بۇگىن – داعىستاننىڭ حالىق اقىنى راسۋل عامزاتوۆتىڭ تۋعان كۇنى.

كەشە كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ورىستىڭ ايگىلى اقىندارىمەن يىق تەڭەستىرە شىعىپ، وداق كولەمىندە، ءتىپتى الەمگە ءماشھۇر بولعان قالماق داۆيد كۋگۋلتينوۆ، باشقۇرت مۇستاي كارىم، مالقار قايسىن قۇليەۆ، ليتۆان ەدۋارداس مەجەلايتيس، ۋكراين بوريس ولەينيك، قازاق ولجاس سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى ت.ب. ايتۋلى ۇلت اقىندارى بولدى. راسۋل عامزاتوۆ وسىنداي شوقجۇلدىزدىڭ اراسىنان ءوزىنىڭ ەرەكشە نۇرىن شاشىپ تۇراتىن جارىق جۇلدىز ەدى. راسۋلدىڭ العاشقى ولەڭدەرىنە قولداۋ كورسەتىپ، تانىمالدىلىعىنا جول اشقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ءوزىمىزدىڭ مۇحتار اۋەزوۆ. اقىننىڭ «كورگەنمىن قۇرمەت-سىيىڭدى قوناق بوپ، اعا، ۇيىڭدە. ءبىر كەزدە ساعان جىرىمدى وقىعام اۆار تىلىندە» دەپ مۇحتار اۋەزوۆكە ارناعان ولەڭى سونىڭ جورالعىسى سەكىلدى. ول مۇحاڭدى «ۇلى عوي كاۆكاز، جان اعا، وزىڭە جەتۋ قايدا وعان!» دەپ اسا جوعارى باعالاعان.

راسۋلدىڭ ولەڭدەرى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىمەن قاتار قازاق تىلىنە دە جاقسى اۋدارىلدى. ءبىر توپ قازاق اقىندارىنىڭ قاتىسۋىمەن «جۇلدىز جارىعى» اتتى كىتابى قازاقشا سويلەدى. اسا دارىندى اقىن ساعي جيەنباەۆ راسۋل ولەڭدەرىنە دەندەي ەنىپ، «تىرنالار» اتتى كىتابىن قازاق تىلىنە تارجىمەلەدى. سۇلتان قاليەۆ اقىننىڭ بالالارعا ارنالعان ءبىر كىتاپشاسىن قازاق بالالارىنا تارتۋ ەتتى. عافۋ قايىربەكوۆ «مەنىڭ داعىستانىم» اتتى عاجايىپ كىتابىن انا تىلىمىزگە اۋداردى. قازاق اقىندارىنىڭ نازارىن بۇلاي قاتتى اۋدارعان اقىن كوپ ەمەس. قازىر راسۋل عامزاتوۆ قازاق وقىرماندارى اراسىندا ءوز اقىنىنداي وقىلادى.

راسۋل عامزاتوۆتىڭ ولەڭدەرى ەڭ اۋەلى قاراپايىمدىعىمەن باۋراپ الادى. ول ماحاببات جىرشىسى بولدى. سونىمەن قاتار ونىڭ شىعارمالارىندا ازعانتاي اۆار حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى، ەتنوگرافياسى، ۇلت رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى، ارعى-بەرگى داۋىرلەردەگى تۇتاس تاعدىرى جاتىر. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا ونداعان ەتنوس انا تىلىنەن ايىرىلىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ جاتتى. سول كەزدە راسۋل ءوزى قارايلاس اقىنداردىڭ الدىنا ءتۇسىپ، «وزگە ءبىر ءتىل ەمدەر باسقالارىڭدى، مەن ونىمەن ايتا المايمىن ءانىمدى. ەگەر ءتىلىم ەرتەڭ بولسا قۇرىماق، مەن دايىنمىن ولۋگە دە بۇگىن-اق» دەپ باتىل جىرلادى. ولەڭنىڭ جازىلۋ فورماسى سونشالىقتى كۇردەلى ەمەس، بىراق اۆار حالقىنا ارنالعان سۇيىسپەنشىلىك وزگەلەردىڭ دە، ءبىزدىڭ دە ۇلتتىق سەزىمىمىزدى وياتادى، تۋىندىنىڭ ىشكى رۋحى مىقتى. راسۋل عامزاتوۆتىڭ مۇنداي رۋحتى جىرلارى وتە كوپ!

