...كەشەگى كەششە قالماقتان عاسىرلار بويى زارەزەپ بولعان كەكتى قازاق: «جاۋ كەتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى تاسقا شاپ!» - دەپتى...

جالعىز ءسوزى - جارالى جاۋىنگەرگە جان ءبىتىرىپ، ءبىر ەلگە ۇران بولۋعا جارايتىن حالقىمىزدىڭ ادۋىن كەۋدەسى مەن قانجار تىلىنە كىم وعىن اتپادى، كىم شوعىن باسپادى؟!.

قازاقتىڭ جۇزدەگەن جىلداردا تاپتالماعان كەۋدەسىنە، ونداعان عاسىرلاردا جات بولماعان تىلىنە تاۋەلسىزدىك تابالدىرىعىندا تۋىلعان جاھاندانۋدىڭ جارىمجان ۇرپاعى -  جاتتى جارماستىرىپ، بوتەندى باسىندىرىپ قويادى، دەپ كىم ويلاعان؟!.

تۇرپاتى تىلەنگىش، رۋحتان جۇرداي، قۋىس كەۋدە، كومپيۋتەرباستى بالالاردىڭ ەلىنىڭ ەرتەڭى مەن جەرىنىڭ جەلكەنى ءۇشىن تىم ەرتە توپىراق قۇشقان قاھارمان اتا-بابالارىمىزدىڭ الىمساقتا قۋراپ قالعان عازيز سۇيەكتەرىن سولقىلداتىپ، قايتا-قايتا اۋدارىپ-توڭكەرىپ، رۋحتارىنا تىنىم تاپتىرماي، قارشا بوراعان قارعىس پەن نامىستى تىلگىلەگەن نالەتتىڭ استىندا قالدىرارىن كىم بىلگەن؟!.

***   ***   ***

...ەگەر ەركىندىكتىڭ جيىرما قىسىندا باتىر بابالارىمىزدىڭ جاندارىنا ءجانناتتىڭ ءتورىن شىنايى تىلەپ، حاقتىڭ راقىمىنان ساۋعا سۇراعان جالعىز قازاق بولسا، ول - قازاقتىڭ قايسار اقىنى، ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇرانشىلى مۇحتار شاحانوۆ.

...كەشەگى كەششە قالماقتان عاسىرلار بويى زارەزەپ بولعان كەكتى قازاق: «جاۋ كەتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى تاسقا شاپ!» - دەپتى...

جالعىز ءسوزى - جارالى جاۋىنگەرگە جان ءبىتىرىپ، ءبىر ەلگە ۇران بولۋعا جارايتىن حالقىمىزدىڭ ادۋىن كەۋدەسى مەن قانجار تىلىنە كىم وعىن اتپادى، كىم شوعىن باسپادى؟!.

قازاقتىڭ جۇزدەگەن جىلداردا تاپتالماعان كەۋدەسىنە، ونداعان عاسىرلاردا جات بولماعان تىلىنە تاۋەلسىزدىك تابالدىرىعىندا تۋىلعان جاھاندانۋدىڭ جارىمجان ۇرپاعى -  جاتتى جارماستىرىپ، بوتەندى باسىندىرىپ قويادى، دەپ كىم ويلاعان؟!.

تۇرپاتى تىلەنگىش، رۋحتان جۇرداي، قۋىس كەۋدە، كومپيۋتەرباستى بالالاردىڭ ەلىنىڭ ەرتەڭى مەن جەرىنىڭ جەلكەنى ءۇشىن تىم ەرتە توپىراق قۇشقان قاھارمان اتا-بابالارىمىزدىڭ الىمساقتا قۋراپ قالعان عازيز سۇيەكتەرىن سولقىلداتىپ، قايتا-قايتا اۋدارىپ-توڭكەرىپ، رۋحتارىنا تىنىم تاپتىرماي، قارشا بوراعان قارعىس پەن نامىستى تىلگىلەگەن نالەتتىڭ استىندا قالدىرارىن كىم بىلگەن؟!.

***   ***   ***

...ەگەر ەركىندىكتىڭ جيىرما قىسىندا باتىر بابالارىمىزدىڭ جاندارىنا ءجانناتتىڭ ءتورىن شىنايى تىلەپ، حاقتىڭ راقىمىنان ساۋعا سۇراعان جالعىز قازاق بولسا، ول - قازاقتىڭ قايسار اقىنى، ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇرانشىلى مۇحتار شاحانوۆ.

...ءاۋ باستا-اق، مۇحاڭنىڭ تاڭدايىنا قازاقتىڭ تارىداي باعى جىلبىسقا قانداي جابىسىپ تۋىلعان ءتارىزدى. قاي زاماندا دا ۇلتتىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، قىلىشتىڭ وتكىر ءجۇزى قىل مويىنعا تاقالىپ، اجداھا اجالدىڭ ازۋى كورىنگەندە عانا قازاقتىڭ ناعىز ناركەسكەن جاناشىرى اتويلاپ العا شىعادى.

داستارحان باسىندا ءتاتتى شوكولاد جەپ، كۇرەڭ ءشاي ىشكەن توعايعان پەيىلمەن اركىم-اق «حالقىم» دەپ، وزەۋرەي الادى. وتتىڭ باسىندا، وشاقتىڭ قاسىندا «وتان» جايىندا كىم-كىم دە كوسىلتىپ-كوبىكتەتىپ كوكەزۋلىك كورسەتەدى...

ءسوز بەن ءىستىڭ قۇنى - ايتىلۋى مەن ىستەلۋىندە ەمەس، ونىڭ قاي جەردە ايتىلىپ، قالاي اتقارىلۋىندا جاتسا كەرەك. جاۋعا بارماي، قىلىشىڭدى تاسقا شاپقاننان نە پايدا؟

ۇيىنەن شىقپاي، توبەگە تەلمىرىپ; دالا كورسە، بۇتىنىڭ استىنان باس كوتەرە المايتىن جىگەرسىز ەزدەردىڭ قادىم زاماننان ساتقىندىق سورپاسىنا سەمىرگەن سابالاق-كۇشىكتەرى وسى كۇندە «شيرىعىپ»، ەكىجۇزدىلىك رەڭكىنە يكەمدەلىپ تە الدى. بەس تيىندىق قۇنى جوق جالعان-تىرلىكتە قۇلقىنىنىڭ قۇلىنا اينالىپ، ەلىن ساتىپ، جەرىن ساۋدالاپ، ءتىلىن تاپتاپ، ءدىنىن تارك ەتكەن وپاسىزدىق - كەشەگى ەزدەردىڭ بۇگىنگى سارقىتى...

