنا بايلانىستى قوسىمشا ءبىلىم ىزدەپ، قىزمەت ورىنىن تاڭداپ، اناسىن بىرەر جىل زارىقتىرىپ قويدى. بىراق كوپكە سوزبادى، ورتاڭعى كۋرستا كوڭىل جاراستىرىپ، تىلەك قوسقان عاشىعىنا جۇپ قۇراۋدىڭ جايىن ايتتى. جالعىزدىعىن، اكە دەگەن ايبارلى تۇلعانى كورمەي وسكەنىن، جاناشىر جاقىنىنىڭ ازدىعىن، اناسىنىڭ قۇبا توبەل قوڭىرقاي عانا تىرشىلىگىن، قالا بەردى، سىنىق ءمۇيىز قارا سيىرى مەن تور بيەدەن وزگە قوراسىندا قارا-قۇرانىڭ جوقتىعىن دا جاسىرماي جايىپ سالعان.

«ءۇيىمىز الاسا، شاتىرى جۇقا، تولاسسىز جاڭبىر جاۋسا، تامنىڭ قابىرعا سىلاعى بوساپ قالدى»، – دەگەندى دە ايتتى. وسىنىڭ ءبارىن ءۇنسىز تىڭداعان قالىڭدىعى: «اۋىلدا تۇرساق، جاڭادان ءۇي سالارمىز. قالاعا تۇراقتاساق، انامىزدى كوشىرىپ المايمىز با؟» – دەپ جىميدى. قالىڭدىعىنىڭ بادەندى جىلى ءجۇزى، كۇلگەندە بەتىنىڭ ۇشى شۇڭقىرلانىپ، ويماقتالا قالاتىنى اناسىنا ۇقسايدى ەكەن.

اۋىلعا قول ۇستاسىپ بارعان ۇلى مەن كەلىنىن سامايىنا كۇمىستىڭ كۇنجىمدى بۋى جۇققان، كوزىنىڭ اينالاسىنا ۇساق، مايدا اجىمدەر قورالانعان انا قارسى الدى. ىزەتتى، تاربيەلى كەلىنىن كورىپ عازيز انا تۇلەپ سالا بەرگەن. بارىن شاشىپ توي جاسادى. تويدا ماڭدايى جارقىراپ، قۋانىشىنا قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەن اعايىننىڭ ورتاسىندا نۇرلانىپ وتىردى. توي تارقاعان سوڭ قازان-وشاق جاققا ادەتىنشە جۇگىرىپ كەتىپ، كەلىنىنىڭ جولىنا كولدەنەڭ كەپ قالعانىنا قىسىلىپ، ول ىسىنەن ۇيالىپ تا ءجۇردى.

«ءسىز ەندى اس-سۋعا ارالاسپاڭىز، ءبارىن كەلىنىڭىزگە تاپسىرىڭىز»، – دەپ كەڭەس ايتتى ۇلى. اناسى ۇلىنىڭ ءسوزىن قوستادى، بىراق «جات جۇرتتىڭ بالاسى عوي، شارۋانى دوڭگەلەنتىپ اكەتكەنشە، قاسىندا بولىپ، ءجون كورسەتكەنىم ارتىق ەتپەس»،  – دەدى.

«انام ءالى جاس ەكەن، قايراتتى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قاسيەت تۇتقان قازان-وشاعىنىڭ باسىنان ءبىر كۇندە قايتىپ قول ءۇزسىن. كەلىنىن تاربيەسىنە الىپ، باۋىرىنا باسقانى دۇرىس تا شىعار» دەگەندى ويلاپ، ۇلى ۇندەمەدى.

جىلدار بىردە اياڭداپ، بىردە ارىنداپ ءبىراز جەرگە ۇزاپ كەتكەن. ىرگەتاسى بيىك قۇيىلعان قوس قاباتتى اق سارايدىڭ اۋلاسىندا كۇنشۋاقتاپ قارت اجە وتىرادى. باقىتتى اجە. باۋ-باقشالى، ءزاۋ-زاتتى نەمەرەلى اجە. قارت اجە نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ اتىن اتاپ شاقىرسا، ءبارىنىڭ ەسىمىن تۇگەل تىزەدى. «ءاي، ءتومىرىس، ءمانسۇر، ءالنۇر، ءايليىن، وي، قۇداي-اي، كىم ەدىڭ الگى، قۇبىلاي، بەرى، مۇندا كەلشى...». كەيدە بۇلاردىڭ قاتارىنا بالاسى مەن كەلىنىنىڭ اتى دا قوسىلىپ كەتەدى.

