بىزگە قانداي قازاقستان كەرەك؟
بۇگىنگى كۇنى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جايلى كوپتەگەن پىكىرتالاستار وربۋدە. ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالماستان بۇرىن تومەندەگى مالىمەتتەرگە كوز سالۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنا ءمان بەرەيىك.
1000 ادامعا شاققاندا قازاق، ورىس، ۋكراين حالىقتارىنىڭ تابيعي ءوسىمىن كورەيىك.
2009ج 2010ج
قازاقتار 20 ادام 20 ادام
ورىستار -1 ادام -2 ادام
ۋكرايندىقتار -15 ادام -16 ادام
بۇدان قازاقستاندا ەۋروپالىق ناسىلدەردىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ تومەندەۋىن كورەمىز.
ال ەندى 1000 ادامعا شاققاندا قازاق ءتىلدى وبلىستاردا تابيعي ءوسىمنىڭ كورسەتكىشىن قاراستىرايىق:
2009ج 2010ج
قىزىلوردا 20 ادام 20 ادام
جامبىل 18 ادام 18 ادام
وڭتۇستىك قازاقستان 23 ادام 23 ادام
ماڭعىستاۋ 26 ادام 23 ادام
اتىراۋ 20 ادام 20 ادام
ورتاشا كورسەتكىش: 21 ادام 20 ادام
بۇگىنگى كۇنى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جايلى كوپتەگەن پىكىرتالاستار وربۋدە. ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالماستان بۇرىن تومەندەگى مالىمەتتەرگە كوز سالۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنا ءمان بەرەيىك.
1000 ادامعا شاققاندا قازاق، ورىس، ۋكراين حالىقتارىنىڭ تابيعي ءوسىمىن كورەيىك.
2009ج 2010ج
قازاقتار 20 ادام 20 ادام
ورىستار -1 ادام -2 ادام
ۋكرايندىقتار -15 ادام -16 ادام
بۇدان قازاقستاندا ەۋروپالىق ناسىلدەردىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ تومەندەۋىن كورەمىز.
ال ەندى 1000 ادامعا شاققاندا قازاق ءتىلدى وبلىستاردا تابيعي ءوسىمنىڭ كورسەتكىشىن قاراستىرايىق:
2009ج 2010ج
قىزىلوردا 20 ادام 20 ادام
جامبىل 18 ادام 18 ادام
وڭتۇستىك قازاقستان 23 ادام 23 ادام
ماڭعىستاۋ 26 ادام 23 ادام
اتىراۋ 20 ادام 20 ادام
ورتاشا كورسەتكىش: 21 ادام 20 ادام
وسى كورسەتكىشتەردى 1000 ادامعا شاققاندا ورىس ءتىلدى وبلىستاردىڭ تابيعي وسىمىمەن سالىستىرايىق:
2009ج 2010ج
قوستاناي 2 ادام 2 ادام
شىعىس قازاقستان 5 ادام 5 ادام
پاۆلودار 6 ادام 6 ادام
سولتۇستىك قازاقستان 1 ادام 1 ادام
قاراعاندى 6 ادام 6 ادام
ورتاشا كورسەتكىش: 4 ادام 4 ادام
سونداي-اق قازاق ءتىلدى وبلىستاردا تابيعي ءوسىمنىڭ ءابسوليۋتتى كورسەتكىشتەرىن دە كورەيىك:
2009ج 2010ج
قىزىلوردا 14000 ادام 15000 ادام
جامبىل 19000 ادام 19000 ادام
وڭتۇستىك قازاقستان 57000 ادام 61000 ادام
ماڭعىستاۋ 11000 ادام 12000 ادام
اتىراۋ 10000 ادام 11000 ادام
ورتاشا كورسەتكىش: 102000 ادام 118000 ادام
ەندى وسى كورسەتكىشتەردى ورىس ءتىلدى وبلىستاردىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ ءابسوليۋتتى كورسەتكىشتەرىمەن سالىستىرايىق:
2009ج 2010ج
قوستاناي 2000 ادام 2000 ادام
شىعىس قازاقستان 7000 ادام 6000 ادام
پاۆلودار 5000 ادام 4000 ادام
سولتۇستىك قازاقستان 800 ادام 400 ادام
قاراعاندى 8000 ادام 7600 ادام
ورتاشا كورسەتكىش: 23000 ادام 20000 ادام
بۇل بىزدە قازاق ءتىلدى وبلىستاردىڭ تۋ جانە تابيعي ءوسۋ كورسەتكىشى ورىس ءتىلدى وبلىستارعا قاراعاندا 7 ەسە، ال 1000 ادامعا شاققانداعى كورسەتكىشتەردە 5 ەسە جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاق حالقىنىڭ تۋ جانە تابيعي ءوسۋ كورسەتكىشى ەۋروپالىق حالىقپەن سالىستىرعاندا جوعارى ەكەنىن دە ايتا الامىز.