جالپى، اقىنداردى ءبىر-بىرىمەن سالىستىرىپ باعالاعان اسا ءتيىمدى ەمەس. راسۋل عامزاتوۆپەن تالانتى تايتالاساتىن، دارىنى ودان بىردە-ءبىر كەم ەمەس اقىندار بىزدە دە بار. ءتىپتى ءبىر شوعىر دەسە دە بولادى. بىراق ءبىز قاشان وزگەلەر مويىنداعانشا ءوزىمىزدى ءوزىمىز باعالاي بەرمەيمىز عوي. اقيقاتىن ايتار بولساق، ول دا قازاق اقىندارى سەكىلدى ءوز حالقىنىڭ «جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ» جىرلاعان اقىن بولدى. ونىڭ تۋىندىلارىندا ءوزىمىزدىڭ ۇلى اباي سەكىلدى سىنشىلدىق كوزقاراس كەم ءتۇسىپ جاتىر. بۇل جاعىنان كەلگەندە ول، مەنىڭشە، قادىر مىرزا اليمەن كوبىرەك ۇندەس سەكىلدى. ال «ءبىر ولەڭى – ءبىر ەلدىڭ مۇراسىنداي جىر جازا الماي ءجۇرمىن مەن راسۋلداي. راسۋلداي... باعىم دا ءجۇر اشىلماي، قۇسبەگىنىڭ قولىندا لاشىنداي» دەپ جىرلاعان مۇقاعالي ماقاتاەۆ تا راسۋل عامزاتوۆتىڭ بيىگىن اڭساعانى جىرلارىنان كورىنەدى. ارينە، اقىننىڭ باعىن اشاتىن حالىق، وقىرمان. راسۋل عامزاتوۆ ولەڭدەرى قاراپايىمدىعىمەن ءوز ۋاقىتىنداعى وقىرمان قاۋىمنىڭ تالعامىنا ساي ەدى. ول كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەڭ وقىلىمدى اقىنداردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.

بايبوتا قوشىم-نوعاي.

«اڭىز ادام»، №20 (200). قازاننىڭ 16-سى - 31-ءى، 2018 جىل.

***

راسۋل عامزاتوۆ

(1923–2003)

داعىستاننىڭ حالىق اقىنى.

تىرنالار

كەيدە ماعان – قايتپاي قالعان مايداننان
قايران ەرلەر – ەرتە ۇزىلگەن گۇلدەردەي،
قابىردە ەمەس، سوناۋ بيىك زاڭعاردا
اپپاق-اپپاق قۇس بوپ ۇشىپ جۇرگەندەي.
سودان بەرى قيقۋ سالىپ، قۇلشىنىپ،
بىزگە قاراي كەلەدى ۇشىپ ولار دا.
اسپان جاققا ءۇنسىز عانا كۇرسىنىپ،
جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتەرىمىز سودان با؟
كەلەدى ۇشىپ وزگە جەردىڭ كوگىمەن
كەشكى تۇمان اراسىندا سابىلىپ،
كەلەدى ۇشىپ جۇبىن جازباي توبىمەن،
جەردە جۇرگەن ادامدارداي اعىلىپ.
كەلەدى ۇشىپ كوزىنە تەر تامشىلاپ،
بىرەۋلەردىڭ اتىن اتاپ ادامشا:
قۇدىرەت-اۋ، تىرنالاردىڭ داۋىسىنا
اۆار ءتىلى ۇقسايتىنى قالايشا؟
كەلەدى ۇشىپ، جازبايدى ءبىر توبىن دا،
باۋىرلارىم، جان دوستارىم – ەرلەرىم،
ورتاسىندا قۇيتتاي اشىق ورىن بار،
بالكىم، ماڭگى ورنىم شىعار ول مەنىڭ!
ءدام تاۋسىلسا، تىرناعا ەرىپ ءبىر كۇندە
مەن دە سوناۋ جەر تۇبىنە كەتەرمىن.
بار الەمگە شىرقاپ اۆار تىلىندە،
دوستارىمنىڭ اتىن اتاپ وتەرمىن.