اجە نەمەرەلەرىن ەمشەكتەن شىققان سوڭ-اق ەتەگىنە سالىپ الاتىن. ءبىرىن جەتەلەپ، ءبىرىن ارقالاپ، ءبارىن ءوزى ءوسىردى. نەمەرەنىڭ ۇلكەنى انە-مىنە وتاۋ قۇرماقشى، ەڭ كەنجەسى ايلين دە بىرەر جىلدان سوڭ مەكتەپتى ءتامامدايدى. نەمەرەلەرىنىڭ قاز باسقان كەزدەرىن ويلاپ وتىرىپ، كەيۋانا ءوز بالاسىنىڭ بالالىق شاعىنا دا ارەدىك ساپارلاپ قايتاتىن ەدى. بۇگىن دە ءسويتتى.

قۇرساعىنا شارانا بىتكەنىن بىلگەندە تولقىپ، تەبىرەنىپ قۋانعانى ەسىندە. ىلە-شالا ءسابيىمدى دۇنيەگە قايتىپ اكەلەمىن دەپ، قاتتى قورىقتى دا. بۇنداي حال بارلىق جاس انانىڭ باسىندا بولادى ەكەن، ونى كەيىن ءبىلدى. ال دارىگەرلەرگە بارىپ قارالىپ، تىركەۋگە تۇرعان كەزدە ەستىگەن سوزىنەن جانى جامان شوشىندى: «بالانى وزدىگىڭنەن تۋا المايسىڭ. جامباس سۇيەگىڭ دۇرىس جەتىلمەگەن. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، جاتىرىڭ تار. بالانىڭ باس سۇيەگى قىسىلىپ قالۋى مۇمكىن».

وسى جايدى كەڭ قۇرساق جەڭگەلەرىنىڭ بىرىنە قۇپيالاپ بىلدىرگەندە، اناۋ شورشىپ ءتۇستى: «ويباي، ول دەگەن سۇمدىق. بالانىڭ باس سۇيەگى قىسىلىپ، شاپتالىپ قالسا، ونى تۋ قايدا، جانىڭ امان قالسىن دە. كوپ ايەلدىڭ بالادان قايتاتىن سەبەبى سول. بالانىڭ ءمانىسى بولا جاتار، باسىڭنىڭ اماندىعىن ويلا، تۇسىك جاسات».

مىنا سوزدەن جۇكتى ايەلدىڭ جۇرەگى مۇزداپ كەتتى، ونە-بويىنان قان جۇرمەي، الدەبىر تەمىر قۇرساۋعا تۇسكەندەي تىتىركەنگەن، ءال-دارمەنى قۇرىپ قۇلاپ تا قالعان.

ول وسىلايشا بار مەن جوقتىڭ اراسىندا ەسەڭگىرەگەن كۇندەردى باسىنان وتكەردى. ەشنارسەگە زاۋقى جوق، تابەتى دە جوق. جاتىرىندا ۇيىعان قانعا جان ءبىتىپ، اياق-قولى بىلىنە باستاعان تىرشىلىك يەسى بىرەسە قۋانتىپ، بىرەسە قۋارتىپ ءارى-ءسارى قىلدى. سوندايدا ەكىۇداي كۇيىن جاسىرىپ، ەرىنىڭ الدىندا كۇلىمسىرەپ كۇلگەن بولادى. كۇلسە، ىشىندە قايعى جامىلعان بىرەۋ ءۇنسىز  كۇرسىنەدى. سويلەسە، ار جاعىنان سامبىرلاپ ول دا سويلەي جونەلەتىندەي قۇتىن قاشىرادى.

سوندا انا تاپجىلدىرمايتىن تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرعانىن ءتۇسىندى: نە ءولىم، نە ءومىر! ءومىر، سەن، ارينە، عاجاپسىڭ، نۇرلىسىڭ، ءتاتتىسىڭ! سەنى دۇنيەنىڭ قانداي اسىلىمەن ايىرباستاۋعا بولادى ەكەن؟ بولا ما ەكەن سول ءوزى؟ جاراتقان يەڭ جارىلقاپ الدىڭنان بەيىشتىڭ رايان قاقپاسىن اشىپ تۇرسا دا، سەنى تاستاپ كەتۋ مۇمكىن بە؟ سەنى، ءومىر، دۇنيەگە قالاي كەلەتىنى بەيكۇمان، ەرتەڭ كىم بولاتىنى ءتىپتى بەيمالىم جان ءۇشىن قالدىرىپ، قيىپ كەتە بارۋ كۇنا دا شىعار، بالكىم؟.. بىراق، اپىر-اۋ، بىراق..، بۇيرەگىن بۇلكىلدەتىپ جاتقان ءسابيىنىڭ نە كۇناسى بار؟ بۇل كورگەن نۇر ساۋلەلى دۇنيەنى، جاپ-جارىق الەمدى، تاڭ نۇرىن ول دا كورۋى كەرەك قوي. ول دا ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتىپ ادام بوپ، ادامداردىڭ قاتارىندا عۇمىر كەشۋى كەرەك. جان ءبىتىپ تالپىنعان تىرشىلىكتىڭ باستالماي  اياقتالعانى، شىرقالماي ۇزىلگەنى زاۋال ەمەس پە؟ پەشەنەسىنە جازىلعانىن كورەر، قايتكەندە ول بۇ دۇنيەنىڭ كوش-كەرۋەنىنە ىلەسۋى كەرەك. ال مەن وعان عايىپتان جولداس بولىپ جانىندا جۇرەمىن. اناسىز جەتىمدى مەنىڭ رۋحىم جەبەيدى...