قالا حالقىنىڭ ءوسۋى قاشاندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ساناتىنا تاۋەلدى. ەگەر اۋىل حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى كۇرت كەمىسە ۇلت قارتايۋى ورىن الماق. سەبەپ، اۋىلداعى تۋ كورسەتكشىنىڭ قالاداعىعا قاراعاندا جوعارى بولۋىندا. مۇنداعى قالا حالقىنىڭ تۋ كورسەتكىشى ۇزاق مەرزىمدى كەزەڭدە قالا حالقىنىڭ قاراپايىم سانىن شىعارۋعا قاۋقارسىز. دەمەك، «سىرتتان قۇيىلۋ بولماسا ىشتە سۇيىلۋ بولارى» ءسوزسىز.
اۋىل حالقىنىڭ كوپ بولىگىن قازاق حالقى قۇراپ وتىر. اۋىلدىق جەردەگى باسىم باعىتتاعى ءتىل - قازاق ءتىلى.
جوعارىداي ايتىلعانداي، اۋىل حالقىنىڭ قالاعا كەلۋىنە بايلانىستى، ەرتەلى-كەش قازاقستانداعى قالا حالقىنىڭ باسىم بولىگى قازاقى جانە قازاق ءتىلدى بولماق. قازاق ءتىلى - قازاقستان تەرريتورياسىندا نەگىزگى قارىم-قاتىناس تىلىنە اينالادى. ءبىزدىڭ باعامداۋىمىزشا، بۇل كەلەسى ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ورىن الارى حاق. وسىلايشا قازاقستانداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزى سانالۋعا ءتيىس قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى ايقىن تابيعي زاڭدىلىق كۇشىندە شەشىلەتىن بولادى.
ءبىزدىڭ قوعامنىڭ كەيبىر وكىلدەرى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالىپ، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ جايلى ءسوز قوزعاۋدا. الايدا بۇل ماسەلە وبەكتيۆتى تابيعي زاڭدىلىق دەموگرافيامەن شەشىمىن تاۋىپ وتىر.
ءبىرشاما جىلدان كەيىن بۇل بارشاعا ايقىن بولماق..
ءبىزدى تولعاندىراتىن جانە ۇلت الدىندا تۇرعان ناقتى سۇراق كەلەسى: ءبىز تەك قازاق تىلىندە سويلەيتىن قازاقستاندى يەلەنەمىز بە، الدە قازاق تىلىندە سويلەپ، قازاق تىلىندە قاجەتتى ءبىلىم الاتىن قازاقستاندا ما؟
ەگەر ءبىز قازاقستاندى تەك قازاق تىلىمەن يەلەنىپ، انا تىلىمىزدە قاجەتتى بىلىمدەر الا الماساق، ءبىز ۇلت رەتىندە ۇتىلامىز. ءبىز تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءومىر ءسۇرۋدى توقتاتامىز. مۇنداي جايلار تاريحىمىزدان بەلگىلى. كەزىندە ەلدە بارلىعى قازاق تىلىندە سويلەپ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ۇستانعان ەدى. بۇل بىراق كومەكتەسپەدى، قايتا ەزگىنىڭ استىنا سالدى. ۇلتىمىزدىڭ سونداي جاعدايعا دۋشار بولۋ سەبەبى پاتشانىڭ ساياساتىنان ەمەس، ءبىزدىڭ السىزدىگىمىزدەن بولاتىن. السىزدەردى قاشاندا ۇرعان، ۇرىپ جاتىردا، ۇرادى دا. بۇدان شىعاتىن قورىنىتىندى: بەلدى بەكەم بۋىپ، كىنالىنى ىزدەپ ارىزدانۋدى توقتاتىپ، ۇلت رەتىندە كۇشەيۋ كەرەك.
ەگەر ءبىز قازاقستاندى قازاق ءتىلى ۇستەمدىك ەتكەن جانە انا تىلىمىزدە قاجەتتى ءبىلىم الا الساق، ءبىز ۇلت رەتىندە ۇتامىز. حالىقتىڭ بارلىق قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتەتىن ءوزىمىزدىڭ ءوندىرىس كەشەندەرىمىزدى سالىپ ۇلتتىق ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق مەكتەپتەرىمىزدى قالىپتاستىرامىز.
قازاق تىلىندە قاجەتتى ءبىلىم ءنارىن بويىمىزعا دارىتۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ باستىسى بارلىق ماڭىزدى دەگەن ەكونوميكا، ساياسات، فيلوسوفيا، گەوگرافيا، بيولوگيا، مەديتسينا، فيزيكا، حيميا جانە ت.ب. سالالارداعى قازاق ءتىلىنىڭ ساپالى اۋدارمالارىن جاساۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا تەك قازاق ءتىلىن بىلەتىن ادام ينجەنەريا، مەحانيكا جانە اەروديناميكا سالاسىندا ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا نەمىس، امەريكاندىق جانە فرانتسۋزدىق ازاماتپەن تەڭ كەلمەيدى. سەبەبى، ول وسى سالالاردا قازاق تىلىندە قاجەت ءبىلىم تابا المايدى. سوندىقتان تەك قازاق ءتىلىن بىلەتىن قازاققا قاجەتتى ءبىلىم الۋ ءۇشىن باسقا ءتىلدى مەڭگەرۋگە ءماجبۇر. سول ادام انا تىلىندە ساپالى ءبىلىم الۋ ءۇشىن بىزدەر جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەردىڭ قازاق تىلىندە ساپالى اۋدارماسىن جاساۋىمىز كەرەك. ايتىلعان بارلىق ەڭبەك سالاسىنداعى اۋدارمالار سول سالانىڭ بىلىكتى ماماندارى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت. مەحانيكالىق اۋدارما ماسەلەنى شەشپەيدى، تەك جۇمىس بارىسىن قالىپتاستىرادى.
ءبىز ۇلتتاردى تىلدىك دەڭگەيدە بىرىكتىرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتار تەك اكىمشىلىك شارا ەسەبىنەن عانا ۇستالىپ تۇر. بۇگىنگى كۇنى ۇلتىمىزدىڭ تىلدىك دەڭگەيدە نە قازاق ءتىلى، نە ورىس ءتىلى بىرىكتىرە الادى. بۇل نە قازاق ءتىلى، نە ورىس ءتىلى بارلىق ەتنيكالىق توپتار ءۇشىن بىرىكتىرۋشى ءتىل بولماق.
ەندى قازاقستاندا قانداي جاعداي قالىپتاسىپ جاتقانىنا نازار اۋدارىپ، ناتيجەسى قايدا اكەلەتىنىنە ءمان بەرەيىك. بۇگىندە باتىس جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى قازاقتار ورىس تىلىندە سويلەسپەيدى. ءوز كەزەگىندە ورىستار دا جاپپاي قازاق تىلىندە سويلەمەۋدە. دەگەنمەن، جوعارىدا ايتىلعان دەموگرافيالىق جاعداي مەن قازاق حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمى ەرتە مە، كەش پە ورىس ءتىلىن قازاقستاندا قولدانىستان شىعارادى. سايكەسىنشە بىزدەر اتالعان سالالار بويىنشا قازاق تىلىندە قاجەتتى ءبىلىمدى قالىپتاستىرماساق، حالىق لەزدە دەگراداتسياعا ۇشىرايتىنى ءسوزسىز. سەبەبى حالىقتىڭ كوپ بولىگى قازاق تىلىندە سويلەگەنمەن، قازاق تىدىندە ينجەنەريا، مەحانيكا، اەروديناميكا جانە مەديتسينا سالالارى بويىنشا قاجەتتى ءبىلىمدى الا الا المايدى. بۇل قازاقستاندى نيگەرياعا، ودان كەيىن اۋعانىستانعا اينالدىرادى. بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە الۋعا بولاتىن قاجەتتى ءبىلىم سانىن جانە ونداعى قازاق تىلىندەگى قولدانىس اياسىن ارتتىرۋ كەرەك. ويتپەگەن جاعدايدا ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىزعا دۇرىس مەديتسينالىق قىزمەتتى الۋى ءۇشىن ەۋروپاعا بارۋىنا تۋرا كەلەدى. نەمەسە مۇنداي ساپارعا اقشا بولماي مەديتسينادان بەيحابار دارىگەردىڭ قولىنا ءوزىڭدى تاپسىرۋعا تاۋەكەل ەتەسىڭ.
«دانا جول» قولدانبالى ەكونوميكا ورتالىعى
«اباي-اقپارات»