ەكى كۇننىڭ بىرىندە ەكى قاتىننىڭ ءبىرىنىڭ ەز تابۋى قالىپتى جاعداي. ال، ۇلتىنىڭ تابانىنداعى شوگىردى تىسىمەن شىعاراتىن وت جۇرەكتى، كۇن كەۋدەلى، داۋىل رۋحتى وعلان قالىڭ قازاقتىڭ جۇزدەگەن جىلدارعى بەرەكەلى باتاسىمەن عاسىر ارالاپ قانا دۇنيەگە كەلەدى. قايران، جۇرتىم، مۇنىڭ ءوزىن كوپ كورىپ، باردى باعالاي الماي، جاقسىنى سانالاي الماي، وعلانىنا ور قازادى...

ءبارىبىر، ۇلتىنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭاتىن بىربەتكەي باتىلدىق پەن ەرەن ەرلىك انىق ارىستاردىڭ عانا ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر!..

***   ***   ***

...سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەسىمى جانە ونىڭ بولەكشە سارىنداعى ۋىتتى دا قۋاتتى جىرلارى ماڭعاز تاۋلاردىڭ تاسەمشەگىن ءيدىرىپ، بايسالدى بۇيرات قۇمدار مەن بويجەتكەن كەربەز توبەلەردىڭ قول تيمەگەن قوينىن قىتىقتاپ وياتىپ، قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا جەلدەي ەسىپ، اۋىل-اۋىلدى اندىزداپ ءوتىپ، ءاربىر ىڭكار جۇرەكتىڭ قۇپيا قۋىسىن پانا قىلدى...

مۇقاڭنىڭ وتتى ولەڭدەرى ءتاتتى ۇيقىداعى اۋىلدى سۋىق سۋ شاشقانداي شوشىتىپ وياتىپ، ارتىنشا سەكسەۋىل شوعىنىڭ قىزۋىنداي بۋىنعا ءتۇسىپ، بالقىتتى-اي دەرسىڭ...

قازاق سىلكىنىپ، سەرگىپ سالا بەردى...

شاحانوۆتىڭ ارىنى قاتتى رۋحتى جىرلارىنىڭ اساۋ تولقىندارى جالىندى جۇرەكتەردىڭ ءدۇرسىلىن ۇدەتىپ، تىنىشىن قاشىردى.

ورىستىڭ وسپادار «ءالديى» الداپ-سۋلاپ ۇيىقتاتقان ەلدىڭ ناراۋ تارتقان نامىسىنىڭ تامىرىنا، كەنەتتەن، قىزۋى كۇشتى قان جۇگىرىپ، جاڭبىردان سوڭعى جاۋقازىنداي لاپ ەتە ءتۇستى...

عاسىرلار اتتاپ، جىلدار قاتتاپ، وزگەنىڭ بولمىسىنا بويۇسىنىپ بارا جاتقان قازاق ەلى اتا-باباسىنان تارقايتىن تاراۋ-تاراۋ تاريحىنىڭ بار ەكەندىگىن، جالعان قازا بولعان كۇنى ماڭدايى تيەتىن مىناۋ قارا جەردىڭ اتام زاماندا ءوز بابالارىنىڭ ات ويناتقان كيەلى توپىراعى بولعاندىعىن ءتۇيسىندى...

قازاقتى كەلتە مىلتىعىمەن قورقىتىپ دانىككەن، «كونبىس ەلگە كوسەم بولعان» كەڭەس ۇكىمەتى ءور كەۋدە، ەر مىنەزدى مۇحتار شاحانوۆتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرمەيتىن بولەك بولمىسىنان قاتتى شوشىندى...

***   ***   ***

...وسىدان تۋرا 29 جىل بۇرىن، ياعني، 1982 جىلى ورىس ءتىلىن اسپانداعى كۇنگە بالاپ، باسقا ءتىلدى كۇلدەي تاپتاعان كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتىڭ بىربەتكەي ۇلى، بىرەگەي دارىنى، جاڭا كەيىپتەگى ادۋىندى ماحامبەتى - مۇحتار شاحانوۆتىڭ تالانتى الدىندا بوركىن شەشۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى جىلى قازاق ادەبيەتىندە، ونىڭ ىشىندە، قازاق ءتىلدى اقىندار مەن جازۋشىلار اراسىندا تۇڭعىش بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعىن مۇحتار شاحانوۆ يەمدەندى.

وزگە ۇلتتان ۇرەتىن ءيتى مەن سىعاتىن ءبيتىن دە قىزعاناتىن ورمانداي ورىستىڭ مۇنداي جوعارى دارەجەدەگى سىيلىعىن سۇراپ تا، ساتىپ تا الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوقىر كورىپ، ساڭىراۋ تىڭداي الاتىن بۇل شىندىق ورىستىڭ وكتەم زامانىندا ەش بۇزىلعان ەمەس. سانى كوپ، سيقىرى ءمالىم وزبەكتىڭ ءوزى دە مۇنداي ماراپاتتى سىيلىقتى قانجىعاسىنا بايلاۋدى ارمانداي دا الماعان.

مۇنداي نەسىبەنى، تەك، مۇحتار شاحانوۆتاي پوەزيادا قايتالانباس قۇبىلىس تۋعىزىپ، ەشكىمگە ۇقسامايتىن قۋاتتى جىرلارىمەن ونەردىڭ تالاپاي تارتىسىندا وق بويى وزا شاپقان حاس تالانتتار عانا تارتىپ الاتىن.

مۇنىڭ ءوزى قاي تىلگە اۋدارىلسا دا، مۇحتار شاحانوۆ ولەڭدەرىنىڭ جاسامپازدىق جالىنى سۋىماي، شالقار شابىتى كەمىمەيتىندىگىنىڭ ايقىن ايعاعى بولاتىن.