مۇحتار اعا

مۇحتار اۋەزوۆكە

كورگەنمىن قۇرمەت-سىيىڭدى،
قوناق بوپ، اعا، ۇيىڭدە،
ءبىر كەزدە ساعان جىرىمدى
وقىعام اۆار تىلىندە.
ءتۇسىندىڭ جانىن جىرىمنىڭ،
قارادىڭ ءۇنسىز اسقارعا،
«ۇقسايدى، – دەدىڭ، – ءتىلىڭ ءبىر
كۇڭگىرلەپ جاتقان تاستارعا.
دەدىم مەن: «تەڭەۋ جوق اسقان!
ۇقسايدى سونداي مۇسىنگە.
ويتكەنى بۇل دا و باستان
جارالعان تاستىڭ ىشىندە.
داۋىسى بار مۇندا ەجەلگى
تاۋداعى قالىڭ تۇماننىڭ،
سارقىراپ اققان وزەننىڭ،
شاڭقىلداپ جاتقان قىراننىڭ».
تاعى دا ءۇنسىز توقتالدىڭ...
وزىڭە بىتكەن ادەپپەن:
«ۇلى عوي كاۆكاز، – دەپ قالدىڭ، –
كەڭىستىك جوق-اۋ... تەك، اتتەڭ.
قالت ەتسە قولىڭ، تاعى ءبىر
قايتساڭشى كەلىپ اعاڭا.
ارعىماقپەنەن، باۋىرىم،
اقساڭشى مىناۋ دالادا.
بۇركىت ساپ ساعىم ىشىندە،
قىزىقپەن كۇندى باتىرىپ،
كاۆكازدىڭ شىڭدارى ءۇشىن دەپ،
ىشەيىك قىمىز ساپىرىپ...»
وياندى شالعىن دالادا
كوكالا مۇنار شايقاعان.
كەلدىم مەن، بىراق، جان اعا،
كەزدەسپەي قالدىق قايتادان.
التىن كۇن شىعىپ اسقاردان،
بەينە ءبىر سوناۋ قيالداي...
بارادى سۇڭگىپ اسپانعا
قولىڭنان ۇشقان قىرانداي.
ەستىدىم سول شاق ءۇنىڭدى
قاشاننان تانىس سۇيكىمدى:
«سۇيەمىن، راسۋل، شىڭىڭدى،
جىر بولىپ جۇزگەن بۇلتىڭدى!»
قارايمىن كوكشىل دالاعا،
تولقيمىن ىشتەي، ويلانام:
«ۇلى عوي كاۆكاز، جان اعا،
وزىڭە جەتۋ قايدا وعان!»

اينالىپ جۇرسە جۇمىر جەر

ساۋلەنى جۇتتىم سۋداي-اق،
البىراپ ءاربىر اق تاڭدا.
جۇتتىم مەن جالقىن نۇر بوياپ،
باتىسقا بارىپ باتقاندا.
ولكەدە كىلەڭ شىڭ-قۇزدى
ورلىكتى جانى ۇناتقان
جۇتتىم مەن اپپاق جۇلدىزدى
مولدىرەپ جاتقان بۇلاقتان.
اسپاننان بۇلتتار مۇنارتىپ،
ارقالاپ كەلگەن شالعىنعا
اۋانى جۇتتىم قۇمارتىپ،
شالقالاپ جاتىپ الدىم دا.
جۇتتىم مەن قاردى جولداعى
جال بولىپ قالعان بوراننان.
ەسىمدە قازىر ول داعى
ەرنىمە تيمەي جوعالعان.
كوكتەمدى جۇتتىم، دۇبىرلەپ
شىققاندا تاۋعا جۇرت قالماي.
ايازدى جۇتتىم سىبىردە
اراقتى ءبىر-اق جۇتقانداي.
نايزاعاي جۇتتىم ءبىر قانىپ،
جانىم دا ءبىر جاي تاپقانداي،
بوكالدىڭ بەتى نۇرلانىپ،
شۇعىلا شاشىپ جاتقانداي.
توككەندە شىڭعا كۇن نۇرىن،
جاس گۇلدەر بۇرشىك جارعاندا،
جۇپارىن قانشا ءسىمىردىم
جاپ-جاسىل قويناۋ اڭعاردا.
جار كوركىن جۇتتىم قىزىعىپ،
قالعان جوق ول دا ماقتالماي،
ءاندى دە جۇتتىم، قىزىنىپ،
ءاننىڭ ءبىر ءوزىن ايتقانداي.
قۋانسام قاتار-قۇربىممەن،
بوزانى بويعا تاراتتىم.
قايعىرسام ەگەر ءبىر كۇن مەن،
اششىسىن جۇتتىم اراقتىڭ.
بوس ەرمەك ءۇشىن مەن مۇلدە
ىشپەدىم ونىڭ ەشبىرىن:
حيروسيمانى كوردىم دە،
فەستيۆال ءانىن ەستىدىم.
سىرانىڭ سەلدىر كوبىگىن
توككەندەي جەرگە ءبىر ءۇرىپ،
ءوزى دە ءمولدىر ءومىردىڭ
تۇنىعىن جۇتتىم ءسىمىرىپ.
جاققاسىن ىلعي جانىما،
جۇتامىن ءبارىن كۇنىمنىڭ.
قۇمارتا تۇسەم تاعى دا،
قىزىعى سول عوي عۇمىردىڭ.
ومىردەن كەتە بارارمىن،
تارقاماي بويدان كۇمىر جەل.
قۇمارى قانباس ادامنىڭ،
اينالىپ جۇرسە جۇمىر جەر.

تاۋ قارتتارى

تۇراتىن تاۋدا بۇرىننان
پايعامبار سىندى بار قارتتار،
شىعىستىڭ نەبىر شىڭىنان
بيىك دەپ ارىن ارداقتار.
تايمايدى جولدان، تاعدىرىڭ
كورەگەن قىلىپ جاراتقان.
بىلەدى بىردەن بارلىعىن
ءبىر قاراپ وتكەن قاباقتان.
قويادى ەرتە-اق ءبىلىپ تە
شايقاستا كىمنىڭ جەڭەرىن،
تۇرارىن كىمنىڭ بيىكتە،
شىراعى كىمنىڭ سونەرىن.
سەزەدى بىردەن جالعاندى،
اۋزىنان كىمنىڭ شىقسا دا،
ارامزا بولسىن قانداي بۇل،
پيعىلىن بۇگىپ، تىقسا دا.
تون كيىپ جۇرەدى وزدەرى،
شاشتارى ناعىز اق قارداي.
اۋزىنان شىققان سوزدەرى
ماقال بوپ شىعىپ جاتقانداي.
اۋليە قارتتار! ولاردى
ماقتار-اۋ ەلى، ءسىرا دا.
اقىلشى اعا بولا الدى
ەلشى مەن قولباسشىعا دا.
اتتىلى بىرەۋ كورمەگەن
الىستان كەلە جاتقاندا،
كەلەدى قانداي ويمەنەن،
بەلگىلى بىردەن قارتتارعا.
بىلەدى ۇلكەن كىسىلەر
وتىردا نەگە ول اتقا،
كەلە مە قۇدا تۇسۋگە،
كەلە مە الدە قوناققا.
كىشكەنە ءسابي كۇنىندە
ءباشيردى ءبىر شال كورىپتى.
– باقىتسىز، – دەپتى، – تۇبىندە!
ايتقانى تۋرا كەلىپتى.
بۇل جىگىت ءبارىن ۇناتقان،
قالدىرماي قاتىن-قالاشىن.
شىداماي اكەسى ۇياتتان،
ولتىرگەن ەكەن بالاسىن…
ءشامىلدىڭ سەلدىر مۇرتى دا
تەبىندەپ جاڭا شىققاندا،
ەرىكسىز كونىپ ىرقىنا،
بالالار قورقىپ بۇققاندا،
دەپتى عوي عاجاپ ءبىر بىلگىر
باسىنا ءتۇرلى ويلار كەپ:
– ءورت سالىپ ەلگە بۇل قۇرعىر،
كاۆكازدى جالىن جايلار! – دەپ.
دەپتى عوي ءبىر شال ەڭ العاش
ماحمۇد جىرىن تىڭداعان:
– كەتەدى وقتان ورەن جاس
قىز ءۇشىن جانىن ۋلاعان…
جاسقانىپ تۇرام مەن ءار كەز،
كوڭىلدى ءبىر كۇي بوگەيدى.
ولەڭىم جايلى وزگە ەمەس،
تاۋداعى قارتتار نە دەيدى؟
كوكىرەك دەگەن جوق، تەگى،
بىلەدى الەم سىرلارىن.
بىلەدى ولار كوكتەگى
جۇلدىزدىڭ نە دەپ تۇرعانىن.
جولىعىپ ماعان قالدى ما،
جول بەرىپ ىزەت ەتەمىن.
اق باستى شالدار الدىندا
باس ءيىپ بارىپ وتەمىن.

انا ءتىلى

ادام دەگەن نە كورمەيدى تۇسىندە،
جاتىر ەكەم بۇگىن قابىر ىشىندە.
داعىستاننىڭ كەڭ اڭعارى، كۇن ىستىق،
كوكىرەگىمدە ورناعان ءبىر تىنىشتىق.
اساۋ وزەن ارقىرايدى جاردى ۇرىپ،
جۇرت تاراعان، جالعىز مەنى قالدىرىپ.
مەن جاتىرمىن ءۇنسىز تۋعان جەرىمدە،
جەر بولادى بالعىن ءتانىم مەنىڭ دە.
مەن جاتىرمىن قارا جەرگە تابىنا،
كورمەيدى ەشكىم، كەلمەيدى ەشكىم ماڭىما.
تەك قىراندار شاڭقىلدايدى شىڭ جاقتا،
بۇعىلار كەپ ىڭىرسيدى ءبىر جاقتا.
كەتتى عوي دەپ قىرشىن عانا جاسىندا،
جىلامايدى ەشكىم مولام باسىندا.
انام قايدا، دوسىم قايدا كۇندەگى،
جارىم قالاي جاتقانىمدى بىلمەدى.
بار ادامنان جاتىرمىن تەك بولەك مەن،
ءبىر داۋىستى ەستىپ قالدىم كەنەتتەن.
ەستىدىم مەن وسى ارادان ءۇنىن دە،
ەكى كىسى سويلەستى اۆار تىلىندە.
مەن جاتىرمىن جەر استىندا كوز جۇمىپ،
مىنا ەكەۋى كۇبىرلەيدى ءسوز قىلىپ.
عاسان دەگەن ءبىر كىسىنىڭ قۋلىعىن،
ءالي دەگەن ءبىر كىسىنىڭ سۇمدىعىن.
ەستىدىم دە ءسوزىن انا ءتىلىمنىڭ،
بويىم جىلىپ، لەزدە مەن ءتىرىلدىم.
بالگەر دە ەمەس، دارىگەر دە ەمەس، ەمدەيتىن
تەك ءوزىمنىڭ ءتىلىم ەكەن سويلەيتىن.
وزگە ءبىر ءتىل ەمدەر باسقالارىڭدى،
مەن ونىمەن ايتا المايمىن ءانىمدى.
ەگەر ءتىلىم ەرتەڭ بولسا قۇرىماق،
مەن دايىنمىن ولۋگە دە بۇگىن-اق.
مەن جانىممەن سۇيەم وسى ءتىلىمدى،
كەدەي دەپ-اق ايتا بەرسىن ءبىلىمدى.
اسسامبلەيادا ەستىلمەسىن ءسوزى دە،
انا ءتىلىم ۇلى مەنىڭ وزىمە.
ماحمۇد جىرىن وقۋ ءۇشىن جاس قاۋىم،
كۇتە مە الدە اۋدارۋىن باسقانىڭ؟
مەن بولدىم با ەڭ سوڭعى اقىن بۇگىندە،
ولەڭدەرىن جازار اۆار تىلىندە؟
مەن سۇيەمىن پلانەتانىڭ بارلىعىن،
وزەن تاۋىن، ءار كولى مەن ءار قىرىن.
مەن سۇيەمىن ۇلى ەلىمنىڭ گۇلىن دە،
الىمشە ونى ايتتىم اۆار تىلىندە.
قىمبات ماعان ەلىمنىڭ بار دالاسى –
بالتىق پەنەن ءساحاليننىڭ اراسى.
قايدا بولسىن قيام وعان جانىمدى،
تۋعان جەردەن قازسىن بىراق قابىردى.
اۆارشا ءبىر جازىپ قويعان قۇلپىتاس،
تۇرسا اۋىلدا، اۆارلار دا ۇمىتپاس.
ەسكە اپ جۇرەر كارى-جاسى جاقىن كەپ،
مۇندا راسۋل عامزاتۇلى جاتىر دەپ.

اۋدارعان ساعي جيەنباەۆ.

Abai.kz