(سارىسۋ-سوزاق وڭىرىندەگى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسكە – 90 جىل)

قازىرگى ساۋداكەنت اۋىلى بايقادام اتالىپ تۇرعان سوۆەتتىك داۋىردە (وتكەن عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارى) بايقادام ورتا مەكتەبىنىڭ قىزىل گالستۋكتى شاكىرتتەرى اۋىل تاريحى جايىنداعى اڭگىمەلەرگە زامانىنا ساي رەۆوليۋتسياشىل البىرت كوڭىلمەن قۇمارتا قۇلاق تىگەتىن ەدى. سوناۋ 30-شى جىلدارى وسى جەردە ءتۇرلى قۇرىلىس سالۋدى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن كومسومول مۇشەسى بايقادام قاشقىنباەۆتى سوزاق جاعىنان «اڭقاي! اڭقاي!» دەگەن ۇرانمەن ات ويناتىپ كەلگەن باندىلار «سوۆەت وكىمەتىنىڭ وكىلى بولعاندىقتان» ءولتىرىپ كەتىپتى، قىزىلاسكەرلەر ولاردىڭ كوزىن جويعاننان كەيىن ەل جينالىپ، اۋىلعا بايقادام ەسىمىن بەرىپتى دەلىنەتىن. باسقا كوپ دەرەك سول كەزگى جەتكىنشەكتەرگە بەيمالىم ەدى. 60-شى جىلدار ىشىندە  سارىسۋ اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۇزاقباي سىزدىقباەۆ بەرگەن تاپسىرماعا سايكەس، اۋداندىق گازەتتىڭ باسشىلارى: گازەت رەداكتورى توكەن ماقاشەۆ پەن رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، اقىن، جازۋشى دۋلات شالقارباەۆ بايقادامنىڭ تاعدىرىن انىقتاۋدى، سارىسۋ اۋدانىنىڭ ەل اۋزىنداعى تاريحىن جيناستىرۋدى قولعا الىپ، وشەۋسىز كوپ ءىس تىندىردى. (ولار جيناعان ماتەريالدار مەن كەيىنگى وزگە دە ەستەلىكتەر، زەرتتەۋلەر نەگىزىندە جازۋشى پەرنەباي دۇيسەنبين بەرتىندە بىرنەشە تانىمدى كىتاپ شىعاردى).  كورشى سوزاق اۋدانىندا دا ەلەۋلى جۇمىستار جاسالدى. 90-شى  جىلدارى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ بولىمشەسىن قۇرىپ، باسقارعان اقىن دۋلات تۇرانتەگى  30-شى جىلدارعى سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ دەرەكتەرىن جيناستىرۋعا كىرىستى. ۇزاماي قازاقستانداعى 30-شى جىلداردا ورىن العان بارلىق  قارسىلىق وشاقتارى قاتارىندا سوزاق جايىن دا قاراستىرعان تاريحشى-عالىم تالاس وماربەكوۆتىڭ ىرگەلى زەرتتەۋى جارىق كوردى. بۇل كوتەرىلىس جايىن جازۋشى وتەش قىرعىزباەۆ تا قالامىنا ارقاۋ ەتتى. باسقا دا زەرتتەۋشىلىك جۇمىستار شىعىپ جاتتى. سولارمەن تانىس جۇرشىلىق بۇگىندە جاپسارلاس جاتقان سارىسۋ مەن سوزاق اۋداندارىندا بولعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن ءبىرشاما جاقسى بىلەدى...

ەڭ الدىمەن ايتارىمىز، رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بۇرق-بۇرق تۇتانعان 30-شى جىلدارعى كوتەرىلىستەر كەڭەس مەملەكەتىنىڭ سولاقاي رەفورمالارىنا، ءتۇرلى اسىرا سىلتەۋشىلىكتەرىنە، قالىڭ قازاق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيتىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق  شارالارىنا كورسەتىلگەن اشىق نارازىلىق بەلگىسى بولاتىن. قازاقستاندى باسقارۋعا ورتالىقتان فيليپپ گولوششەكين كەلگەننەن باستاپ، وكىمەت «قازان توڭكەرىسىنىڭ قۇيىنى» قۇددى «اينالىپ وتكەن» اۋىلداردا تاپتىق جىكتەۋدى كۇشەيتۋگە، «كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن» جاساۋعا باعىتتالعان پارمەندى ساياسات جۇرگىزدى. سونىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەكونوميكالىق-تۇرمىستىق ءومىر ءسۇرۋ سالتى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. قازاتكومنىڭ 1928  جىلعى دەكرەتىنە جانە ارتىنشا قابىلدانعان قاۋلىسىنا سايكەس، داۋلەتتىلەردىڭ مال-مۇلىكتەرىن كامپەسكەلەنىپ، وزدەرىن باسقا وڭىرلەرگە جەر اۋدارىپ جىبەرىلدى. ارتىنشا جاسالعان شارۋاسى ورتاشالاردى دا تاركىلەۋ، سونداي-اق كوشپەندىلەردى ەرىكسىز وتىرىقشى بولۋعا ماجبۇرلەۋ، جەكە شارۋاشىلىقتاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، قيسىنسىز سالىق تۇرلەرىن كوبەيتۋ شارالارى جەر-جەردە قارسىلىق قوزعالىستارىن تۋعىزدى. جۇرتتىڭ باس كوتەرۋى 1929 جىلدان باستالدى. وكىمەتتىڭ سولاقاي ساياساتىنا قارسى 300-دەي كوتەرىلىس وتى تۇتاندى. بىراق بيلىك وعان ويلانا قويمادى، بارشا ەرەۋىل قارۋلى كۇشپەن باسىلىپ، سوڭى حالىق شىبىنشا قىرىلعان الاپات اشارشىلىققا ۇلاستى. 

1928 جىلدىڭ  كۇزىندە تەك سارىسۋ اۋدانىنىڭ وزىندە اتاقتى قوبىزشى-كومپوزيتور ىقىلاستىڭ ۇلى تۇسىپبەك، ارعىنبايۇلى وكسىكباي،  ارعىنبايۇلى قاھۋ باستاعان وڭىردەگى جۇرت اۋىزدارىنا قاراعان ءبىر توپ بەدەلدى، اۋقاتتى كىسى (قوناقۇلى ءالى, كەڭگوزۇلى اقبەرگەن, وتىنشىۇلى سىزدىق، جانبەكۇلى تولەنبەك، تەمەشبايۇلى ءالى) ءىرى فەودال-باي ساناتىندا تاركىلەندى. ناۋقاننىڭ سوڭىنا قاراي، «تاركىلەۋگە قارسىلىق جاساۋدى ۇيىمداستىرماق بولدى» دەگەن جەلەۋمەن «الاشورداشىلارعا»  قارسى باعىتتالعان ساياسي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنى باستالدى. 1928 جىلعى جەلتوقساندا ەكى قارۋلى جاساق شۋ بويىنا كەلدى دە، پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋى ايرىقشا جانداندىرعان قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسىپ، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەس وكىمەتىن ورناتىسقان، العاشقى قازتسيك-ءتىڭ (قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ) مۇشەسى بولعان اعايىندى ادىلوۆتەردىڭ سوڭىنا ءتۇستى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن-اق ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن، ادىلدىگىمەن، اسىرەسە جاستاردى وقۋعا تارتۋ ىستەرىمەن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، «اق بايسەيىت» اتانعان، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ادىلەتسىز ساياساتىنا نارازى قىرىق ءبىر جاسار بايسەيىت ءادىلوۆ اسكەري جاساق جاتقان ءۇيىن قورشاپ، سىرتتان مىلتىقپەن اتقىلاعاندا قازا تاپتى. ال ءىنىسى، قىزۋ قاندى، رەۆوليۋتسياشىل البىرت جاس، ومبىداعى «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى قاتارىندا 1917 جىلى قازاق سەزىن وتكىزۋگە اتسالىسقان، جازعىتۇرىم، ون جەتى جاسىندا اقمولا وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كوميسسارى بولىپ، اقمولا ۇيەزىندە ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە قازاق كوميتەتىن، «جاس قازاق» ۇيىمىن قۇرىسقان، كۇزدە ومبىداعى قازاقتاردىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن الاش پارتياسىن قۇرعان جينالىسىندا اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان، 1918 جىلى جازعىتۇرىم قىزىل پارتيزان جاساعىمەن قيىر شىعىسقا بارىپ، اقتارمەن شايقاسقان، سول جىلعى قىستا ومبىدا بولشەۆيكتەردىڭ كولچاك بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىسىنە قاتىسقان، ودان جاسىرىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا ءوتىپ، تاشكەنتتە مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىندە ساباق بەرگەن، تۇركاتكومنىڭ تاپسىرماسىمەن الماتىدا جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارعان، ورىنبوردا قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ القا مۇشەسى، حالكومنىڭ ورىنباسارى، كوميسسار مىندەتىن اتقارۋشى بولعان، قىزىلوردادا ۇلت تەاترىنىڭ شاڭىراعىن 1925 جىلى العاش كوتەرگەن  دىنمۇحامەد ءادىلوۆ قونعان ءۇيىن اسكەري جاساق قورشاپ، اتقىلاي باستاعاندا، قارسىلىقسىز بەرىلدى. ونىمەن بىرگە ءۇي يەسى، جولداسى  اعابەك بايدۋللاەۆ تۇتقىندالدى. ولار قىزىلورداعا جەتكىزىلىپ، تەرگەۋگە الىنعاننان كەيىن ەلدەگى ءابۋالى، ابۋباكىر، جولداسباي، اسقار ادىلوۆتەر، نۇرلان كارىباەۆ، اكپار ىبىراەۆ، مۇحامەديا ارعىنباەۆ، ارتىقباي ءالين، مادىبەك كەنشىموۆ، ت.ب. ەل ىشىندە بەلگىلى ازاماتتار، بارلىعى 16 ادام ۇستالدى. (اسان ءجۇمادىلدين «جاڭارقا. دەرەكناما» كىتابىندا ولاردى «سول كەزدەگى بەس بولىس تامادا ميليتسيا باستىعى بولعان مۇسين مۇقاتاي ۇستاپ، ارقادان اۋليەاتاعا دەيىن تۇتقىنداردى قىس ىشىندە جايداق تۇيەگە ەكى-ەكىدەن مىڭگەستىرىپ، الىپ جۇرگەن»  دەيدى. تۇتقىندالعاننان كەيىن شەككەن حيكمەتىن بايان ەتكەن مۇحامەديا قاھۋۇلى ارعىنباەۆتىڭ ۇزاق ولەڭىن 1943 جىلى سوقىر ءادىل دەگەن كىسىدەن جازىپ العان ەكەن، سودان مىنانداي ءۇزىندى كەلتىرەدى: «بۇل جاقتان كەنشىم ءبيدىڭ مادىبەگى، الىسقان دۇشپانىنان كەتپەس كەگى، رىمدى قۋاندىقتىڭ ءبىر بالاسى، تاراقتى ەكى بولىس ارعى تەگى. قاسىندا بوجان دەگەن قارياسى بار، ۇمىتىپ جاتىر ما ەكەن تاراقتى ەلى. بىرەۋى جاعالبايلى ءابۋالى، مۇڭايىپ كەمشىلىكتەن سىنعان ساعى. كورەدى كوڭىلىنە ەلدى مەدەۋ، مۇرنىنىڭ ىشىندە ءجۇر جان-يمانى. بىرەۋى جاعالبايلى مۇحامەديا، تۋعالى جيعان-تەرگەن بولدى ىريا. توگىلدى جەتى اتادان كەلگەن باقىت، جالعىز-اق ءىستىڭ ارتىن اقتان سۇرا»). ولار «الاش ىسىنە» تارتىلعان احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، دىنمۇحامەت ءادىلوۆ، ماعجان جۇماباەۆتار قاتارىندا قىزىلوردا، الماتى تۇرمەلەرىنە، ودان ماسكەۋگە اپارىپ تەرگەلدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءىس-شارالارىنا بۇرىننان كەدەرگى كەلتىرىپ كەلە جاتقان، «1923 جىلى شۋ بويىندا ميليتسيونەرلەردى ولتىرۋگە قاتىسقان»، الاشورداشىلاردىڭ باسقارۋشى توبى ۇلكەن مىندەتتەر ارتقان «ءادىلوۆتىڭ الىس سارىسۋ اۋدانىنداعى بانداسى» دەپ تانىلىپ، 1930 جىلعى 4 ساۋىردە وگپۋ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن جازالاۋدىڭ جوعارعى شاراسىنان باستاپ ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالدى. 

وسىلاي سارىسۋلىقتاردىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەت وزىندىك تۇرمەن بارلىق جەردە ورىن الدى. ەل ىشىندەگى ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ، ودان كەيىن ورتاشا داۋلەتتىلەردىڭ مال-مۇلكىن سىپىرىپ الۋ، سونىمەن قاتار جاسالعان قۋعىن-سۇرگىن جۇرتتى شوشىتتى. سالىق اۋىرتپالىعىن سەزىنبەگەن شاڭىراق قالمادى. شولاق بەلسەندىلىك ۇدەدى. وسى جايتتەر ەل تۇرمىسىن قيىنداتىپ، كەڭەستىك بيلىكتىڭ سولاقاي رەفورماسىنا نارازىلىق سەزىمىن كۇشەيتتى. بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ 1-ءشى حاتشىسى ف.ي. گولوششەكين 1930 جىلعى ناۋرىزدا باس حاتشى ي.ۆ. ستالينگە جولداعان قۇپيا اقپارات-حاتىندا «سارىسۋ اۋدانىمەن ىرگەلەس جاتقان سوزاق اۋدانىنداعى (ەكەۋى دە سىرداريا وكرۋگىندە)» نارازىلىقتى «ءىرى بۇقارالىق قارۋلى كوتەرىلىس» رەتىندە كورسەتتى. سول حاتىندا ول كوممۋنيستىك وتريادتارمەن، ياعني جازالاۋشىلارمەن شايقاستا 400-دەن اسا كوتەرىلىسشىنىڭ («ءبانديتتىڭ») ولگەنىن حابارلاعان. 200-گە تارتا ادام تۇتقىنعا الىنىپتى.  كوتەرىلىسشىلەردەن قولعا تۇسكەن قارۋ-جاراق سانى – 70-تەي مىلتىق، 50 شاقتى تەمىر سۇڭگى، بالتا، ايىر، نايزا، قىلىش، ت.ب. قارابايىر قارۋ ەكەن. بۇلار 600 كوتەرىلىسشىنىڭ 120-سىندا عانا بولعان.  دەمەك، جازالاۋشىلار ءىس جۇزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇرمالاۋلارىنا وكپەلى قارۋسىز، بەيبىت حالىقتى اياۋسىز قىرىپ تاستاعان. وسى شىعىنى مول كوتەرىلىستىڭ باستى وشاعى – «تاما رۋىنىڭ اۋىلدارى ورنالاسقان سارىسۋ اۋدانى بولدى» (اۋداننىڭ № 1 اۋىلىندا ۇيىسقان). وگپۋ اقپاراتتارىنا قاراعاندا، «ءوزىن حان دەپ اتايتىن باي سۇلتانبەك شولاقتىڭ بانداسى سىرداريا وكرۋگىنىڭ سارىسۋ اۋدانىندا، اۋليەاتانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى 160 شاقىرىم جەردە ۇيىمداسقان». كوتەرىلىسشىلەردىڭ 1930 جىلعى 5 اقپاندا شولاققورعانعا بەتتەگەنىن، ودان سارىسۋ اۋدانىنىڭ «تۇركىستاننان 225 شاقىرىم قاشىقتاعى ورتالىعى كەنتارال قىستاعىن باسىپ الماق» نيەتتە ەكەنىن گپۋ ورگاندارى ءبىلىپ وتىرىپتى. تارلان شاتقالىندا قولعا  تۇسكەن «باناتاەۆ قارىنباي دەگەن بانديت… باندانىڭ بەلسەندى ارەكەت ەتىپ جاتقانىن راستادى». «سارىسۋ اۋداندىق گپۋ وكىلى تىنىشتىقباەۆتى اتىس كەزىندە بانديتتەر ولتىرگەن». وسىلارعا بايلانىستى «كەنتارالدا ناشار قارۋلانعان 200 ادامنان تۇراتىن ءوزىن-ءوزى قورعاۋ وتريادى ۇيىمداستىرىلدى»، سارىسۋ اۋدانىن قورعاۋدى كۇشەيتۋ، سونىمەن بىرگە شەشۋشى سوزاق وپەراتسياسىن وتكىزۋ شارالارى قولعا الىنعان. ودان سوزاق وپەراتسياسىن «تابىستى» اياقتاعان جازالاۋشىلار سارىسۋ، تالاس اۋداندارىنا ەكى-ەكىدەن كوممۋنيستىك وترياد جىبەرىپ، كوتەرىلىسشىلەردى ىزدەستىرەدى. سارىسۋلىق «باندا» العاشقى قاقتىعىستا-اق تالقاندالىپ، جەتەكشىلەرى قولعا تۇسىرىلگەن ەكەن. «سارىسۋ حانى سەرىك» پەن سارىسۋ كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرعان جانتىرەشمانوۆ، ساراەۆ «قاشىپ كەتەتىن بولعاندىقتان» دەگەن جەلەۋمەن اتىپ تاستالىپتى. جۇزدەگەن ادام تۇرمەگە قامالعان. 

وسى اقپارات-بايانعا قاراعاندا، «باندالاردى» تاۋبەسىنە كەلتىرۋ ءۇشىن قاتال جازالاۋ شارالارىنىڭ پارمەندى دە كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلگەنى اڭعارىلادى. سارىسۋ-سوزاق كوتەرىلىسى باسىلدى دەپ رەسمي جاريالانعاننان كەيىن، وعان قاتىسقان دەگەن cىلتاۋمەن جۇزدەگەن جازىقسىز جاندى وگپۋ-ءدىڭ ايگىلى ۇشتىكتەرى ءتۇرلى مەرزىمگە اباقتىعا جاۋىپ، جەر اۋدارعان كورىنەدى. كوتەرىلىس سوڭى اشارشىلىققا ۇلاستى. ۇزاماي كەنتارالداعى جازالاۋ شارالارىنان امان قالعاندار جان-جاققا بوسىپ كەتتى. قاۋساتىلعان اۋىل قاڭىراپ بوس قالدى. سارىسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى كەنتارالدان ساۋداكەنت قىستاعىنا كوشىرىلدى. سول شاقتا جازالاۋشىلار قولىنا تۇسە قويماعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىر توبى اۋداننىڭ جاڭا ورتالىعى قۇرىلىسىن سالۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جۇرگەن جاس كومسومول بايقادامدى ءولتىرىپ كەتەدى. تەك 70-ءشى جىلدارعى ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە، ورتالىعى ويىقتا ورنالاسقان تالاس اۋدانى باسشىلىعىنىڭ تاراپىنان ونىڭ ساۋداكەنت ايماعىندا ۇجىمشار  ۇيىمداستىرۋ، ەلدى  وتىرىقشىلاندىرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى ەتىپ جىبەرىلگەنى، مۇندا جيىرما ەكى جاسىندا كوتەرىلىسشىلەر قولىنان قازا تاپقانعا دەيىن ءۇش ۇجىمشار ۇيىمداستىرعانى، قۇم استىندا قالىپ، كۇلتوبە اتانىپ كەتكەن ەجەلگى ساۋداكەنت قالاسىنىڭ ورنىنا ساۋداكەنت قىستاعىنىڭ ىرگەسىن قالاعانى انىقتالادى...  

قىرىق جىلداي ارحيۆ سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان عالىم، «ادىلەت» تاريحي اعارتۋ قوعامى باسقارماسىنىڭ بايىرعى مۇشەسى ەلەنا گريبانوۆا ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىمەن بىرگە 30-شى جىلدارعى كوتەرىلىستەرگە قاتىستى كوپتەگەن مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى عىلىمي اينالىمعا قوسقان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قاراستىرعان تاقىرىبىمىزعا بايلانىستى ماڭىزدى دەرەكتەر كەزدەسەدى. ماسەلەن، سوزاق اۋدانىنان كوممۋنيست ابدىقادىر وماروۆ باستاعان بىرقاتار قىزمەتكەر قىزىل ارميا شتابىنىڭ باستىعىنا: «سوزاقتا  1930 جىلعى 7 اقپاندا تاڭعى ساعات 4-5-تەردە اۋىلدا ءبىر توپ سالتاتتى قازاق پايدا بولدى. شامامەن 300-400 قارالى»، – دەپ حابارلاعان. ولار قىستاق تۇرعىندارىن تەز جيناستىرىپ، ءبارىنىڭ «قاسيەتتى سوعىسقا – عازاۋاتقا» شىعاتىنىن جاريا ەتىپتى. سول ساتتەن-اق پارتيا مۇشەلەرىن، ەۋروپالىقتاردى ولتىرۋگە كىرىسكەن كورىنەدى.  سول كۇنى اۋپارتكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسىن، اۋاتكوم توراعاسىن، حالىق سوتىن ولتىرگەن. كۇن سايىن جۇرتقا قۇددى «شىمكەنت، تۇركىستان الىندى» دەگەن سياقتى جالعان اقپارات تاراتادى ەكەن. وسىلاردى ايتا كەلە، باسقا دا ولتىرىلگەندەر مەن جارالانعاندار جايىندا ءدال مالىمەت بەرە الاتىندارىن جازىپتى.  «ەستۋىمىزشە، – دەگەن ودان ءارى، – بانديتتەر شۋ-قوڭىر، الشىن-تاما ايماعىنان كەلگەن. شايكانىڭ باسشىسىن حان سايلاپ العان جانە ونىڭ اۋعاندىق ورىنباسارى بار. حاننىڭ اتى – سۇلتانبەك، ورىنباسارى – اسادۋللا». كوتەرىلىسشىلەر ازاماتتاردىڭ حانعا ءسوزسىز باعىنۋىن، بارشاسىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن مويىنداۋىن تالاپ ەتىپتى. پاربيلەتتەردى جىرتىپ تاستاعان، ىسقاعازداردىڭ ءبارىن ورتەپ جىبەرگەن. اۋاتكوم كاسساسىنان شامامەن 40 مىڭ سومدى سىپىرىپ العان. «بۇگىن وسى بانديتتەر اتتاردى جيناۋعا بۇيىردى، سوسىن قارۋلى بانديتتەر ءبىزدىڭ قىزىل جاساقتاردىڭ (كوممۋنارلاردىڭ) سوڭىنان، شىعىسقا قاراي كەتتى. جانىس اۋىلىندا بولار دەپ شامالايمىز، – دەگەن ودان ءارى. – جاقىندا ولار ءبىر ءدىن ادامىن، اتى-ءجونى ءمۇسالى دامۋللا، تۇركىستانعا جىبەردى. ميليتسيا باستىعى بەيسەنباەۆ جولداستان سۇراڭىز، ول بارلىق جاعدايدى راستاپ بەرە الادى». وماروۆتىڭ كوتەرىلىس جايىن حابارلاعان وسى مالىمەتىن سوزاق اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ دارىگەرى ا. دوۆگالەۆسكيدىڭ حاتىنداعى دەرەكتەر تولىقتىرا تۇسەدى. «سوزاق سىرتىنداعى الاڭدا قارۋلى-قارۋسىز 300-400 قارالى اتتى جانە جاياۋ قازاقتار دوڭگەلەنىپ تۇر ەكەن، – دەپ باياندايدى ول ايەلى ەكەۋىن كوتەرىلىسشىلەر الىپ كەلە جاتقاندا كورگەندەرىن. – الدەنە دەپ ايقايلاپ، اق تۋلارىن بۇلعاپ قويادى. 40-45-تەردەگى ەر كىسى، تونىنىڭ سىرتىنان اق جامىلعى كيگەن حان – ورتادا وتىر. جانىندا سىرىپ تىگىلگەن ماقتالى قارا شاپان كيىپ، قىزىل بەلبەۋ بۋىنعان قۇلاقشىندى ەر ادام – كومەكشىسى تۇر. ولاردان بىلايىراق ادەن كوكىشەۆ پەن بىرقاتار باسقالارى وتىر. حاننىڭ الدىنداعى ساقال-مۇرتى قىرىلعان، قىزىل تاقيالى جاس قازاققا  حاننىڭ كومەكشىسى بىردەڭەنى ايتىپ جازعىزۋدا. ءبىزدى حاننان ون شاقتى قادام جەرگە، كيىزگە وتىرعىزدى، ەكى جاعىمىزدان رۇستەم، ونىڭ ۇلى تولەش، تاعى ءۇش-ءتورت ماعان بەيمالىم قازاق ورنالاستى. ءبىر ساعاتتان كەيىن ماعان  باسماشىلار سوققىعا جىققان قارجى ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى الاۋ جولداس پەن كومسومول ۇياسىنىڭ حاتشىسى تارپىقباەۆتىڭ جارالارىن تاڭىپ بەرۋگە بۇيرىق بەرىلدى. رۇستەمنىڭ كۇزەتشىلىگىمەن اۋەلى دارىحاناعا سوعىپ، يود، ماقتا، داكە الدىم دا، جارالىلارعا باردىم. ...ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىزدى قايتادان حانعا اپاردى. جولشىباي ءبىز سوزاق شاشتارازى ابدۋللا اشىرباەۆتى كەزىكتىردىك، ول ورىسشا بىلەتىن، بىزگە تارجىمەشى بولدى. ءبىزدى حاننىڭ الدىنا كيىزگە وتىرعىزدى. ابدۋللا اشىرباەۆ حانعا دارىگەرلەردىڭ بار مۇلكى، اۋرۋحانا مەن ءدارىحانا تونالعانىن ايتتى. حان «دارىگەرلەرگە ەشكىم تيىسپەسىن، قالاعان جەرىندە تۇرسىن»  دەدى، بىزگە ازىق-تۇلىك بەرىلسىن، ءدارىحانادا جوندەۋ جۇرگىزىلسىن، ەمحانا جۇمىسىن باستاسىن دەپ بۇيىردى».   

تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇجات. ورتا ازيا بويىنشا وگپۋ وكىلدەرى سوزاقتا قازا تاپقان 400-دەي كوتەرىلىسشىنىڭ مايىتتەرىن تەكسەرسە كەرەك. تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسى جايىندا: «حاتتاما. 1930 جىلعى 17 اقپان، سوزاق قىستاعى. ءبىز، تومەندە قول قويىپ وتىرعان وگپۋ سىرداريا وكرۋگتىك ءبولىمىنىڭ باستىعى جۋراۆلەۆ، ورتا ازيا بويىنشا وگپۋ شىعىس ءبولىمىنىڭ ۋاكىلى مارتىنەنكو، 1930 جىلعى 16 اقپاندا سوزاق قىستاعىن الۋ كەزىندە بولعان شايقاستا ولتىرىلگەن باسماشىلاردىڭ ولىكتەرىن قاراپ شىقتىق»، – دەپ جازىپتى. قاراۋدىڭ باستى ماقساتى – كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ جويىلعاندىعىنا كوز جەتكىزۋ بولعانعا ۇقسايدى، سول ءۇشىن قاستارىنا ولاردى تانيتىنداردى قوسىپ العان. «سۇلتان-بەك شولاح حاننىڭ جەكە حاتشىسى بولعان ليسيحان وڭعارباەۆتىڭ جانە حاندى بىرنەشە رەت كورگەن، تۇقىم سەبۋ ناۋقانى بويىنشا ەكپىندى بريگادانىڭ مۇشەسى، بك(ب)پ كانديداتى گونچاروۆ نيكيتا مەن بلكجو ولكەكوم ۋاكىلى شۋرانباەۆ ارجاننىڭ قاتىسۋىمەن» قازا تاپقان كوتەرىلىسشىلەردى قاراي كەلىپ، «ولتىرىلگەندەردىڭ ىشىندە كوتەرىلىس جەتەكشىسى،  ءوزىن حان دەپ جاريالاعان، بۇرىنعى بولىس باسقارۋشىسى شولاقوۆ سۇلتانبەكتى» تاۋىپتى. ونى: «ءبىر قاراعانعا 50 جاستا، قالماق تۇرپاتتى، بەت سۇيەگى شىعىڭقى، تالپاق مۇرىن، قاسى سىنا ءتارىزدى قارا، الدىڭعى ەكى ءتىسى جوق، بويى ورتادان جوعارى، دەنە ءبىتىمى دۇرىس»، – دەپ سۋرەتتەگەن. ودان باسقا: «حاننىڭ سوعىس ءمينيسترى مىرزا احمەت باسكيەۆتى، حاننىڭ كەڭەسشىسى جامانقارا دوستمانباەۆتى، ازىق-تۇلىك ءمينيسترى مۇستافا احمەدوۆتى، حاننىڭ جەكە كۇزەتىنىڭ كومانديرى دوسجان اتامىشەۆتى، حاننىڭ اعاسى، ونىڭ  وتە جاقىن كەڭەسشىسى ارنوتامبەك وڭداباەۆتى (بۇرىنعى بولىس باسقارۋشىسى), حاننىڭ نەمەرە باۋىرى موزاندا تىنىشباەۆتى، حاننىڭ اسا جاقىن كەڭەسشىسى حوزناق دجەمولتدينوۆتى» تاۋىپ، سولار جايىندا اتالمىش حاتتامانى تولتىرعان. بايقالىپ تۇرعانداي، سولاقاي رەفورماعا نارازىلىق بىلدىرگەن، ءىس جۇزىندە جەتكىلىكتى قارۋ-جاراعى دا جوق كوتەرىلىسشىلەردى (ياعني سوۆەتتىك تەرمينمەن – «بانديتتەردى») بەس قارۋى ساي قىزىلاسكەرلەر كوتەرىلىس باستالعاننان توعىز كۇن وتكەندە، 1930 جىلعى 16 اقپاندا، باسشىلارىمەن قوسا تۇگەلدەي قىرىپ تاستاعان.  

 كوتەرىلىستىڭ ءمان-جايى سول كەزدەگى اسكەري-ساياسي قىزمەتكەر ل.ي. يدەلسوننىڭ كوزىمەن قالاي تۇسىندىرىلگەنىنە كوز جۇگىرتەيىك. ول 1915–1919 جىلدارى ەۆرەيلەردىڭ ۇلتشىل ۇيىمى بۋندتىڭ مۇشەسى بولعان، 1919 جىلدان كومپارتيا مۇشەسى، سول جىلدان اۋەلى ۋكرايناداعى قىزىل ارميانىڭ ساياسي جۇمىسىندا، ال 1925 جىلدان قازاقستاندا ىستەپ كەلە جاتقان، 30-شى جىلدارعى حالىق كوتەرىلىستەرى ۋاقىتىندا – قازاسسر اسكەري كوميسسارياتى ساياسي سەكرەتارياتىنىڭ باستىعى بولعان قىزمەتشى. مىنە، وسى قىزمەتكەر 1930 جىلعى 15 ناۋرىزدا بك(ب)پ قازولكەكومىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسىنا، ياعني ف.ي. گولوششەكينگە «سىرداريا وكرۋگىندەگى باي-يشان كوتەرىلىسى» تاقىرىبىمەن حابار-مالىمەت بەرگەن. ونى: «اقپاننىڭ باسىندا سارىسۋدىڭ بايلارى مەن يشاندارى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى  كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى» دەگەن تۇجىرىممەن باستاپ، «سارىسۋدا ۇيىمداسقان باندا 7 اقپاندا سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى سوزاق قىستاعىن باسىپ الدى، وسى كەزدە سوزاق اۋدانىنىڭ بايلارى بانداعا قوسىلىپ كەتتى» دەگەن ناقتى حابار ايتقان دا، سوعان بايلانىستى اتقارىلعان ىستەردى بايانداعان. «باندانى جويۋ ءۇشىن» اسكەري بولىمدەر تاشكەنتتەن (ورتا ازيا لەنين مەكتەبىنىڭ جاساعى) جانە الماتىدان (جەكە قازاق ۇلتتىق اتتى اسكەر ديۆيزيونى) جۇمىلدىرىلعان كورىنەدى. وسىنى بايانداي كەلىپ، سارىسۋ اۋدانىن سيپاتتايدى. ونىڭ وكرۋگكە 1928 جىلى عانا قوسىلعان، سارىسۋ جانە شۋ وزەندەرى باسسەينىندە اسا زور اۋماقتى الىپ جاتقان كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتەتىن اۋدان ەكەنىن، وندا باي مەن يشان ىقپالى وتە كۇشتى بوپ تۇرعانىن حابارلايدى. «اۋداننىڭ حالقى  – 40 مىڭداي قازاق. كەڭەس اپپاراتى مۇلدەم جاقىندا عانا راسىمدەلگەن،  ساپاسى ناشار، اۋداننىڭ پارتيا ۇيىمى دا سونداي». شاماسى، سوندىقتان شىعار، 1928 جىلعى كۇزدە جارتىلاي فەودال-بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ شاراسىن  «ارنايى جاساقتالعان ەكسپەديتسيا جۇرگىزگەن». دەگەنمەن تۇڭعىش رەت 1928 جىلى وتكەن جۇمىسشى-شارۋا قىزىل ارمياسىنا (رككا) شاقىرۋ، ياعني جىگىتتەردى اسكەر قاتارىنا الۋ كەزىندە ەشقانداي ەكستسەسس، ۇستامسىزدىق بەلگىسى كورىنبەگەن ەكەن. وكرۋگتىك ۇيىمداردىڭ پراكتيكالىق جۇمىسىنا اۋدان تەك 1929 جىلى تارتىلا باستاپتى. وعان دەيىن وكرۋگ قىزمەتكەرلەرى ول جاققا مۇلدەم بارماعان، كوپشىلىگى بارۋعا قورقىپتى دا. بايان-حات بەرۋشى مۇنداي جاعدايدىڭ ءبىر سەبەبى اۋداننىڭ وكرۋگ ورتالىعىنان الىستىعىندا «جانە اۋدان حالقىنىڭ كوكتەمگى، جازعى كەزەڭدەردە قازاقستاننىڭ تەرەڭىنە، اقمولا وكرۋگى شەگىنە (بۇرىنعى اتباسار ۇيەزىنە دەيىن) جاپپاي كوشىپ-قونىپ جۇرەتىندىگىندە جاتقان بولاتىن»، – دەپ تۇيەدى. سودان كەيىن وعان كورشى، جاپسارلاس جاتقان سوزاق اۋدانىنا كوشەدى. ال «سوزاق اۋدانى – جارتىلاي كوشپەندى اۋدان. سارىسۋدان ايىرماشىلىعى – وتىرىقشى قىستاقتارى مەن اۋىلدارى بار»، سوندىقتان دا ونداعى جۇرت كەڭەستىك-پارتيالىق جۇمىسپەن كوبىرەك قامتىلعان دەيدى. سوسىن ەكەۋىنىڭ ورتاق سيپاتىن ايتادى. «ەكى اۋداندا دا قىلمىستى بانديتيزم ۇنەمى ورىن الىپ كەلەدى. وسىنداي احۋالدا... سىرداريا پارتيا ۇيىمىنىڭ... تاپتىق شابۋىل جاساۋ جونىندەگى پراكتيكالىق ءىس-شارالارى، اسىرەسە 1929 جىلدىڭ كۇزىنەن بەرى (استىق-ماقتا-ءجۇن دايىنداۋ) دەرەۆنياداعى، قىستاق پەن اۋىلداعى تاپ جاۋىنىڭ الاسۇرعان قارسىلىعىن تۋعىزدى. بۇل تىكەلەي انتيسوۆەتتىك كوتەرىلىسكە دايىندىق تۇرىنە ەندى»، – دەي كەلىپ، سوعان ۇقسايتىن باسقا وقيعانى ەسكە سالادى. «بۇرىنىراقتا، استىق دايىنداۋ مەن اۋىلشارۋاشىلىق سالىقتارىن جيناۋ كەزىندە بوستاندىق اۋدانىنىڭ بايلارى مەن يشاندارى باسماشىلاردان قولداۋ تاۋىپ، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى اشىق باس كوتەرگەن» (سىرداريا وكرۋگىنىڭ بوستاندىق اۋدانىنداعى كوتەرىلىس 1929 جىلعى 29 قىركۇيەكتە باستالعان). بۇعان «جەكەلەگەن اسىرا سىلتەۋلەر جانە كەدەيلەر مەن باتراقتار اراسىنداعى جۇمىستىڭ السىزدىگى سەبەپ بولعانى ءمالىم، 1930 جىلدىڭ اقپانىنداعى سوزاق وقيعالارىن دا ءدال وسىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى» دەيدى.  قوزعالىسقا دايىندىق جاساۋدىڭ ەكى ايداي ۋاقىتقا سوزىلعانى ەندى عانا انىقتالىپ وتىرعانىن حابارلايدى.  ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆيزاتسيا) جانە بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى سوۆەت-پارتيا ورگاندارى تاراپىنان ىسكەرلىكپەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى تىم تومەنگى دارەجەدە بولعاندىقتان، باي مەن يشان ىقپالى باسىمدىق كورسەتكەن دەپ سانايدى. ولار:  «سوۆەت وكىمەتى جەكە شارۋاشىلىقتاردى جويىپ جاتىر،  سوۆەت وكىمەتى قۇراندى اياققا تاپتاۋدا» دەگەن بايبالاممەن، جۇرتتى بيلىككە شەشىمدى تۇردە قارسىلىق كورسەتۋگە شاقىرىپتى. سول ورايدا كەڭ كولەمدە ۇگىت جۇرگىزىپتى. سونىمەن بىرگە «سوۆەت وكىمەتىنە قارسى اۋقىمدى كوتەرىلىس» باستالعانى، شىمكەنت، تاشكەنت، تۇركىستان قالالارى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا الىنعانى جايىندا جالعان ماعلۇمات تاراتقان. شارۋاشىلىقتاردىڭ 85 پايىزى كامپەسكەلەنەتىنى، ۇجىمشارلاردا ورتاقتاندىرىلعان قوعامدىق مۇلىكتىڭ ءبارى مەملەكەت مەنشىگىنە وتەتىنى، ورازا ۇستاعاندارعا اۋىر ايىپپۇل سالىناتىنى جايلى جانە ت.س.س. وسەك جايعان، سولار جونىندە قۇددى ارنايى شىققان شەشىم بار دەپ دۋىلداتىپ، ارانداتۋشىلىق ءتاسىل قولدانىلعان. وسىلاردى ايتا كەلە، بايان-حات بەرۋشى «نەگىزىنەن  بانديتتىك قوزعالىس سوۆەتتەرگە قارسى كۇرەسۋ، «حاندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ»، «ءدىن جولىنداعى قاسيەتتى كۇرەسكە – عازاۋاتقا شىعۋ»، «كاپىرلەرگە، كاۋىرلەرگە قارسى كۇرەسۋ» ۇرانىمەن ۇيىمداستىرىلدى» دەپ قورىتادى. 

«ءبانديتيزمنىڭ باعدارلاماسى» حاننىڭ العاشقى بۇيرىعىندا ايقىن كورسەتىلگەن كورىنەدى. باس كوتەرگەندەردىڭ اق تۋلارى بولعان. ءار «بانديت» قارىنا بايلاپ، باس كيىمىنە تاڭعان ماتالارعا قۇراننان: «اللا اتىمەن باستايمىن. اللادان باسقا قۇداي جوق. مۇحامەد ونىڭ ەلشىسى» دەگەن ۇزىندىلەردى  جانە «ءوزىمدى ءدىن جولىنا قۇربان ەتەمىن» دەگەن سوزدەردى جازىپ قويعان. وسىلاردى بايانداي كەلە، يدەلسون «انتيسوۆەتتىك كوتەرىلىستىڭ باستاماشىلارى – سارىسۋ مەن وعان جاپسارلاس سوزاق اۋداندارىنىڭ تاما جانە الشىن رۋلارىنداعى بايلار مەن مولدالار» دەپ كورسەتكەن. (ەسكە سالا كەتكەن ءجون، اۋدان حالقىنىڭ قۇرامىندا تاما كوپ بولعاندىقتان، سانى شاعىن جاعالبايلىنى دا تاما دەي بەرگەن، ارعىننىڭ تاراقتى، التاي تارماقتارىنىڭ وكىلدەرى دە، از بولعاندىقتان، جەكە ءبولىپ اتالماعان، ال الشىن دەلىنەتىن، قۇرامىنا بايۇلى مەن ءالىمۇلى تايپالارى كىرەتىن جالپى اتاۋمەن ارقا مەن وڭتۇستىك قازاقتارى الىس جىلداردا ارالارىنا باتىستان كەلگەن بايۇلىنىڭ شەركەش رۋىن اتاپ كەتكەن). «ولار ۇيىمداستىرعان، العاشقى كەزدە بايلاردىڭ وزدەرىنەن باسقا، ولارمەن تۋىستىق دانەكەرلەرمەن تىعىز بايلانىستى رۋلاستارىن بىرىكتىرگەن  باندا قاتارىندا 400–500 ادام بولاتىن، – دەيدى ول ودان ءارى، –  ولار وزدەرىنىڭ جەتەكشىسى، حانى مارتەبەسىنە سوزاق اۋدانىنداعى بۇرىنعى بولىس باسقارۋشىسىنىڭ ۇلى سۇلتانبەك شونانوۆ (دۇرىسى – شولاقوۆ) دەگەندى سايلاپ الدى».  سودان سوڭ «باندا»  7 اقپاندا سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى، 4 مىڭ شاماسىندا تۇرعىنى بار سوزاق قىستاعىن الدى. اۋدان قىزمەتكەرلەرىنىڭ باسشى قۇرامىن ءولتىرىپ، دايىنداۋ بەكەتى مەن وزگە مەكەمەلەردى دە توناعان «باندا سوزاقتى العاننان كەيىن ءوز ىقپالىن كورشى جاتقان تۇركىستان، شايان جانە جاڭاقورعان اۋداندارىنا تاراتۋعا تىرىستى. سوزاقتىڭ قازاق، وزبەك تۇرعىندارى تۇگەلگە جۋىق بانداعا قوسىلىپ كەتتى، ولار جاپپاي ودان كەيىنگى شايقاستارعا قاتىستى». كوتەرىلىسشىلەر شاعىن جاساقتارمەن ۇساق قاقتىعىستاردا جەڭىسكە جەتىپ، ۇزىن سانى 2 مىڭ سالتاتتىعا دەيىن جەتكەن. سوندا «جان-جاقتان اپارىلعان اسكەري جاساقتاردى باسقارۋ، وپەراتسياعا جالپى باسشىلىق جاساۋ مالىشەۆ جولداسقا تاپسىرىلدى. 16 اقپاندا نەگىزگى جاساق سوزاق قىستاعىنا جەتتى، باندانىڭ ۇستىنەن ءتۇستى دە، ۇزاققا سوزىلعان ۇرىس ناتيجەسىندە  ونىڭ كوزىن جويدى. 400 شاماسىندا بانديت ءولتىرىلدى، شاعىن توپتار تىعىلىپ قالدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ارتىنشا-اق قولعا ءتۇستى». 