بۇل كەزەڭ - مۇحتار شىعارماشىلىعىنداعى تەبىنگىسى ەندى عانا تەرشي باستاعان بەستى تۇلپاردىڭ العاشقى اينالىمداعى ارىنى سياقتى سۋ توگىلمەس جورعا ءجۇرىسى ەدى. شاحانوۆ ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەر، باللادالار مەن پوەمالار جيناعى «باقىت»، «اي تۋىپ كەلەدى»، «قىراندار توبەگە قونبايدى»، «سەزىم پاتشالىعى»، «عاشىقتىق عالاماتى» اتتى كىتاپتارىمەن كورىنىپ، قالىڭ وقىرماننىڭ نازارىن تىڭ وي، دارا تالعامدارىمەن وزىنە اۋداردى. اقىننىڭ اسقاق تالانتى قازاق تىلىنە باقايشىعىنا دەيىن قارسى ادامداردىڭ جاسىق جىگەرلەرىن قۇمداي ەزىپ، بورداي ۇكتى...

***   ***   ***

...كسرو جازۋشىلار وداعى 1986 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدەگى ادەبيەتشىلەر ۇيىندە مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق كەشىن وتكىزۋدى جوسپارلاعان بولاتىن. قازاق ادەبيەتىن وزگە ۇلتتىڭ قۇرمەت تورىنە كوتەرگەن مۇحتاردىڭ بۇل جەڭىسىن ورىستىڭ كلاسسيك اقىنى، ەسىمى كۇللى الەمگە ءماشھۇر ەۆگەني ەۆتۋشەنكو مۇقاڭا ارنايى تەلەفون سوعىپ، سۇيىنشىلەيدى.

وسىعان دەيىن وداقتاعى ۇلت اقىندارىنىڭ ىشىنەن تەك راسۋل عامزاتوۆ پەن قايسىن كۋليەۆكە عانا كورسەتىلگەن مۇنداي ايرىقشا قۇرمەتكە قازاقتىڭ مارقاسقا جامپوزى مۇحتار شاحانوۆتىڭ بالاشا قۋانباي، كەرىسىنشە، اسا ءبىر تەكتىلىك بولمىسپەن سالقىنقاندىلىق تانىتقانىنا دوسى ەۆتۋشەنكونىڭ ءوزى تاڭ قالادى.

1986 جىلدىڭ ناۋرىزىنا جوسپارلانعان شىعارماشىلىق كەشىن مۇحتار شاحانوۆ: «كەش وتكىزەتىن كوڭىل كۇيىم دە، دايىندىعىم دا جوق» - دەپ، مامىر ايىنا قالدىرادى. مامىردا مۇقاڭ ناۋقاستانىڭقىراپ قالىپ، كەشتى تاعى دا شەگىندىرىپ، اقىراياعى جەلتوقسانعا جەتكىزدى.

سول كەزدەگى ۇلت اقىندارىنىڭ ىشىندەگى ءتىرى كلاسسيكتەردىڭ كوبىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان مۇنداي ۇلكەن قۇرمەتتى قايتا-قايتا كەيىنگە قالدىرىپ، كەشەۋىلدەتكەن قازاق اقىنىنىڭ قىلىعىنا ورىستىڭ قارىمدى قالامگەرلەرى تۇسىنبەي: «شاحانوۆ نەگە سونشا ءبالسىنىپ، شالقايىپ ءجۇر. مۇنداي قۇرمەتكە قولى  جەتكەنىنە قۋانىپ، الىپ-ۇشىپ جەتپەي مە ەكەن، ماسكەۋگە؟!.» - دەپ، نارازىلىقتارىن دا ءبىلدىردى.

ءيا، ۇلىورىستىق ساسىق پيعىلدى شوۆينيستەر مۇحتار شاحانوۆ سياقتى قازاقتىڭ كەۋدەسىن ەشكىمگە ءباستىرمايتىن مارقاسقاسىنىڭ تابيعي تاكاپپارلىعى پەن شىنايى ورلىگىن تۇسىنە الماي، دال بولدى.

ال، م.شاحانوۆقا كەرەگى - ماسكەۋدىڭ كۇلدىبالام قۇرمەتسىماعى ەمەس، قازاقتىڭ نامىسى مەن مۇددەسى ەدى. قاسيەتتى ارىستان باب اۋليەنىڭ كيەلى رۋحى مەكەندەگەن شەرلى ءشاۋىلدىردىڭ اياق استىنداعى كاكىر-شۇكىردى ەلەمەي، الىسقا قاراعان شابىتتى سايىپقىرانى بىرەۋلەر سەكىلدى قۇرعاق اتاققا ۇمتىلماي، ەلىنىڭ ەرتەڭىنە ەلەڭدەدى...

***   ***   ***

1986 جىل... ماسكەۋ...

بۇل جىلعى قىستىڭ قاباعى جىلداعىدان قالىڭىراق ءتۇيىلىپ، سۇيەگىڭدى سىرقىراتار ىزعارى ايرىقشا وڭمەڭدەپ تۇردى.

قازاقتىڭ اقيىق اقىنى مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق كەشى 19 جەلتوقساننىڭ كۇنى وتەتىن بولدى. مۇقاڭ «كەشتىڭ دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز» دەگەن ەۆگەني ەۆتۋشەنكونىڭ ادەيى شاقىرتۋىمەن ماسكەۋگە ۇشىپ كەلدى.

ءا دەگەننەن، ماسكەۋ قىسىنىڭ بيىلعى مىنەزى مۇقاڭا مۇزداي ءتيدى. اسپان سۇرلانىپ، اياز قاپتاعان كوكمۇز كوشەلەر سۇرعىلت تارتادى. ادەتتە، ادەمى كورىنەتىن الۋان ءتۇستى ماسكەۋ عيماراتتارى قالىڭ قار قىمتانىپ، «كارى قۇداعا» قىرىن قارايدى...

ماسكەۋدە ءبىلىم الىپ، قىزمەتتە جۇرگەن قازاق ازاماتتارى از ەمەس. سولاردىڭ بارىنە: «مۇحتار شاحانوۆتىڭ جىر كەشى جەلتوقساننىڭ 19 كۇنى وتەتىن بولدى» دەگەن قۋانىشتى حابار جەتىپ، جۇرەكتەرىنە اۋىلداعى اناسىنىڭ قايماق قۇيعان ىستىق شايىنداي جىلى ءتيدى.

كەشتىڭ بيلەتتەرى قولدان-قولعا ءوتىپ، كاسسالاردىڭ ەسىگى تاڭنان كەشكە دەيىن قاز-قاتار تىزىلگەن قازاقتارعا تولدى. بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە بارلىق بيلەتتەر ساتىلىپ كەتتى. بيلەتسىز قالىپ، بىلەگىن سىبانعان جىگىتتەر مەن وكىنگەن اينامكوزدەر دە از بولمادى. بۇل كۇندەرى ماسەۋدە كەزدەسكەن ەكى قازاقتىڭ اڭگىمەسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ كەشى تۋرالى بولدى.

اقىننىڭ ءار كىتابىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، ولەڭىنە قۇرمەتپەن قارايتىن قازاق تەلەديدارى مەن راديوسىنىڭ توراعاسى عادىلبەك شالاحمەتوۆ تە ماسكەۋگە ارنايى ات باسىن بۇردى. ءوزىنىڭ قۇرمەت تۇتاتىن اقىنىنىڭ شارۋالارىنا قولعابىس بەرۋ نيەتىمەن ەرتەرەك كەلگەن عادىلبەك 17 جەلتوقسان كۇنى اياق استىنان الماتىعا قايتاتىن بولدى. ابىرجىڭقى كوڭىلمەن، اسىعىستاۋ: «الماتىدا جاستار كوتەرىلىسكە شىعىپتى. مەنى كولبين ىزدەپ جاتىر» - دەپ، شاحانوۆپەن قىسقا قوشتاسىپ، اسىعىس اتتانىپ كەتتى...

...داۋىل الدىنداعى ءولى تىنىشتىقتاي ءۇنسىز مۇلگىپ، سىلتىدەي تىنعان كەڭەس حالقى 1986 جىلدىڭ قاھارلى جەلتوقسانىندا الماتىدا قازاق جاستارى نارازىلىققا شىعىپ، 70 جىل حالىقتىڭ ەڭسەسىن ەزگەن بيلىككە قارسى كوتەرىلەدى، دەپ مۇلدەم ويلاماعان بولاتىن.

بىراق، اككى كەڭەس ۇكىمەتى ەرتە مە - كەش پە، مۇنداي توتەنشە جاعدايدىڭ، ايتەۋىر، ءبىر ورىن الارىن الدىن-الا بولجاپ، «مەتەل» وپەراتسياسىن ازىرلەپ، كوتەرىسشىلەردى قىرىپ تاستاۋعا ساقاداي ساي تۇرعان ەدى.

الماتىداعى قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسىن ماسكەۋدەگى ورتالىق تەلەارنا جەلتوقسوننىڭ 18 كۇنى حابارلادى. بۇل كۇنى قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ قوناق ۇيىندەگى م.شاحانوۆ جايعاسقان بولمەدە ماسكەۋدەگى قازاق جاستارىنىڭ ون شاقتى بەلسەندى وكىلدەرى باس قوسىپ، تۋعان جەرىندە تۋ كوتەرىپ، اتقا قونىپ جاتقان باۋىرلارىنا قالاي ءۇن قوسىپ، دەمەۋ بەرۋگە بولاتىنى جايلى قىزۋ پىكىرتالاس قۇرىپ جاتتى...

ماسكەۋ كوشەلەرى تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن اياز، ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى مۇزدان «كوز اشپاي» قالدى. سىرت كيىمىن شەشپەستەن سىرەسىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ كىرپىدەي تۇيىلگەن سۋىق قاباقتارى مەن مۇحتاردىڭ وي ۇستىندەگى سالقىن ءجۇزى الماتىداعى جەلتوقسان ايازىن اياداي بولمەگە اكەلىپ تىعىپ جاتتى. بولمە ىشىندەگى اڭگىمە قانشالىق قىزۋ بولعانىمەن، ءبارىنىڭ داۋىسىندا بەلگىسىز ءبىر ساقتىق بار بولاتىن.

ءۇي ىشىندەگى كوڭىلسىز اڭگىمەنى ەسىكتى اسىعىپ اشىپ، ابىرجي كىرگەن كسرو جازۋشىلار وداعىنداعى قازاقستاننىڭ وكىلى روللان سەيسەنباەۆ بۇزىپ جىبەردى. ر.سەيسەنباەۆ وزىنە ۇدىرە قاراپ تۇرعان جىگىتتەرگە سالەمنىڭ يشاراسىن جاسادى دا، م.شاحانوۆقا تىكە قاراپ: «بۇگىن كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارىن كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە شاقىرىپ، شۇعىل جينالىس وتكىزدى. جينالىستا ءسىزدىڭ جىر كەشىڭىزدى كەيىنگە قالدىرۋ جايلى تاپسىرما بەردى. كسرو جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى كيم سەليحوۆ جولداستىڭ: «بيلەت تۇگەل تاراتىلىپ كەتتى. جينالعان قالىڭ جۇرتقا نە ءۋاج ايتامىز؟» - دەگەن قارسىلىعىنا: «مۇحتار شاحانوۆ جول اپاتىنا ءتۇسىپ، اياعىن سىندىرىپ الدى. وسىنداي لاقاپ تاراتىڭدار» دەپ بۇيرىق بەردى» دەدى دە، كۇرسىنىپ، وتىرا كەتتى.

جازۋشىلار وداعىنىڭ وكىلى جەتكىزگەن بۇل حابارى ءبىرسات ۇرەيلى، ءۇنسىز تىنىشتىق ورناپ، ارتىنشا كۇبىر-سىبىر كوبەيىپ كەتتى. سوسىن، جاۋىرىندى كەلگەن قوڭىرقاي جىگىت ورنىنان تۇرەگەلىپ، وتتى كوزىمەن اينالاسىن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، سۇيىكتى اقىنىنا ءبىرىنشى رەت تىكە قاراپ:

- ەگەر ورتالىق كوميتەت سونداي ەمەۋرىن تانىتسا، ايتقانىن ىستەيدى. مۇقا، «ۇشەۋدەگىلەر» ءسىز مىنگەن ماشيناعا باسقا ءبىر ماشينانى سوقتىرىپ، اياعىڭىزبەن بىرگە بۇيرەك-باۋىرىڭىزدى دا ەزدىرە سالۋدان تايىنبايدى. سوندىقتان، ءبىز ءسىزدىڭ قاسىڭىزدان كەتپەي، قورعاپ جۇرەمىز، - دەپ، ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن دا، كەسىمىن دە ءوزى ايتتى.

بۇل سوزدەردى شالا ەسىتىپ، ءجۇزى كۇرەڭدەنىپ وتىرعان مۇحتاردىڭ ىشكى دۇنيەسى الەم تاپىرىق كۇيگە ءتۇسىپ، وزىمەن-ءوزى الەك بولدى. شىنىمەن، تۋعان توپىراعىندا عاسىرلار بويى ۇيقىدا جاتقان جانارتاۋدىڭ ويانعانى ما؟

جۇرەك تۇكپىرىنەن كوگەرشىندەي ۇشىپ شىعىپ، جىرلارىنىڭ ءار تارماعىنا قوناقتاعان ۇلتتىق رۋح پەن نامىس شىنايى ومىردەن، ءوز حالقىنىڭ بويىنان، راسىندا، تابىلعانى ما؟ ىزدەگەنى - تابىلعانداي، ولگەنى - تىرىلگەندەي، اقىل-ەستەن ايىرىلىپ وتىرعانى وسى...

مۇحتاردى جىر كەشىنىڭ وتپەۋى الاڭداتىپ وتىرعان جوق. ول الماتىدا الاڭعا شىققان قازاقتىڭ باتىر ۇل-قىزدارىنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا الاڭداپ، بايىز تابار ەمەس...

***   ***   ***

مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى تولاسسىز، كەسكىلەسكەن قايشىلىقتارعا تولى بولدى. ءار قادامىن ورگە باسىپ، اعىسقا قارسى جۇزگەن اقىن تاعدىر جولىندا كەزىككەن كەدەرگىلەردى تاس-تالقان ەتىپ بۇزۋمەن كەلەدى.

م.شاحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى جىر كەشى قاتارداعى كەش ەمەس، شەشۋشى كەزەڭدەگى سالماقتى شارا بولعا ءتيىس ەدى. كەشتىڭ بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنا بىرنەشە ساعاتتار قالعانىمەن، جوعارعى جاق ءالى رۇقساتىن بەرمەدى.

شىدامى تاۋسىلعان اقىننىڭ دوسى ەۆگەني ەۆتۋشەنكو كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ياكوۆلەۆكە تەلەفون سوعىپ: «بۇل كەشتىڭ بۇگىن وتەتىنىنەن قالىڭ جۇرت حاباردار. شەتەلدەن كوپتەگەن جۋرناليستەر، بەلگىلى ادامدار قاتىسايىن دەپ وتىر. سوندىقتان، مۇنى كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى. بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامدىق نەگىزدەگى حاتشىسى رەتىندە مەن ءوز موينىما الامىن», - دەپ، توتەسىنەن ايتادى.

م.گورباچەۆپەن اقىلداسقان ياكوۆلەۆ، اقىرى، مۇحتار شاحانوۆ كەشىنىڭ ءوز ۋاقىتىندا وتكىزىلۋىنە رۇقسات بەردى. ءسويتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ تاريحىندا كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى، ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلارى، ءتىپتى، ونىڭ باس حاتشىسى م.گورباچەۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن وتكەن ەڭ ۇلكەن ساياسيلاندىرىلعان كەشتىڭ شىمىلدىعى دەر كەزىندە اشىلدى.

ا.فادەەۆ اتىنداعى ادەبيەت ءۇيىنىڭ مىڭ ادامدىق زالىنا مىڭ ءتورت ءجۇز ادام كىرىپ، كورەرمەننىڭ كوبىسى وتىراتىن ورىندىق ەمەس-اۋ، اياق تىرەپ تۇراتىن ۇلتاراقتاي جەردىڭ بۇيىرعانىنا قۋانعان كەش بولدى، بۇل.

م.شاحانوۆقا قالىڭ كورەرمەننىڭ اراسىندا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ 60-70 قىزمەتكەرى ءۇش-تورتتەن ءبولىنىپ، جايعاسىپ العانى تۋرالى اقپارات جەتتى. ادەبيەتشىلەر ءۇيىنىڭ سىرتىندا ءۇش جەردەن كۇزەت قويىلىپ، بيلەتسىزدەردى جولاتپادى. ادەبيەتشىلەر ۇيىنە جاقىن ماڭداعى كراسنوپرەسنەنسكايا مەن بارريكادنايا مەترولارى «تەحنيكالىق اقاۋ بولۋى سەبەپتى» سىلتاۋ ەتىلىپ، جابىلىپ تاستالدى.

وسىدان كەيىن-اق، مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءاربىر كەشى ناعىز ۇلتشىل، وتانشىل، ءتىلىن ساقتاعان، ءدىنى بەرىك، رۋحى مۇقالماعان قازاقتاردىڭ باس قوساتىن كۇلتەبەسى بولىپ قالىپتاسا باستادى. ويتكەنى، اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ كۇللى وزەگى ورلىك پەن نامىستان، رۋح پەن شىندىقتان تازا تۇزىلگەن بولاتىن.

مۇنىڭ دالەلى ماسكەۋدەگى اتىشۋلى كەشتەن باستاۋ الدى. كورەرمەندەردىڭ ورتاسىنان ەربول بايجارقىنوۆ دەگەن قازاق جىگىتى م.شاحانوۆقا گۇل بەرمەك بولىپ ساحناعا شىعىپ، ەكى ءجۇز ەلۋ ادامنىڭ قولى قويىلعان ماسكەۋدەگى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە باتىل نارازىلىق، قارسىلىق بىلدىرىلگەن ۇندەۋىن وقي جونەلدى. زالدا قاراپايىم كيىنىپ وتىرعان قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەربولدى ساحنادان سۇيرەپ ءتۇسىرىپ، الىپ كەتتى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قالىڭ «قاسقىرلارى» بولماعاندا، كىم بىلەدى، جىر كەشىنىڭ اياعى ەكىنشى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ۇلاسىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن ەدى.

كەش سوڭىندا كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى م.شاحانوۆقا: «ءسىز ورتالىق تەلەديدارداعى «ۆرەميا» حابارىنا الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىن قاتىسقان بۇزاقى جاستاردى ايىپتاپ سۇحبات بەرىڭىز. الاڭعا شىققاندار كىلەڭ ماسكۇنەمدەر مەن ناشاقورلار، دەپ ايىپ تاعىڭىز!» - دەگەندە، مۇحاڭ وعان قولىن ءبىر-اق سىلتەدى...

وسى كۇننەن باستاپ، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» اقيقاتى ءۇشىن ۇزاق جىلدارعى كۇرەسى باستالدى...

وسى ساتتەن باستاپ، قازاقتىڭ ءتىرى جۇرگەن جالعىز قاس باتىرى ەگەۋلى نايزاسىن قولعا الىپ، ەرەۋىل اتىنا ەر سالدى...

وسى ساعاتتان باستاپ، م.شاحانوۆتىڭ ولىسپەي - بەرىسپەيتىن، شاتاسپاي - شەگىنبەيتىن، مويىنداتپاي - مويىمايتىن ۇلى جورىعى باستالدى...

***   ***   ***

جاراتقان يەمىز م.شاحانوۆتىڭ ماڭدايىنا ۇلتى ءۇشىن كۇرەسۋدى و باستا جازعان بولۋى كەرەك، مۇحاڭ نە ىستەسە دە، ءاردايىم پوەزدىڭ قوس رەلىسىندەي، ۇلت ماسەلەسى قاتار جۇرەتىن. ودان مۇحتار شاحانوۆ قاشىپ قۇتىلمايتىن جانە قاشۋعا دا تالپىنبايتىن...

تۋرا ەكى جىل وتكەن سوڭ، 1988 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا جەلتوقسان وقيعاسى توڭىرەگىندەگى ادىلەتسىزدىكتەر تۋرالى تۇڭعىش رەت قايمىقپاي، قارا قىلدى قاق جارىپ، جاريا ايتقان مۇحتار شاحانوۆ اراعا ءبىر جىل سالىپ، 1989 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا ماسكەۋدەگى كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا كوپتەگەن بوگەتتەرگە قاراماستان، «ارال پروبلەماسىن ايتامىن!» - دەپ، كسرو حالىق دەپۋتاتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىنىڭ مىنبەرىنە الدارقاتىپ شىعىپ، ءتىپتى، ءبىرىنشى حاتشى م.گورباچەۆتىڭ ءوزىن جەر سيپاتىپ، كۇللى كەڭەس اسپانىندا نايزاعايداي جارق ەتكەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىندىعىن جايىپ سالدى...

شاحانوۆ سول وتتى نايزاعايدىڭ جالىنىنا ءوزىنىڭ كۇيىپ كەتۋىنىڭ ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن بىلە تۇرا، قازاق تاريحىنىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىرىنداعى ەڭ ۇلكەن ەرلىككە باس تىكتى.

شاحانوۆتىڭ بۇل جۇرەكتىلىگى - عاسىر باسىنداعى اياۋلى الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن وققا بايلاعان ەرلىگىمەن پارا-پار قاھارماندىق ەدى. ەگەر وسى كەزدەگى ساياسي جاعداي وتىزىنشى جىلدارداعىداي قانجۇتار قالپىندا تۇرسا، وندا شاحانوۆ ءبىرىنشى تۇندە-اق قامالىپ، ماعجان شەككەن شەردىڭ ءدامىن تاتار ەدى.

ايتكەنمەن، پاراساتتى قادىر مىرزا-ءالى ايتپاقشى: «قازاق ءبارىن كەشىرەدى، تەك، ءتىرى جۇرگەنىڭدى كەشىرە المايدى» ەكەن، ماسكەۋدىڭ كرەملىن كۇڭىرەتكەن مۇحاڭدى ايدىڭ كۇنى امانىندا ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنا جاۋتاڭداتىپ قويدىق...

***   ***   ***

...1989 جىلعى 6-ماۋسىم كۇنى كرەملدىڭ سەزدەر سارايىنداعى مۇحتار شاحانوۆتىڭ بۇكىل كەڭەستەر وداعىن دۇرلىكتىرگەن سوزىنەن سوڭ، شۇعىل تۇردە م.گورباچەۆپەن الدىن-الا كەلىسىلگەن، كورنەكتى اقىن قادىر مىرزاليەۆ باسقارعان كوميسسيا الماتىدا قۇرىلدى. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ناعىز شىندىعىن اشۋعا قۇلىقسىز تۇلعالاردىڭ ءبىرازى تۇمسىعىن تىرەگەن بۇل كوميسسيانى ادىلەتسىزدىكتىڭ تاعى ءبىر قادامى ەكەنىن تولىق تۇسىنگەن شاحانوۆ باياعى كوزسىز باتىرلىعىنا باسىپ، گورباچەۆتىڭ الدىن تاعى دا كەسىپ ءوتىپ: «كوميسسيا قۇرامىنا جەلتوقسان وقيعاسىنا تىكەلەي كىنالى ادامدار ادەيى ەنگىزىلگەن: بۇل ماسەلەدە شىندىققا جەتۋ ءۇشىن تەك كسرو جوعارعى كەڭەس مۇشەلەرى مەن كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنان ارنايى كوميسسيا قۇرۋ قاجەت» دەپ بايبالام سالىپ، قازاقتى جۋاس تۇيەدەي جۇندەپ ۇيرەنگەن ۇكىمەتتىڭ ۇرەيىن ۇشىردى.

ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن بەل شەشە كىرىسىپ، بەتىنەن قايتپاعان باتىر اقىن مۇنىمەن توقتاماي، اكادەميك اندرەي ساحاروۆتىڭ ۇسىنىسىمەن جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرەتىن، كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنان ارنايى كوميسسيا قۇرۋدى جاقتاعان حاتقا 110 دەپۋتاتقا قول قويدىرىپ، م.گورباچەۆتى تىقسىرا ءتۇستى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى كوميسسياعا قوسىمشا 8 قازاقستاندىق كسرو حالىق دەپۋتاتتارىن قوسىمشا كىرگىزگەن، م.شاحانوۆتى تەڭ توراعا ەتىپ بەكىتكەن ەكىنشى كوميسسيا دۇنيەگە كەلدى.

بارلىق اقىل-ويى مەن قايرات-جىگەرىن جەلتوقسان شىندىعىنىڭ اشىلۋىنا ارناعان مۇقاڭ بۇل كوميسسيادا دا ۇلتشىل، نامىستى  تۇلعالاردىڭ تىم ازدىعىن بىردەن اڭعاردى.

قازاق كسرو جوعارعى كەڭەسى بەكىتكەن قاۋلىنىڭ: «ەگەر كوميسسيا قاجەت دەپ تاپسا، جۇمىسشى-ەكسپەرت توبىن قۇرۋىنا بولادى» دەگەن تارماعىن پايدالانىپ، مۇحاڭ جازۋشىلاردان، عالىمداردان، زاڭگەرلەردەن، ساياساتكەرلەردەن، قوعام قايراتكەرلەرىنەن، ىشكى ىستەر سالاسىنىڭ زەينەتكەرلەرىنەن قۇرىلعان، جالپى سانى 250 ادامعا جەتەتىن 8 جۇمىسشى توبىن قۇردى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى اۋقىمىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ، اسكەر كۇشتەرىنىڭ، جاساقشىلارعا ارنايى تەمىر تاياقتار ازىرلەگەن زاۋىتتاردىڭ جاساعان زاڭسىزدىق ارەكەتتەرى مەن جوعارعى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ اپەرباقاندىق قىلىقتارىن زەرتتەگەن بۇل 8 جۇمىسشى توبى باس-اياعى ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە كوپتەگەن ادىلەتسىزدىكتەردىڭ بەتىن اشتى.

مۇحاڭنىڭ ءوزى تەڭ توراعالىق ەتكەن بۇل كوميسسيانىڭ ءار باسقان قادامى بيلىكتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولۋمەن قاتار، ونىڭ تىنىشىن كەتىرىپ، قۇتىن قاشىردى.

اقىرىندا، «جىلاننىڭ اياعىن ساناعان» ساياساتكەرلەردىڭ بار «ونەرىن» سالۋىمەن بۇل كوميسسيا جابىلىپ قالدى. ال، قازاقتى قويداي ءيىرىپ، قويانداي ۇركىتىپ ۇيرەنگەن كەڭەس بيلىگى ۋاقىتشا ماقساتىنا جەتتى.

جەلتوقسان شىندىعىن بۇكپەسىز جەتكىزە باستاعان كوميسسيانىڭ جابىلۋىمەن ۇلت تاريحىنداعى ۇلى كوتەرىلىستىڭ كۇيە جاعىلعان كۇيىندە قالۋىن اقيقات ولشەمى مەن ازاماتتىق ارىنا سيدىرا الماعان مۇحتار شاحانوۆ العان بەتىنەن قايتپاي، شىندىققا جەتۋدىڭ سونى سوقپاعىن ىزدەپ، جاڭا سۇرلەۋىن سالۋعا كىرىستى.

مۇحتار قازاق تەلەديدارىنىڭ بەلدى ءجۋرناليسى قاجى قورعانوۆپەن جولىعىپ، ۇلت تاعدىرى جولىنداعى ويلارى ورتاقتاسقان سوڭ، جەلتوقسان شىندىعىن اشاتىن كوميسسيا جونىندەگى جاعدايدى قالىڭ ەلگە جەتكىزۋدىڭ تياناقتى جوسپارىن قۇردى. قاجى قورعانوۆ ءوزى جۇرگىزەتىن تەلەارناداعى «دەپۋتاتتىق كانال» دەپ اتالاتىن تىكەلەي ەفيرگە ەكى-ءۇش دەپۋتاتتى شاقىرىپ، سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ كەلمەي قالۋىن سىلتاۋراتىپ، ونىڭ ورنىنا م.شاحانوۆتى شىعارىپ، ۇلى ماقساتقا جەتپەك بولدى.

ۇلتى ءۇشىن كۇرەسكەن اسىل ازاماتتاردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، بۇكىل قازاقستانعا تارايتىن تەلەارنانىڭ تىكەلەي ەفيرىنەن م.شاحانوۆ جەلتوقسان جايلى بار شىندىقتى جايىپ سالدى. تەمىردى قىزۋىندا سوققان مۇحاڭ كەلەسى ءبىر بەلگىلى جۋرناليست، ۇلتشىل ازامات قۇدايبەرگەن تۇرسىنوۆتىڭ كومەگىمەن تىكەلەي ەفيردىڭ تىزگىنىنە ەكىنشى رەت قول جەتكىزدى...

مۇحاڭمەن قايتا ويانعان قازاق جاستارى ەكىنشى جەلتوقساننىڭ ءپىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتقانىن ءتۇسىندى. «مۇحتار شاحانوۆ باستاعان قازاقتىڭ ۇلتشىل ازاماتتارى ەكىنشى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن» دەگەن ءزىلدى حابار توبەسىنەن سۋىق سۋ قۇيعانداي تيگەن م.گورباچەۆتىڭ: «جارايدى، م.شاحانوۆ جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرەتىن كوميسسيانى قايتادان قۇرسىن. قازاقستان ازاماتتارىنان قالاعان ادامىن ەندىرسىن، قارسى بولمايمىن» - دەپ، ۋادە بەرۋىنە تۋرا كەلدى.

ۇلتىن قورلاۋعا جول بەرمەگەن مۇحتار شاحانوۆ جەلتوقسان شىندىعىن ايقىنداۋ تۋرالى كوميسسيانى ءتورتىنشى رەت قايتا قۇرعىزىپ، ونىڭ قۇرامىنا الماتى قالالىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ ادۆوكاتى ت.بۇراباەۆتى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى م.سارسەنباەۆتى جانە وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دوتسەنتى، زاڭگەر يۋ.دۋبەرمان مەن سوۆەتتىك قىلمىستىق پروتسەسس كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ن.جاقسىمبەتوۆتى، قازاقستان لكجو ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ي.تاسماعامبەتوۆتى، الماتى ساۋلەت-قۇرىلىسى ينستيتۋتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ن.فوكينانى، قازاق كسر حالىق دەپۋتاتى س.ءابدىراحمانوۆتى، قازاق كسر پرەزيدەنتتىك كەڭەسىنىڭ كەڭەسشىسى س.قاسىموۆتى ەنگىزدى. مىقتىلارمەن قاتارىن تولىقتىرعان بۇل كوميسسيا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاندى سيپات الۋىنا كىنالى 44 ادامدى ءتىزىپ كورسەتتى.

بىراق، كەنەتتەن، قازاقستاننىڭ باسشىلىعىنان كسرو حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعالىعى قىزمەتىنە اۋىسقان گ.كولبين م.گورباچەۆتى 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرگەن كوميسسيانىڭ شەشىمىن جوققا شىعارۋ، قورعاۋ ماقساتىندا كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، كسرو باس پروكۋراتۋراسى قىزمەتكەرلەرىنەن ارنايى كوميسسيا قۇرعىزۋعا كوندىرەدى...

بۇل قادام - م.شاحانوۆتىڭ جۇرەگى توقتاعانشا وشپەيتىن رۋح وتىنا ماي قۇيعانداي مازداتا ءتۇستى. شىندىقتىڭ اسپانىندا بۇلت تۇرعىزبايتىن شاحانوۆ داۋىلى قايتا قوزدى.

مۇحاڭ دەرەۋ كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچەۆقا، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا.لۋكيانوۆقا اشىق حات جولدادى. شىندىقتى قورعاپ شىڭعىرعان اقىننىڭ حاتتارى بىرنەشە اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى. كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءتورتىنشى سەزىندە م.شاحانوۆپەن ۇزاق سۇحباتتاسقان ا.لۋكيانوۆ گورباچەۆتى تەرىس باعىتىنان قايتارۋعا ۋادە بەردى. كەلەسى كۇنى ا.لۋكيانوۆ م.شاحانوۆقا حابارلاسىپ: «جولداس شاحانوۆ، ءسىز جەڭدىڭىز. قوعامعا ءوزىڭىز سياقتى قايسار ادامداردىڭ قاجەت ەكەنىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەدىڭىز. ەندى ءسىز باسقارعان پارلامەنتتىك كوميسسيا شەشىمىنە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جانە باس پروكۋراتۋرانىڭ تۇجىرىمى قارسى قويىلمايتىن بولدى. وسىعان مەن ميحايل سەرگەەۆيچتى كوندىردىم», - دەپ اعىنان جارىلدى...

***   ***   ***

جاسىراتىنى جوق، قازاقتا اقىندار از ەمەس، تالانتتار دا تولىپ جاتىر. دەگەنمەن، ادامدىعىن اقىندىعىنا جىعىپ بەرمەگەندەر مەن تالانتىن تازا قالپىندا ساقتاي العاندار بىرەن-ساران عانا...

قازاقتا شىعارمالارى الەمنىڭ 50-دەن استام ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلعان، ولەڭمەن جازىلعان بىرنەشە روماندارى يۋنەسكو-دا دۇركىن-دۇركىن تالقىلانعان، مۇحيتتاردىڭ مىڭسيقىرلى مۇيىسىندەگى ماڭگىلىك جۇمباق جاپونيا ەلىمەن بىرگە الەمدىك دەڭگەيدەگى 20-دان استام حالىقارالىق اكادەميالاردىڭ، ءبىلىم وردالارىنىڭ اكادەميگى، دوكتورى، پروفەسسورى اتانعان ءھام اقىن، ءھام قايراتكەر جالعىز-اق، ول - مۇحتار شاحانوۆ.

قازىرگىدەي ويلاۋشى مەن جازۋشىنىڭ قۇنى كوك تيىنعا تاتىمايتىن تار زاماندا زيالى توپتى جارىپ شىعىپ، زىنداننىڭ كۇلىمسى يىسىنەن قايمىقپاي، قازاق ۇلتىنىڭ قامىن ء(وزىنىڭ، بالاسىنىڭ، وتباسىنىڭ ناپاقاسىن ەمەس) ويلاپ، مۇقىم قازاقتىڭ ماڭگىلىك مۇددەلەرى جولىندا جەلتوقسان اقيقاتى ءۇشىن اتويلى ايقاستاردا باسىن اجالعا تىككەن دە - مۇحتار شاحانوۆ.

تابانى تارتىلىپ، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان ارال تەڭىزىنىڭ قاسىرەتىن الەمدىك دەڭگەيگە الىپ شىعىپ، دەر كەزىندە دابىل قاققان دا - مۇحتار شاحانوۆ.

1926 جىلدان باستاپ، 62 جىل بويى تويلاۋعا تىيىم سالىنعان «ناۋرىز» مەرەكەسىن ۇلتىمىزبەن قايتا قاۋىشتىرۋعا مۇرىندىق بولعان دا - مۇحتار شاحانوۆ.

1989 جىلى 22 قىركۇيەگىندە قازاقستاندا قازاق تىلىمەن قاتار، ورىس ءتىلى دە مەملەكەتتىك مارتەبە الماقشى بولعان كەزدە وتكىردىڭ جۇزىندەي جارق ەتىپ بەلسەنىپ شىعىپ، تاڭ اتقانشا تىنىم تاپپاي، ءاربىر دەپۋتاتپەن جەكە-جەكە سويلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ، يلاندىرىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ ابىرويىن ساقتاپ قالعان دا - مۇحتار شاحانوۆ.

كەڭەس وداعىنىڭ «اق دەگەنى - العىس، قارا دەگەنى - قارعىس» بولىپ تۇرعان شاعىندا شىندىقتى شىمىرىكپەي ايتىپ، كەسكىلەسە كۇرەسكەن دە - مۇحتار شاحانوۆ...

اقىرىندا، مۇحتار شاحانوۆتىڭ كۇللى عۇمىرىنىڭ باعاسى - ءبىر زامانداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قازاقتى امان الىپ قالعان باتىرلاردىڭ ەرلىك دارەجەسىمەن پارا-پار. بۇرىنعى باتىر بابالارىمىزدىڭ جاسامپازدىعى بۇگىندە جالعىز مۇحتاردىڭ عانا قاباعىنا تۇنەپ، جۇرەگىنە ورنىققان ءتارىزدى...

اجالدان قايمىقپايتىن، قۇرباندىقتان قورىقپايتىن، بايلىققا قىزىقپايتىن، مانساپقا قۇلامايتىن، تەكسىزدىككە توزبەيتىن، جەمقورلىقتى جەك كورەتىن، ۇلتىنا ۇلتاراق بولۋعا ءازىر ناعىز ادال پەرزەنتتىك قادىر-قاسيەت ازىرشە مۇحتار شاحانوۆتان باسقانىڭ تالايىنا تابان تىرەر ەمەس...

قازاقتىڭ قايسار اقىنى م.شاحانوۆتىڭ ۇلت ءۇشىن تاستى جارىپ، تاۋدى تەسكەن; وتتى جالاڭ اياق كەشىپ، وقتى جالاڭ توسىمەن توسقان ەرلىگى قالىڭ قازاقتىڭ جادىندا ماڭگىلىك ساقتالاتىن بولادى...

...ەگەر قازاقتىڭ قادىم تاريحىندا ۇلىلار قونىستانعان قۇت-مەكەن بولسا، قازىر ولاردىڭ قاتارىنا لايىق جەر باسىپ جۇرگەن جالعىز قازاق بار.

ول - مۇحتار شاحانوۆ!

«اباي-اقپارات»