انا اجالدى تاڭدادى!

توعىز اي توعىز كۇننىڭ مەجەسى تولعاندا تولعاق قىسقان انا دۇنيەگە قوش ايتۋعا بەكىنگەن... ءساتىن سالىپ امان-ەسەن بوساندى، امان-ەسەن قول-اياعىن باۋىرىنا الدى. بىراق قاتتى ارىپ، قالجىراعان ەدى. سۇيەك-سۇيەگىنىڭ بوساعان جىگى ورنىن تاپقانشا، بالپاناقتاي ۇلىن بەلى ءۇزىلىپ، بىلەگى تالىپ ارەڭ كوتەرىپ ءجۇردى. اناسىنىڭ ومىراۋىنداعى ءسۇتىن قوماعاي ۇل ءبىر ەمگەندە ءبىر-اق سارقىپ تاۋىساتىن.

ارادا كۇندەر ءوتىپ، تورسىق شەكە ۇلى تەز شيراپ ءوسىپ كەلە جاتتى. قىزىل شاقا بوپ ۇيقىعا ۇيىيتىن جورگەكتەگى بوس مويىن بوپەلەرگە ۇقسامايدى، شيراق. قاراشىعى تۇپ-تۇنىق كوزدەرىن اشىپ العان. «بۇنىڭ كەزىندە بالالارىمىزدىڭ جىلبىسقىلانعان قاباعى جابىلىپ، كوزىنىڭ ورنىندا سىزىق قانا كورىنۋشى ەدى، مىنانىڭ جانارى جايناپ تۇر عوي، قۇداي-اۋ»، – دەپ قاتىندار تاڭداي قاعاتىن. قاتار وتىرا قالىپ بالا ەمىزگەندە جاس بوسانعان كەيبىر ايەل ومىراۋىنداعى ءوز بالاسىن ۇمىتىپ، بۇنىڭ ۇلىنا قاراپ ءيىيتىن: «بالا دەگەن وسىنداي سۇيكىمدى، ءاي-ءاي بولساشى».

كوڭىلى نىلدەنىپ، كەۋدەسىنە ءتۇيىن بايلاعان قىزدار دا وسى ۇلدى كوتەرىپ ويناتقاندى، قۇمارلانا قۇشىپ، سۇيگەندى ۇناتاتىن. «جەڭەشە، ءسۇيىپ قوسىلعانداردىڭ بالاسى سۇيكىمدى بولادى ەكەن عوي. سول راس پا؟» – دەۋشى ەدى  ولار. سونداي سوزدەر مەن كوزدەر اۋىر ءتيدى مە، ءبىر كۇنى ۇلى كوگەرىپ-سازارىپ تالدى دا قالدى. اۋا جەتپەگەندەي تاناۋى قۋسىرىلىپ، كوزىنىڭ قاراشىعى جوعارى تارتىپ، شالقالاي بەرگەن. «مىنا ءبىر جەرىم اۋىرادى» دەپ ايتۋعا ءتىلى جوق  ءسابيىنىڭ دارمەنسىز كۇيىنە كۇيىنىپ دارمەنسىز انا زار ەڭىرەدى. «ولەدى-اۋ، ءولتىرىپ الام-اۋ» دەگەن وي سۋماڭ قاعىپ ەس-اقىلىنان ايىردى. توعىز اي كوتەرىپ تولعاتىپ تاپقاندا جەتكەنى وسى ما؟ از عانا مەيىرلەنىپ، از عانا كۇن انالىق داۋرەن سۇرگەندە كورمەگى وسى بولعانى ما؟

شاراسىز انا جانىن قويارعا جەر تاپپاي ەسىكتەن تورگە، توردەن ەسىككە  جۇگىردى. الاقانىن جايىپ، اللاعا جالبارىندى. قىستىعىپ، بۋلىعىپ، باسىن بەسىككە ۇرىپ جىلادى. سول كەزدە عوي، ون ءتورت قۇرساق كوتەرىپ، ءبارىن ءدىن امان وسىرگەن ايمەن اجەنىڭ كىرىپ كەلگەنى. ايمەن اجە تابالدىرىقتان زەكي اتتادى: «وسى كۇنگى قاتىندار بالا تاپپايدى، بالا تاپسا، بالاسىن قۇنداقتاپ ساقتايدى. جورگەكتەن بوسات بالانى!». سوسىن قوينىنا ساپ الا كەلگەن جارتى قۇتى بالدى قولىنا ۇستاتىپ، «مىنانى تەزدەتىپ جىلىت» دەپ بۇيىرعان.

كوگەرىپ، تالىپ، دەمى ۇزىلۋگە تاياعان ءسابيدىڭ جورگەگىن جايىپ سالعان ايمەن اجە: «پىسىمىللا! مەنىڭ قولىم ەمەس، بيباتيما ءپىرىمنىڭ قولى»، – دەدى دە، ءسابيدىڭ قارا تابانىنان باستاپ كوك جەلكەسىنە دەيىن ىسسى بالمەن ۇزاق ىسقىلادى. ارقاسىن، كىشكەنتاي جاۋىرىنىن دا بالمەن سىلادى. كەنەت، شەكەلىگىنەن مولدىرگەن قوس تامشى ىرشىپ شىققان ءسابي تەرەڭ كۇرسىنىپ بارىپ، تيتتەي تاناۋىنان دەم اتقان. ارتىنشا ىڭگالاپ، شات-شالەكەيلەنە جىلاعان. كادىمگىدەي، ۇلكەندەرشە كوزىنەن جاس سورعالاتىپ جىلادى. ايمەن اجە كۇلدى: «اشۋىن-اي جاماننىڭ، اشۋى قيىن ەكەن ءوزىنىڭ». سوسىن سابيىنە ءتونىپ تۇسكەن بۇنى يىعىنان تارتىپ توقتاتقان: «بالا كوزىگىپتى. كوز بالاعا قارا جەل بوپ ءتيىپتى. باۋىرىن كوتەرىپ ءجۇرىپ كەتكەنشە، اۋرۋشاڭ بولۋى مۇمكىن. سودان امان وتسە، ارى قاراي الاڭداما، ۇلىڭدى ۇزاق ءومىر كۇتىپ تۇر».

ءيا، ول 4-5 جاسىنا دەيىن ءجيى اۋىردى. ءىشى توقتاماي ءوتتى. ۇستىنە كوز جارا قاپتادى. بورىتكەن باستى. ءجۇرىپ كەلە جاتىپ بويىن تەڭشەي الماي جىعىلىپ قالا بەرەتىن بولدى. كەش تىسەدى، ءتىلى كەشىگىپ شىقتى. بالپاناقتاي ەدى، ەتىنەن تەز ارىپ، سىلىنىپ قالدى. ءالجۋاز، ءالسىز بالا ۇنەمى قىمتاپ، كيىندىرىپ قويماساڭ، قۇس قاناتىنان توڭىپ، مۇرتتاي ۇشاتىن-دى. سونداي كوك جاسىق ۇلدى ءپارۋانا بولىپ ءجۇرىپ جەتكىزدى-اۋ، ايتەۋىر.

ەرى ەرتە دۇنيە سالدى. جايساڭ جان ەدى، مارقۇم. سىلقىلداعان سەرى جىگىت ەدى. ءاندى قالاي ايتاتىن، گارموندى قالاي تارتاتىن. دۇنيەنى دۋمانعا بولەپ، اينالاسىنا شۋاق شاشقان اسىل ەر تاڭ الدىندا تۇسىنە ەنگەن قىزىر بەينەسىندەي جارق ەتىپ كورىندى دە، ءبىر-اق كۇندە عايىپقا ءسىڭىپ، باقيعا اتتاندى.

الپامساداي جىگىت اياق استىنان دۇنيە سالعاندا اينالا جۇرتى ازا تۇتىپ، اح ۇرا قايعىردى. اجالدىڭ باسقانى ەمەس، تاپ قاسىندا ويناپ-كۇلىپ جۇرگەن نەكەلى جارىن جەتەكتەپ كەتكەنىنە سەنە الماعان جاس ايەل قاتارىنان بىرنەشە رەت تالىپ قۇلاپتى. ءبىر ەسىن جيعاندا، سۋقانى سۇيمەيتىن ادىراق كوزدىڭ كەۋدەسىنە باسىن سۇيەپ، جىلاپ تۇر ەكەن. اناۋ باۋىرى ەزىلىپ، قازا ۇستىندە قان جۇتقان ادامعا ۇقساپ ەڭكىلدەپ قويادى. «قارا نيەت نەمە، كۇيەۋىنە قاراداي وشىگىپ، سىرتىنان عايبات ءسوز ايتىپ، دۇشپاندىق ىستەپ جۇرەتىن سۇمىرايدىڭ ناق ءوزى ەدى، سۇڭقىلداي قالۋىن قاراشى».

ايەل سوندا پەندە بالاسىنىڭ الدىندا تومەنشەكتەمەي، ازاماتتىق ارىنا داق تۇسىرمەي ءومىر سۇرگەن ەسىل ەرى ءۇشىن، ەرىنىڭ سوڭىنان ەرگەن قاراسى، قارا تۇياعى – ۇلى ءۇشىن ەڭىرەپ، ەزىلە بەرمەۋى كەرەكتىگىن تۇسىنگەن. تۇسىنگەن دە بەلىم بەكەم بۋىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەن. مارقۇم كۇيەۋىمەن جاعالاسىپ، الىسىپ، اقىرى دەگەنىنە جەتكەن جاۋىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن دە قايراتىنا مىنگەن. ادامنىڭ ەڭ اياۋلى سەزىمىن اياماي تاپتايتىن، دوستىڭ دوستىق نيەتىن، ادالدىڭ ادال پيعىلىن قابىل  كورمەيتىن ۇركەۋدەمەن ەندى نازىك ايەل مايدانعا شىقپاق.

...سولاي بولدى دا... كۇيەۋىن جەر قوينىنا تاپسىرعان سوڭ بىرەر كۇن وتپەي جاس، سۇلۋ ايەلدىڭ ەكى الاقانى كۇلدىرەپ، ءبىر قابات تەرىسى سىلىنىپ قالدى. ءتايىر-اي، بۇرىن كۇرەك، ايىر دەگەندى قولىنا ۇستاۋ بىلاي تۇرسىن، قايسىنىڭ قايدا جاتقانىن ءبىلدى مە ەكەن دەسەڭشى. تامىزدىققا اعاش قالاي جارىلاتىن ەدى، وتىن-سۋ قايدان كەلەتىن ەدى، قارا سان كەلگىر اناۋ قارا سيىر مەن تور بيەنىڭ قىستىق ازىعى، جەم-ءشوبى قوراعا قايتىپ جەتەتىن ەدى – سونىڭ ءبىرىن ءبىلدى مە ەكەن بۇل بايقۇس. ءىشىم-جەمنىڭ دە از كۇندە ءتۇبى كورىنىپ قالعان. وسىنىڭ ءبارىن ەركەك شىركىن بىلدىرمەي تاۋىپ جۇرە بەرەدى ەكەن عوي... قارالى جەسىر قاراپ وتىرمادى، قولىنا ايىر الىپ، مالدىڭ اقىرىنا ءشوپ سالدى، قىراۋ قاتقان كۇرەكتىڭ سابىنان ۇستاپ، قورا تازالادى. كارى قارا اعاشتى بالتالاپ شاۋىپ،  وتىن جاردى. قۇدىقتان سۋ تارتتى. بالاسىن ارقاسىنا تاڭىپ الىپ، قازاندىققا كوپ قىلىپ نان جاپتى. نانىن ارقالاپ ىرگەدەگى شاعىن قالاشىقتىڭ بازارىنا تاسىدى. كەيىن ءبىر ساۋدا دۇكەنىندەگى ايەلمەن تانىسىپ، نانى مەن ءسۇتىن سوعان اپارىپ بەرىپ ءجۇردى. بىرتە-بىرتە قارا شارۋاعا كوندىگىپ، تاپقان-تايانعانىن ساۋدالاپ كۇن كورەتىن حالگە جەتتى. ۇيىتقان ايرانى ءتاتتى مە، الدە قازانعا جاپقان نانى ءدامدى مە، جوق بۇنىڭ كورىكتى ءجۇزى كوز ارباي ما، ايتەۋىر، بازارعا بارسا بولدى، الدىنان جۇرت ءۇيىرىلىپ شىعاتىن.

كوكتەمدە مالشىلارعا جاردەمدەسىپ، ءتول الىستى. جازدا اتىز باسىندا بەل جازباي ءجۇرىپ، قىزىلشانىڭ ءتۇبىن تۇپتەپ، ارام ءشوبىن وتادى. كۇزدە قىرمان باسىنان تابىلدى. قىستا ساۋىنشىلاردىڭ اۋىلىندا تۇرىپ «جۇگىرمە ساۋىنشىنىڭ» قىزمەتىن اتقاردى. ءسويتىپ، جىل ون ەكى اي تىنىم تاپپادى. ىسكە ەپتى، قاجىرلى، قايراتتى جۇمىسشى ايەل اتاندى. بىراق قاجىمادى، تالمادى، اجارى دا تايمادى. بارىنە شىدادى، شىڭدالدى. تەك ايەل زاتىنىڭ تابيعي تىلەگى عانا كەيدە ءتۇن بالاسى ءتانىن شاباقتاپ، وتتاي قاريتىن.

ادىراق كوز بۇل كەزدە بولىمشە بريگاديرى بوپ اتقا مىنگەن. كەڭشاردىڭ ءومىرى بىتپەيتىن جۇمىسىنا «ماتالعان» كەلىنشەككە وزىنشە قامقور، جاناشىر ادام. جۇبايلىق ءومىردىڭ قىزىعىنان ەرتە جۇتاعان جەسىردىڭ مارقۇم كۇيەۋىن اۋزى قيسايماي، «جان قيماس دوسىم ەدى»، «جولداس ەدىك» دەيتىن ەدى ول. ارەدىك بۇنى ءوزىمسىنىپ، قايىر-قوش، جومارت كىسىمسىپ: «جانىڭدى كوپ قيناماساڭشى، قالاساڭ قاسىما ەسەپشى قىلىپ الايىن، تاستا قۇرىپ كەتكىر كەتپەن مەن كۇرەكتى، نازىك بەلىڭ سولقىلداپ جانىمدا قاعاز كوتەرىپ جۇرسەڭ بولدى»، – دەپ سوزىنە دامەسى مەن ءازىلىن ارالاستىراتىن.

ىلكىدە ايەلدەر قاپ-قاپ كارتوپتى ماشينانىڭ قورابىنا كوتەرىپ سالا الماي ابدەن قالجىراپ، شارشاپ وتىرعاندا تاسىراڭباي بريگادير اتىن تەبىنتىپ جەتىپ كەلگەن. سونادايدان شاتىناپ، قامشى ءۇيىرىپ كەلەدى. بىراق كوپ ايەلدىڭ اراسىنان جەسىردى كوزى شالعان بريگادير ءجۇزىن جىلىتىپ: «ءا-ءا، شارشاپ قالدىڭدار ما، قانە، بۇل شارۋانى مەن-اق تىندىرا سالايىن»، – دەپ بەلۋارىنا دەيىن جالاڭاشتانىپ شەشىندى دە، جۇمىسقا كىرىستى. كاپىردىڭ دەنە تۇرقى كەلىستى-اق ەكەن. جاۋىرىنى شاقپاق-شاقپاق، بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت وينايدى. اۋزى بۋىلعان قاپتاردى ماشينانىڭ قورابىنا لاقتىرعان سايىن جوتاسىن، قۇج جەلكەسىن تەر جاۋىپ، قولاداي جىلتىرادى. ۇرعاشى اتاۋلىنى ەلىكتىرەر ەركەك ءيىسى بۇرقىراپ، جۇمىستى جاپىرىپ-اق ىستەگەن. بۇل سوندا كۇن سىڭگەن ومىراۋىن باسىپ، بريگاديردىڭ ءابجىل قيمىلىنا سۇيسىنە كوز تاستاپ قالعان ەدى.

...كەشكە ەركەگى جوق ءۇيدىڭ ەسىگىن شالقايتا اشىپ، جالعىز ءوزى تورگە وزدى. جان قالتاسىنا تولتىرىپ بور كامپيت سالىپ الىپتى. كامپيتتەرىن داستارحان ۇستىنە توگىپ تاستاپ، شالقىپ وتىردى. ءوزى شالابۋدان. ادىراڭداعان كوزىن تاس توبەسىندە ويناتىپ ۇزاق سويلەدى. شاتىپ-بۇتىپ ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتتى. ۇققانى: جەسىردىڭ كۇيەۋىنە قارىزدار ەكەن، تىرلىكتە ازدى-كەم وكپەمەن ءجۇرىپتى، سونىڭ ءبارى بەكەر ەكەن، ومىردە سىيلاستىققا ەشتەڭە جەتپەيدى ەكەن. «قايران دوسىم انا دۇنيەدەن قايتىپ ورالسا، اياعىن قۇشىپ جىلار ەدىم، كەشىرىم وتىنەر ەدىم. ارامىزعا الا مىسىق جۇگىرتكەن جامانداردىڭ سوزىنە ەرىپ جاۋىققان ەكەم، ءماندى بىلمەي دۇشپانسىراپپىن، كەش، باۋىرىم، كەش» دەپ جىلامىسىرادى ما، ايتەۋىر، مىجىپ، مىرىڭداپ، تىنىشتىق ۇيىعان ءۇيدىڭ بەرەكەسىن قاشىرعان. سودان كەيىن جانى جۇدەپ، ۇركەسوقتاپ وتىرعان ايەلگە جارماستى: «جانىم، كۇنىم»، – دەدى. «جالعىزسىراتپايمىن، قيىندىققا قالدىرمايمىن، ۇلىڭدى ءوز ۇلىمداي كورىپ وسىرەمىن، ءبىر تىلەگىمدى ورىندا، قۇشاعىما ەن، قوينىما جات»، – دەپ قولقالادى.

«تۇسىنەمىن عوي، ايەلسىڭ، ەركەك كورگەن ايەلسىڭ، ەرتەڭ ەتەگىڭدى بىرەۋگە ءبارىبىر تۇرەسىڭ، ءويتىپ وسەككە قالعانشا، وزىممەن بول، كەرەك دەسەڭ اناۋ كەر اۋىز قاتىنىمدى ساداعا ەتەيىن»، – دەپ تە كوكىدى. ءسوز وسىعان جەتكەندە قورعانسىز جەسىر:

– جەتەر! – دەپ ساڭق ەتتى. ءيا، داۋىسى شاڭقىلداماي، شاپتىقپاي، ساڭق ەتىپ  شىقتى. – جەتەر، بريگادير جولداس! مەن ساعان ازعىرىندى بولا المايمىن. بۇتىنىڭ قامىن كۇيتتەپ ءومىر سۇرەتىن بۇرالقىڭ مەن ەمەسپىن. سەن مەنىڭ ەسىل ەرىمنىڭ سىنعان تىرناعىنا تاتىمايسىڭ. عازيز جارىم دۇنيەدەن قايتقان كۇنى مەنىڭ ءتانىم ولگەن. مەن – ءتانى ولگەن ايەلمىن. جاراتقان حاقتان جالعىز ۇلىم ءۇشىن جانىمدى عانا اماناتقا سۇراپ العانمىن. ال قازىر دەرەۋ تابانىڭدى جالتىرات، ايتپەسە جارىپ تاستايمىن!

جانارىنان بەت قاراتپايتىن جالىن شاشىپ، قولىنا ءجۇزى جالاڭ پىشاق ۇستاعان ايەلدى كورىپ، ادىراڭ كوزدىڭ قۇتى قاشتى. ىزىنشە قورىققانىن جاسىرىپ، ءارى الگىندەگى ايتقانىن تۇگەل جۋىپ-شايعان بولىپ: «ءوي، مىناۋ قايتەدى، مىناۋ قايتەدى؟ مەن قالجىڭدادىم، زامانى ءبىر زامانداس، قۇربى بولعان سوڭ ازىلدەدىم»، – دەپ قارا تۇنگە جۇتىلىپ، قاراسىن باتىرعان. بىراق قايتا اينالىپ سوعىپ، قارا نيەتىن ىسكە اسىرۋدىڭ ايلاسىنان ەش تيىلمادى. ءتۇن جارىمىندا كەلىپ تەرەزەسىن قاعادى، جارتىلاي جابايىلانعان قاڭعىباس مىسىقتاردىڭ ماۋىققانداعى اششى ۇنىنە سالىپ ەسىگىن تىرنالايدى. يتشە ۇليدى. تابالدىرىعىنا تۇز سەبەدى، كۇل شاشادى. قاقپانى سىرتىنان شەگەلەپ، ەلەكتر توعىن قيىپ تاستايدى. ءبىر كۇنى اۋلانىڭ قاق ورتاسىنا بالتامەن شابىلعان ءيتتىڭ باسى ىلىنگەن قارا كيىمدى قاراقشى تۇرعىزىپ كەتىپتى. اۋىلدىڭ ەستيار ادامدارى: «مىناۋىڭ نە سۇمدىق، جەسىر ايەلدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، جەتىم بالانىڭ جۇرەگىن شايلىقتىردىڭ عوي، شوشىنىپ، اۋىرىپ قالساڭ قايتەسىڭ؟» – دەپ ەدى، قۇلاق اسپادى. قۇتىرىنا ءتۇستى. ايەلدى اياماي قايداعى اۋىر جۇمىسقا سالدى. جۇمىس ىستەگەن كۇندەرىن كەم جازىپ، ەڭبەكاقىدان دا قىستى. الاسۇرعان اقباسقىن بوراندا الىس قىستاۋدا وتىرعان مالشىعا ادام تاپپاعانداي ايەلدى بالاسىمەن كومەكشىلىككە جىبەردى. سۋىق جاڭبىر جاۋىپ، سوڭى قيىرشىق قارعا اينالاتىن كۇزدىڭ قارا وزەك كۇندەرىندە سارجازدىڭ بىتقىلىنان قامىس ورعىزدى. وسىنداي ازاپتى، اۋىر جۇمىستىڭ اقىرىندا زادى ءالسىز ايەلدىڭ ءوزى-اق كەپ اياعىمدى قۇشار دەگەن ءۇمىتى بولعان. اسىرەسە، تىلەگەنى – تاكاپپار سۇلۋدىڭ ازىپ، ءوڭى قاشىپ، سۇيەگى ساۋدىراپ، جۇدەپ، تيتىقتاپ بىتكەنى بولاتىن. ول تىلەگى ورىندالمادى. جەسىر ايەلدىڭ بالعىن دەنەسى شىڭدالىپ، تولىسىپ، بۇرىن جەل تيمەگەن اپپاق ءجۇزى القىزىلدانىپ، ەرەكشە ءبىر اجار اشتى. ايەلگە جاساعان قىساستىعىنان ەسە تاپپاعان بايقۇس بريگادير سونوۋ ءبىرى جىلى اي تولعان ءتۇنى جىندىسايدىڭ اۋزىندا جاتىپ الىپ اراق ىشكەن ەكەن، ەرتەڭىندە ورنىنان ەلىرىپ، ايقايلاپ تۇرىپتى. سودان وڭالمادى. «جىندىسايدان ساقالدى ايەل كوردىم»، – دەپ، اۋىل ءىشىن كەزىپ، ساندىراقتايدى دا جۇرەدى...

ادىراڭ كوز بريگادير قارا تۇنگە جۇتىلىپ، قاراسىن باتىرعان ءتۇنى بۇرىمىن تارتقاتىپ جىبەرىپ، جانى جارالانعان جەسىر جار توسەگىنە ەكپەتتەي قۇلاعان كۇيى بورداي ەزىلىپ، ەگىلدى دەرسىڭ. جىلاعان سايىن الدەبىر قارا تەرەڭگە شىم باتا تۇسكەندەي مە، قالاي؟ بۋىن-بۋىنى بوساپ، سول قارا تەرەڭنەن قۇمىعىپ بىردەڭە ىزدەيتىندەي مە، قالاي؟ قىرىنا اۋناپ جاتىپ، الكەۋدەسىنە الاقاندارىن باسقاندا، ءىشى سولقىلداپ، كىندىك تۇسى ىسىپ سالا بەردى مە، قايتتى؟ كوزىنەن مونشاقتاپ ۇزىلگەن جاستىڭ اراسىنان سوپاق باس، ادىراڭ كوزدىڭ بەينەسى بۇلدىر-بۇلدىر ەلەستەپ ءوتتى مە، نە ىستەدى؟ «ەڭ ازابى، ەڭ ازابى وسى ەكەن عوي»، –  دەپ ىسىپ-لاۋلاعان ومىراۋىنا تىرناقتارىن باتىرىپ، جەسىر ايەل تاڭدى كوزبەن اتىرعان. ەرتەڭىندە جالاڭاش يىعىن كورىپ جاتسىنعان ۇلىنىڭ جالت بۇرىلىپ كەتكەنىن سەزگەندە، انا جۇرەگى ەلجىرەپ قايتا وياندى. «جوق، مەن ءتانى ولگەن – ايەلمىن».

... «جوق، مەن ءتانى ولگەن – ايەلمىن».

ايەل توسەگىنەن شيرشىق اتىپ تۇردى. قۇدىقتان سۋ تارتتى. سوسىن، اۋلاداعى قالقايما ءۇيدىڭ ەسىك تەرەزەسىن قاراڭعىلاپ قويىپ، سۋىعى سۇيەگىنەن وتەتىن قۇدىقتىڭ مۇزداي سۋىنا توبەسىنەن تومەن قاراي قۇيىنىپ، ابدەن جۋىنىپ، شايىندى. سۋ كوپتەن بەرى كوكىرەگىندە جانعان الاۋدى باسىپ، كىندىك تۇسىن قىزدىرىپ جاتىپ العان شوقتى سوندىرگەنىن سەزىندى. بويى جەڭىلدەپ، تابانى جەردەن قالىقتاپ كوتەرىلگەندەي بولدى. سونداي ءبىر عاجاپ كۇيگە ەنگەن ايەل ۇلى اجەسىنەن قالعان جاينامازدى ساندىقتىڭ تۇبىنەن الىپ، الدىنا كەڭ ەتىپ جايدى دا، ساجدەگە باس قويدى: «ءتانىمدى قارا جەرگە تاپسىردىم، جالعىز ۇلىم ءۇشىن جانىما ساۋعا بەرە گور، اللا!».

انا. ول انا ەدى. انا ءبارىن جەڭدى. جىلداردى دا، جىلداردىڭ جالىندا ويناعان جاستىقتىڭ وت-جالىنىن دا، جىلدارمەن جىلانباۋىرلاپ جەتكەن كارىلىكتى دە جەڭدى. ول ەندى ماۋەلى باقتىڭ ورتاسىنداعى جاپىراقتارى ماڭگى جاسىل قارت ەمەنگە ۇقسايدى. ۇلىنا ءدان ريزا. ەڭبەگىن اقتادى. ەسىمىن ەل بىلەدى، كوپ قۇرمەتتەيدى. اتاق-ابىرويى الاتاۋداي اسقاقتاسا دا، اناسىنىڭ الدىندا سونداي كىشىك. توسەگىنە كوتەرىپ اپارىپ جاتقىزادى. ەرتەڭگىسىن كوتەرىپ اكەپ، داستارحان باسىنا وتىرعىزادى. الاقانىن جايىپ، باتا سۇرايدى. كويلەك-كونشەگىن كۇندە جاڭالاتادى. بالاداي الپەشتەپ اۋلاداعى اسپالى بەسىكتە تەربەتەدى.

–  سەن بالالىق پارىزىڭدى تۇگەل وتەدىڭ، ۇلىم، – دەيدى اناسى.

–  تۇگەل وتەي الدى ما با؟ – دەيدى ۇلى. سودان سوڭ ابدەن شوگىپ، شوكىمدەي بوپ قانا وتىرعان اناسىن قۇشقان كەزدە ونىڭ بويىنان توپىراق ءيىسىن سەزەتىن...

داۋرەن قۋات،

20 .05. 2020 جىل. ساعات: 0:26 .

Abai.kz