ارينە، قوزعالىس مۇنىمەن تىيىلعان جوق، تاعى ەداۋىر ۋاقىتقا سوزىلدى. وعان سارىسۋ، سوزاق  اۋداندارى اۋماعىندا بىرنەشە مىڭداي ادام قاتىسقان-دى. كوتەرىلىستىڭ باستى وشاقتارى تالقاندالعانمەن، وزبىرلىق زاردابىن تارتقاندار وعان مويىماي، بىردەن باسىلا قويماعان. ويتكەنى ەل ىشىندە جۇرتتى كوتەرىلىسكە جىگەرلەندىرەتىن ۇندەۋلەر بولدى (ونىڭ ءبىرىن جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ دەسەتىن), مۇقىش (دىنشە ءادىلوۆ) اۋعانستاننان قول جيناپ كەلەدى ەكەن دەگەن دە قاۋەسەت جۇرگەن-ءدى. ء(ىس جۇزىندە ايماۋىتوۆ پەن ءادىلوۆ 1930 جىلعى 21 ساۋىردە ماسكەۋدە اتىپ تاستالعان). بۇلار تيىسىنشە كوكىرەكتەگى ءۇمىتتىڭ سونبەۋىنە سەبەپ بوپ، قوزعالىسقا قاتىسۋشىلارعا بەلگىلى دارەجەدە دەم بەرگەن بولاتىن. بىراق كەڭەستىك ءىس-شارالار دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ جاتتى دا، سوتسىز، تەرگەۋسىز اتىپ تاستاۋدان امان قالىپ، الدەقاشان بەيبىت ءومىر سۇرۋگە كوشكەن كوتەرىلىسشىلەردى قۇعىنداۋ ۇلكەن تەررور جىلدارىنا دەيىن جالعاستى. 

سوسىن ءبارى ۇمىتتىرىلعان ستاندارتتى ءومىر ءسۇرۋ ءداۋىرى بولدى. ودان قايتا قۇرۋ ساياساتى ورىستەگەن جىلدارى تاريحتاعى «اقتاڭداقتاردىڭ» ءبىرى ساناتىندا  وتىزىنشى جىلدارعى سارىسۋ-سوزاق كوتەرىلىسىن زەرتتەۋ دە قولعا الىنعان. باستالعانىنا بيىل توقسان جىل تولىپ وتىرعان سول حالىق كوتەرىلىسىنىڭ تۋىنا الاش قايراتكەرلەرىنە قارسى جۇرگىزىلگەن العاشقى ساياسي رەپرەسسيا دا تۇرتكى بولعانى تۇسىنىكتى. رەپرەسسيانىڭ تۇڭعىش قۇربانى بايسەيىت ءادىلوۆ 1928 جىلعى جەلتوقساندا سارىسۋ اۋدانىنىڭ سول كەزگى ورتالىعى كەنتارال قىستاۋىنا تاقاۋ ماڭعا اسكەريلەردىڭ باقىلاۋىمەن جەرلەنگەن دە، 1930 جىلعى كوتەرىلىس سالدارىنان جويىلعان كەنتارالمەن بىرگە ۇمىت قالعان بولاتىن. قازا تاپقانىنا توقسان جىل بولعاندا،  جەرلەستەرى ونىڭ سۇيەگىن قارالى-سالتاناتتى جاعدايدا ساۋداكەنتكە اكەپ قويدى.  ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن ازاماتتار ەسىمى دە، وزبىر بيلىككە قارسى ەل ازاتتىعى ءۇشىن جاسالعان كوتەرىلىس پەن وعان قاتىسۋشىلار دا ۇمىتىلماۋعا ءتيىس. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءتيىستى ورگاندارى كەڭەستىك تەرمينمەن 30-شى جىلدارعى «بانديتتىك قوزعالىس» اتانعان حالىق كوتەرىلىستەرىنە ءادىل باعاسىن بەرەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەنىن ەسكە العانى ءجون. ازاتتىق ساربازدارى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كوتەرىلىسشىلەر مەن مىڭ-سان جازىقسىز قۇربان اقتالۋ كەرەك. ولاردىڭ جانىن پيدا ەتكەن جاعدايدى ايقىن اجىراتىپ، قاندى وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارىن ادىلدىكپەن تالداۋ جانە بارشاسىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قاتىسۋشىلار رەتىندە ارداقتاۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz