اداسقاننىڭ الدى ءجون – ارتى سوقپاق.
اباي

اباي كەيبىرەۋلەردى «جارىم ادام» دەسە، ال كەيبىرەۋلەردى «ادام» دەپ اتايتىنى بەلگىلى. ال رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنا تولىق تۇسكەندەردى «تولىق ادام» دەيتىنى بەلگىلى. 

 جەتىلۋدىڭ بۇل ساتىلارىن ءبىلۋ كىمگە بولسا دا ءوزىنىڭ قوعامداعى ورنىن دۇرىس انىقتاپ، تابيعي مىندەتىن تولىق ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان اۋەلى «جارىم ادام» مەن «ادام» ايىرماشىلىعىنا كوز جىبەرىپ كورەلىك. 

اباي ءىلىمى بويىنشا «جارىم ادام» جەتىلۋ بارىسىندا «ادام» بولۋعا ۇمتىلادى. وسىلاي ول ومىرگە كوزى اشىلىپ، كەلەسى ساتىعا كوتەرىلەدى. 

«ادام» مەن «جارىم ادامنىڭ» ايىرماشىلىقتارى ۇلكەن. ادام بولۋ ءۇشىن يماندىلىق كەرەك. ادام دەڭگەيى يماندىلىقتان باستالدى. ياعني، ولاردىڭ نەگىزگى ايىرماشىلىعى – «ادام» يماندى، ال «جارىم ادام» يمانسىز. قازاق بىرەۋدى ماداقتاعىسى كەلسە «ول يماندى ادام» دەسە، ال مازاقتاعىسى كەلسە «ول يمانسىز» دەيدى. 

جارىم ادام مەن ادامنىڭ وي-ءورىسى عانا ەمەس، ءىس-ارەكەتتەرىندە دە ايىرماشىلىقتارى ۇلكەن. ءبىرىنشىسىنىڭ ساناسى قورشاعان ورتاسىنا تولىق تاۋەلدى بولسا، ال ەكىنشىسى، كەرىسىنشە، قورشاعان ورتاسىنا اسەر ەتىپ، وزدەرىنە لايىق وزگەرتۋگە ۇمتىلادى. جارىم ادام تولىعىمەن ءناپسىنىڭ ىقپالىندا. ونىڭ يماندىلىعى جوق، سوندىقتان رۋحاني جاڭعىرۋعا نيەتتەنبەيدى، ناپسىمەن كۇرەسىپ، ونىڭ ىقپالىنان شىعىپ، دۇرىس ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلمايدى. ال ادام بولسا، ونىڭ يماندىلىعى بار، سوندىقتان ول نيەتىن تۇزەپ دۇرىس ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلادى. ادامدىق قالپىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ىشكى كەمشىلىكتەرىمەن كۇرەسۋدى يسلامدا ۇلكەن جيھاد دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. وسىلاي ادام جەتىلۋدىڭ ەۆوليۋتسيالىق جولىنا تۇسە الادى. بۇل جولعا تۇسۋگە ءتۇرلى جاعدايلار سەبەپ بولۋى مۇمكىن. مىسالى، ءوزىنىڭ كۇنالى ءىسى ءۇشىن جازاسىن الىپ ومىردەن ساباق الۋى، اقىلدى ادامداردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، نەمەسە رۋحاني كىتاپتار وقىپ جۇرەك كوزى اشىلىپ، ۇياتى ويانۋى، ءتىپتى ءدىن قابىلداپ، ءدىني جولعا ءتۇسۋى دە مۇمكىن. اۋەلدە ادام ساتىسىنا كوتەرىلۋ ونىڭ ءوزىنىڭ تابيعي قاسيەتتەرىنەن باسقا قورشاعان ورتا مەن ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايعا تاۋەلدى.

سونىمەن، ادام يماندى، ال جارىم ادام يمانسىز. ءتىپتى، ادامنىڭ ادامدىعى يماندىلىقتان باستالادى. «يمان» اراب تىلىنەن اللاعا «سەنىم» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تاڭىريزمنەن قالعان سەنىم بويىنشا، قازاق بۇل ءسوزدى بۇكىل بولمىس كولەمىندە پايدالاندى. تىرشىلىك ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزاتىن، ادامشىلىققا قارسى ىستەردى يمانسىزدىق دەپ، ال ونداي ادامدى «يمانسىز» دەپ قابىلدايدى. قازاق تىلىندە يمان وسىلاي اللانىڭ ءبىر وزىنە عانا ەمەس، ونىڭ جاراتقاندارىنا دەگەن سەنىمدى دە بىلدىرەدى. اللا تاعالا كەمشىلىكسىز، سوندىقتان ونىڭ جاراتقاندارى دا ەشبىر كەمشىلىكسىز، تولىق. اللانىڭ جاراتقاندارىنا تابيعات، ادامزات قوعامى، ونىڭ تىرشىلىك زاڭدىلىقتارى ءتارىزدى بۇكىل بولمىس كورىنىستەرى جاتاتىن بولعاندىقتان، قوعامداعى مورالدىق-ەتيكالىق نورمالار، ءوزارا سەنىم، قامقورلىق، سۇيىسپەنشىلىك، سىيلاستىق ءتارىزدى ءومىردى رەتتەيتىن تارتىپتەر – اللا تاعالانىڭ جاساعان زاڭدىلىقتارى بولىپ تابىلادى. حالقىمىز وسى زاڭدىلىقتارعا سەنىمدى «يمان» دەپ، ال ونى ءوزىنىڭ تىرشىلىك كورىنىسىنە اينالدىرعان ادامدى «يماندى» دەپ اتايتىنىن سول سەبەپتەن بولسا كەرەك. يماندى ادامنىڭ ءومىرى ارقاشان دا ۇيلەسىمدى. 

يمان دەگەن ءسوز قۇدايعا دەگەن سەنىمدى عانا بىلدىرمەيدى. اباي «يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا ينانماقتىق ەمەس» (38- ءسوز) دەيدى. يمان مەن سەنىم بىردەي ەمەس. يماننىڭ تەرەڭ ماعىناسى بار. يمان دەگەن ءسوز سەنىمگە سايكەس ءومىر ءسۇرۋدى دە بىلدىرەدى. ياعني، يماندى ادامنىڭ بولمىسى يمانسىز ادامنىڭ بولمىسىنان مۇلدە بولەك. يمان دەگەن اللاعا سەنىم بولسا، ال بۇكىل بولمىس ونىڭ كورىنىسى. ەندەشە ونىڭ كورىنىسىنە، ياعني تابيعات زاڭدىلىعىنا سەنگەن، قوعام ومىرىمەن ۇيلەسىمدى ادامدى دا يماندى دەپ ساناۋعا بولادى. مىسالى، اتەيستىك كەڭەس وداعىندا ادامداردىڭ بارلىعى يمانسىز بولماعان. ەگەر «جارىم ادام» دەپ اللاعا سەنبەيتىن يمانسىز ادامداردى عانا ايتاتىن بولساق، وندا بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ حالقى تۇگەلدەي «جارىم ادامدار» بولار ەدى. بىراق ولاي ەمەس. اللاعا سەنبەسە دە، ولاردىڭ اراسىندا جاقسى ادامدار بولعان. ولار قوعام زاڭدىلىقتارىن تولىق ساقتادى، ادامي قاسيەتتەرى جوعارى بولدى. الدىڭعى قاتارلى كاپيتاليستىك ەلدەرمەن جارىسقا ءتۇسىپ، وركەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كوتەرىلە ءبىلدى. ياعني ولار دا يماندى بولدى دەگەن ءسوز. 

ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى – ءتۇپ يەگە قايتۋ – ادام ساتىسىنان باستالادى. بۇل مۇلدە جاڭا ءومىر، جاڭا ساتى. جەتىلۋ وسى ساتىدان باستالادى. ادامي قاسيەتتەر قوعامداعى دۇرىس قارىم-قاتىناس ارقىلى پايدا بولىپ، شىڭدالادى. مەيىرىم-قامقورلىق، تاتۋ-سىيلاستىق، بىرلىك، ءوزارا سۇيىسپەنشىلىك پايدا بولادى. جارىم ادام تەك قانا ءوز قاراباسىنىڭ قامىن ويلاسا، ال ادام ەڭ اۋەلى باسقالاردىڭ قامىن ويلايدى. وسىلاي ول بۇكىل ادامزاتتى سۇيۋگە مۇمكىندىك الىپ، اباي كورسەتكەن «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دارەجەسىنە كوتەرىلە الادى. «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامدىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەپ ادامدىقتىڭ بەلگىسى ەڭ اۋەلى باسقالاردىڭ قامى ءۇشىن ەڭبەك ەكەنىن انىقتاي تۇسەدى. «جارىم ادام» قوعامدى قۇلدىراتسا، ال «ادام» قوعامدى العا سۇيرەپ، جەتىلۋ جولىنا تۇسىرەدى. 

«ادام» ساتىسىنا كىمدەر كوتەرىلەدى؟ ەندى وسى سۇراقتىڭ ماڭايىنا كەلەيىك.

بەيبەرەكەت ءومىردىڭ قورلىعىنان ابدەن قاجىعان ادام ەندى بۇل بەينەتتىڭ سەبەبىنە ۇڭىلە باستايدى. ءوزىنىڭ ءومىرى عانا ەمەس، قورشاعان ورتاعا دا كوڭىل ءبولىپ، ول ەندى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ءوزى تارىزدىلەردىڭ بارلىعىنىڭ تىرشىلىگى زارداپ ەكەنىن تۇسىنەدى. ونىڭ سەبەبى – ناپسىقۇمارلىقتان، ياعني ءوزىنىڭ قاراباسىنىڭ قامىنان شىققان جۇگەنسىزدىكتەن، كىناراتتى ىستەردەن ەكەنىن كورەدى. ءومىر زاردابى – ءوزىنىڭ ىستەرىنىڭ سالدارى. 

وسىلاي ول كەمشىلىكتەرىنەن ارىلىپ، دۇرىس جولعا تۇسۋگە ۇمتىلادى. 

اباي اركىمدى ادام دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءۇشىن قوعام ءومىرىن قامتيتىن، مورالدىق-ەتيكالىق نورمالارعا ارنالعان ءبىرسىپىرا ەڭبەكتەر جازعان. قازىرگى كەزدە بۇل ابايدىڭ مورال فيلوسوفياسى دەپ اتالىپ ءجۇر. وسىلاي ابايدى ويشىل-فيلوسوف دەپ اتايمىز. 

قاتەلىكتەردەن قالاي ارىلىپ، دۇرىس جولعا تۇسۋگە بولادى؟ ول ءۇشىن نيەتتى تازارتىپ، وي-جۇيەنى تۇزەۋ كەرەك. نيەت تۇزەلسە، بارلىعىن اقىلعا سالىپ، دۇرىس ارەكەت ەتۋگە بولادى. ادامدىقتىڭ بەلگىسى – دۇرىس ويلاۋ، دۇرىس سويلەۋ جانە دۇرىس ارەكەت ەتۋ. دۇرىس ارەكەت جاساۋ ءۇشىن اقىل عانا ەمەس، قايرات تا كەرەك. بىراق «اقىل مەن قايرات جول تابار قاشقانعا دا، قۋعانعا» دەپ اباي اقىل مەن قايرات جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا بىردەي قولداناتىن قۇرال ەكەنىن ەسكەرتەدى. نيەتتىڭ دۇرىستىعىندا عانا قايراتتى دۇرىس پايدالانۋعا بولادى. ول ءۇشىن ءبىلىم (عىلىم) كەرەك. «قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى» دەيدى اباي. ونىڭ عىلىم دەگەن ءسوزى زاتتىق عىلىمدى عانا ەمەس، رۋحاني عىلىمدى، ياعني يماندىلىققا تارتاتىن ءبىلىمدى دە بىلدىرەدى. 

ون جەتىنشى قارا سوزىندە اباي دۇرىس ارەكەت ەتۋ ءۇشىن قايرات، اقىل مەن جۇرەك ۇيلەسىمدىلىگى كەرەگىن ايتادى.

دۇرىس ادام بولۋ ءۇشىن عىلىمدى يگەرىپ، اقىلدى بولۋ جەتكىلىكسىز. ولاردى باسقاراتىن جۇرەكتىڭ تازالىعى كەرەك. «ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا، كوكىرەگىڭ ءولى بولسا، اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ. ادال ەڭبەكپەن ەرىنبەي ءجۇرىپ مال تابۋعا جىگەر قىلا المايسىڭ». بۇل ارادا «كوكىرەگىڭ ءولى بولسا» دەگەن ءسوز جاننىڭ ءالى ۇيقىدا ەكەنىن، قايرات-جىگەردىڭ جوقتىعىن، وي-ءورىستىڭ تارلىعىن بىلدىرەدى. ۇيات ءالى ويانباعان. جۇرەك تازارىپ، جان ويانا باستاعاندا ول قايرات، اقىل، جۇرەكتى باسقارىپ، بۇل ۇشەۋىن ۇيلەسىمگە كەلتىرەدى. وسىلاي ادامدىق ورنايدى. جۇرەك تازالىعى، ۇياتتىڭ ويانۋى تەك قانا رۋحاني جاڭعىرۋ جولىندا بولماق. ياعني، رۋحاني جاڭعىرۋسىز ناعىز ادام قاتارىنا كوتەرىلۋ مۇمكىن ەمەس. 

سونىمەن اباي عيبراتى بويىنشا، ادام ساتىسىنا كوتەرىلۋ ءۇشىن اۋەلى نيەتتى تازارتىپ، ءبىلىم ارقىلى دۇرىس ويلاۋ، دۇرىس سويلەۋ جانە دۇرىس ارەكەت ەتە ءبىلۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ادام رۋحاني جاڭعىرىپ، ءوزىنىڭ تاعدىرىن، كەلەشەك ءومىرىن جەتىلدىرەدى.

ادام ساتىسىن يماندىلىقتى قابىلداۋ، يماندى ءومىر جانە ءومىر قاناعاتى دەپ ۇشكە بولۋگە بولادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz