كەشە الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى، «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ الماتى قالالىق فيليالى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى جانە 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 25 جىل تولۋىنا ارنالعان «قازاق كوتەرىلىستەرى جانە ازاتتىق مۇراتى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى.

بيىل - تاۋەلسىزدىگىمىزگە 20 جىل. ارينە، بوستاندىققا قول جەتكىزۋ وڭاي بولعان جوق. 1731 جىلى رەسەيگە بودان بولعاننان، كەشەگى ەگەمەن ەل اتانعان 1991 جىلعا دەيىن وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر توقتاعان جوق. ءيىسى قازاقتىڭ ارمان-ماقساتى بولعان ەگەمەندىككە جەتۋ ءۇشىن، قازاق «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى». سوقتىقپالى، سوقپاقتى جولدان ءوتتى. تار جول، تايعاق كەشۋدە، ۇلتتىڭ جارتىسى قىرىلدى. بىراق ءوز-ءوزىن جوعالتقان جوق. ءتۇبى اتا-بابامىزدىڭ اسىل ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. دەسەك تە، وتكەنىمىزدى تۇگەندەمەي، بولاشاققا باعدار جاساي المايتىنىمىز حاق. وسى ورايدا، ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنا جەتكەندەگى جولىمىزدىڭ ايشىعىن ايقىنداپ، جوعىمىزدى تۇگەندەپ، بارىمىزدى تاعى ءبىر مارتە سارالاۋدى كوزدەگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ دوڭگەلەك ۇستەلدە تىلگە تيەك ەتكەن ماسەلەلەرى ۇلت رۋحىن كوتەرەتىن ماڭىزدى شاراعا اينالدى.

كەشە الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى، «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ الماتى قالالىق فيليالى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى جانە 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 25 جىل تولۋىنا ارنالعان «قازاق كوتەرىلىستەرى جانە ازاتتىق مۇراتى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى.

بيىل - تاۋەلسىزدىگىمىزگە 20 جىل. ارينە، بوستاندىققا قول جەتكىزۋ وڭاي بولعان جوق. 1731 جىلى رەسەيگە بودان بولعاننان، كەشەگى ەگەمەن ەل اتانعان 1991 جىلعا دەيىن وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر توقتاعان جوق. ءيىسى قازاقتىڭ ارمان-ماقساتى بولعان ەگەمەندىككە جەتۋ ءۇشىن، قازاق «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى». سوقتىقپالى، سوقپاقتى جولدان ءوتتى. تار جول، تايعاق كەشۋدە، ۇلتتىڭ جارتىسى قىرىلدى. بىراق ءوز-ءوزىن جوعالتقان جوق. ءتۇبى اتا-بابامىزدىڭ اسىل ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. دەسەك تە، وتكەنىمىزدى تۇگەندەمەي، بولاشاققا باعدار جاساي المايتىنىمىز حاق. وسى ورايدا، ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنا جەتكەندەگى جولىمىزدىڭ ايشىعىن ايقىنداپ، جوعىمىزدى تۇگەندەپ، بارىمىزدى تاعى ءبىر مارتە سارالاۋدى كوزدەگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ دوڭگەلەك ۇستەلدە تىلگە تيەك ەتكەن ماسەلەلەرى ۇلت رۋحىن كوتەرەتىن ماڭىزدى شاراعا اينالدى.

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- ناقتى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كۇشتەۋ ساياساتىنا قارسى قازاقتار 372 رەت كوتەرىلىسكە شىققان. بۇل ارعى زامان ەمەس، 30-جىلداردىڭ تۇسىندا. بۇعان 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسقان. بۇل ءىرىلى-ۋاقتى كوتەرىلىستەر ءبىر ورتالىقتان باسقارىلعان جوق. اركىم ءوز حالدەرىنشە قيمىلدادى. بىراق بارلىق كوتەرىلىستىڭ ماقساتى - ازاتتىق الۋ ءۇشىن ەدى. قازىر وتكەندى زەردەلەپ وتىرساق، سول كوتەرىلىستەردىڭ كۇڭگىرت جاعى كوپ. ول - سول دۇمپۋلەردى ۇيىمداستىرعان باسشىلاردى ەشكىم بىلە بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - سولاردىڭ اتى-جوندەرىن جارىققا شىعارىپ، جۇرتقا تانىتۋ. جاس ۇرپاقتىڭ جادىنا ءسىڭىرىپ، تاربيەلەۋ. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى سونىڭ زاڭدى جالعاسى. قازاق حالقىنىڭ قاي كوتەرىلىسىنىڭ استارىنا ۇڭىلمە، بارلىعى تاۋەلسىز ەل بولۋ ءۇشىن جانتالاسۋدىڭ قاراكەتى.

بەرەكەت كارىباەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
- قازاقستان تاريحىندا ءXVىىى عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ جاڭا كەزەڭنىڭ نەمەسە ءداۋىردىڭ باستالاتىنى بەلگىلى. ونىڭ ەڭ باستى بەلگىسىنە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىندەگى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى جاتادى. سول عاسىردىڭ ورتاسىنان XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى قازاق ەلىنىڭ تاريحي جولىنا ءجىتى نازار اۋدارساق، ايرىقشا بايقالاتىن بىرنەشە قۇبىلىستاردى كورەمىز. ولاردىڭ قاتارىنا بىرنەشە عاسىر بويى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي قوندىرماسى بولىپ كەلگەن - قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ بىرتە-بىرتە السىرەپ جويىلۋىن; رەسەيدىڭ كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اۋماقتارىندا اسكەري وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كەڭ قانات جايىپ، كۇشەيۋى مەن تولىقتاي ورناۋىن; سونداي-اق ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني، مادەني سيپاتتاعى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جۇرگىزىلۋىن، عاسىرلار بويى قازاق جەرىندە دامىپ كەلگەن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ وزگەرىستەرگە ءتۇسۋىن; وتارلىق قاناۋعا قارسىلىق رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ جاندانا ءتۇسۋىن جانە تاعى باسقا وسىنداي سيپاتتاعى قۇبىلىستاردى جاتقىزۋعا بولادى. وسى كورسەتىلگەن قۇبىلىستار ىشىندە وتارشىلدىققا قارسى بولعان كۇرەستەردىڭ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىندا الار ورنى وتە ەرەكشە.

قايىم-مۇنار تابەي، قوعام قايراتكەرى، جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ءتورت كىتاپ شىعارعان جازۋشى:
- دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى يمپەريانىڭ قۇرساۋىندا شىنجىر بوپ شىرمالعان، بۇعاۋ بوپ كۇرمەلگەن قازاق حالقىنىڭ ەزگىگە قارسى ۇزدىكسىز كۇرەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى. بابالارىمىز:
«ەدىلدى كەلىپ العانى،
ەتەككە قولدى سالعانى،
جايىقتى كەلىپ العانى،
جاعاعا قولدى سالعانى، - دەيتىن زار زاماننان باستالعان تالايلى تاعدىرىنىڭ، ارمان-ماقساتىنىڭ، كۇرسىنىسى مەن كۇڭىرەنىسىنىڭ بار بولمىسىن تانىتاتىن قايسار ورلىگىنىڭ جالعاسى.

وكىنىشكە قاراي، جاسىنداي جارق ەتكەن وسىناۋ جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۋاقىت قويناۋىنا ءسىڭىپ، الىستاپ بارا جاتسا دا ساياسي-تاريحي تۇرعىدان ءالى دە بولسا جان-جاقتى سارالانباعانى راس. بۇل تۋرالى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «...كۇندەلىكتى كۇيبەڭمەن ءجۇرىپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تاريحي ماڭىزىن تولىق دارەجەدە باعالاپ ۇلگەرگەن جوقپىز».
ءيا، ءادىل ايتىلعان تۇجىرىم دەپ بىلەمىز. ويتكەنى قاسيەتتى جەلتوقسان - ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ بولىنبەس بولشەگى. ونى ءبىلۋ، زەرتتەۋ، قاستەرلەۋ -ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز. جالپى، سول ۋاقىتتا 33 مىڭ ادام جاپا شەكتى. وكىنىشتىسى، سونىڭ ءبارى تولىڭ اقتالدى دەي المايمىن. ماسەلەن، 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 12 كۇنى پرەزيدەنتىمىزدىڭ «قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18-دەگى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ادامداردى اقتاۋ تۋرالى» جارلىعى جارىق كوردى. ءجون. ءبىر وكىنىشتىسى، وسى جارلىقتىڭ 2-بابىندا: «ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، حالىق جاساقشىلارىنىڭ ومىرىنە قاتەر توندىرگەنى ءۇشىن سوتتالعاندارعا قولدانىلمايدى» دەلىنگەن. وسى باپ كوپ نارسەگە بوگەت بولىپ تۇر. جارلىق تاۋەلسىزدىك الماي تۇرىپ جارىق كوردى. قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. سوندىقتان وسى جارلىقتاعى اتالعان باپتى الىپ تاستاساق، جەلتوقسان وقيعاسىندا جاپا شەككەندەر تولىعىمەن اقتالار ەدى. وسىنى ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءيا، تاۋەلسىزدىك - قازاققا بۇيىرعان ۇلكەن سىي بولدى. تەك وسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ سەزىنىپ، ونى قورعاۋ ءۇشىن بارىمىزدى سالۋعا ءتيىسپىز. القالى جيىندا ايتىلعان ۇلاعاتتى پىكىرلەر وسىنى ايعاقتايدى.

سەيسەن امىربەكۇلى

http://www.aikyn.kz