1991 جىلدىڭ 2 قازانى. ءدال وسى كۇنى حالىق قاھارمانى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر، اسكەري ۇشقىش توقتار اۋباكىروۆ اسپان الەمىن، عارىش كەڭىستىگىن باعىندىرعان. ەكيپاج كومانديرى الەكساندر ۆولكوۆ جانە اۆستريالىق عارىشكەر فرانتس فيبەكپەن بىرگە «سويۋز تم-13» عارىش كەمەسىمەن ۇشقان. عارىشتا ءبىر اپتاداي ۋاقىت بولعان.

توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ساپارى بۇتىندەي تۇركى الەمىنىڭ، ءارى كۇللى قازاقتىڭ تاريحىنداعى تولاعاي وقيعا ىسپەتتەس. ول – ەڭ قۋاتتى كەڭەستىك 50 اسكەري ۇشاقتىڭ تۇساۋىن كەسكەن اتاقتى سىناقشى-ۇشقىش. اسكەري اۆياتسياداعى ايرىقشا جەتىستىگى ءۇشىن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ءھام دۇنيەجۇزىلىك اۆياتسيا مۇراجايىنا ەنگەن.

ءوز ءىسىنىڭ تۇڭعىشى توقتار وڭعاربايۇلى قازاق قوعامداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەرگە كەلگەندە دە تاسادا قالماي، ءوز پىكىر-ۇسىنىسىن اشىق تالقىعا سالىپ كەلەدى. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ول ەلىمىزدىڭ بيلىك قۇرىلىمىندا دا، وپپوزيتسياسىندا دا بولدى.  ول (توقتار اۋباكىروۆ) بيلىك «بايقوڭىردى» جالعا بەرۋ تۋرالى شەشىمگە كەلگەندە قارسى شىققان ادام. سول ءۇشىن دە ونىڭ ومىرىندە ءتۇرلى قيىندىقتار ورىن العانى راس.

وسى ورايدا قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆتىڭ ءار جىلدارى ءباسپاسوز بەتىندە ايتقان وتكىر-وزەكتى وي-پىكىرلەرىن توپتاپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

«عارىشقا حالقىڭ ءۇشىن ۇش», دەدى. كەلىستىم!

«عارىشقا بىردەن ۇشقام جوق. العاشقى ەكى رەتىندە باس تارتتىم. 90-شى جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاسىن «قازاقتاردىڭ اراسىنان عارىشقا كىم ءبىرىنشى بولىپ ۇشادى؟» دەگەن ماسەلە وتكىر تۇرعان. سول كەزدەرى مەنىڭ كانديداتۋرامدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولدادى. رازىمىن.

مەنى عارىشقا ۇشىرۋعا دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ءوزى مۇددەلى بولاتىن. ول تۇستارى بىزدە كادر تاپشى ەدى. شتاتتاعى بىرنەشە تاجىريبەلى ۇشقىش قايتىس بولعان. وسى سەبەپتى بىردەن كەلىسكەم جوق. الدىمەن جاس ۇشقىشتاردىڭ اراسىنان تاڭداۋ جاسادىق. بىراق، كوپشىلىگى دايىن بولماي شىقتى.

تەك تالعات مۇساباەۆتان عانا جىلت ەتكەن وت كوردىك. ونى عارىشقا ۇشىرۋعا دايىنداي باستادىق، الايدا كاسىبي بىلىگى از بولعاندىقتان بۇل ماقساتىمىز ورىندالمادى. بۇدان كەيىن تاعى دا مەنىڭ كانديداتۋرامدى ۇسىندى. ەكىنشى رەتىندە تاعى باس تارتتىم. سەبەبى، ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن ا. ميكويان اتىنداعى تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق بيۋرونى تاستاپ كەتكىم كەلمەدى.

ءۇشىنشى رەتىندە پرەزيدەنت نازارباەۆ مەنى جەكە قابىلداۋىنا شاقىردى. «توقتار، حالقىمىز بۇل كۇندى 30 جىل كۇتتى. ءازىر قولىمىزدا تۇرعان عارىشتىق تەحنولوگيانىڭ بارلىعى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ەشكىمگە كەرەكسىز كۇيىندە قالادى. عارىشقا حالقىڭ ءۇشىن ۇش!» دەدى. كەلىستىم».

بارلىعىنىڭ تۇبىندە قازاقتىڭ نامىسى جاتتى

«ارجاعىن ايتار بولسام، ول – قازاقتىڭ نامىسى. ءبىز دە جۇمىس ىستەي الامىز! ءىسىمىز ەشكىمنەن كەم بولمايدى دەگەن نامىس بولدى. رەسەيدىڭ ماڭدايالدى اسكەري مەكتەبىندە وقىدىم. ماعان رەسەي «قيىر شىعىستىڭ ەڭ مىقتى ۇشقىشى» دەگەن باعا دا بەردى. مۇنىڭ تۇبىندە قازاقتىڭ نامىسى جاتتى. مەنەن باسقا ول وڭىردە ءبىر قاراكوز جوق. كەزىندە ءبىزدى ولار قالاي مازاق قىلعانىن سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر. سول سوزدەر ماعان قاتتى باتاتىن. ۇنەمى وسىنى ويلاپ، نامىستانىپ ءجۇردىم. ءتىپتى كوبىسى عارىشقا ۇشقانىمدى كورە الماي جاتتى. العاشقى اسكەري ۇشاقتى باعىندىرعان ورىس ەمەس، قازاق بولعانىنا ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەدى ولار».

قازاق بولعانىم ءۇشىن كسرو باتىرى اتاعىن بەرگىسى كەلمەدى

«ارينە، ەتەكتەن تارتۋ ساياساتىن مەن دە كوردىم. كسرو باتىرى اتاعىن ماعان ەكى جىل كەشىكتىرىپ بەردى. نە ءۇشىن؟ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ءۇشىن. گورباچەۆ قازاق بولعانىم ءۇشىن ماعان اتاقتى دەر كەزىندە قيعىسى كەلمەدى. قول قويماي، بۇلتالاقتاپ ءجۇرىپ الدى».

ءوز انا تىلىمدە سويلەمەسەم كىم بولعانىم؟!

«ەگەر مەندە نامىس بولماسا، ءوز انا ءتىلىم – قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەس ەدىم. «ۇيرەنەمىن» دەپ ءوز-وزىمە سەرت بەردىم. مەن – قازاقپىن! ءوز انا تىلىمدە ويلاماسام، مەن كىم بولعانىم؟! بۇرىنعىداي باسقا تىلدە سويلەپ، سول تىلدە ويلانىپ جۇرە بەرۋدى وزىمە ار سانادىم. ءوز انا تىلىمدە سويلەمەگەنىمە نامىستاندىم! كۇندە ءوز-ءوزىمدى تاربيەلەدىم. قۇپيامدى ايتايىن، مەن قازاق ءتىلىن ولەڭ ارقىلى ۇيرەندىم».

مەن حالىققا عانا كەرەكپىن!

«بيلىكتەگى كوپ ادامعا مەنىڭ قادىرىمنىڭ قۇنى بەس تيىن. ءتاۋبا، حالقىما مىڭ راحمەت! قاي جەرگە بارايىن – قۇراق ۇشىپ قارسى العان حالىق».

قازاق قاشان بايقوڭىردى ءوزى يگەرەءدى؟

«قازاق قاشان بايقوڭىردى ءوزى يگەرەتىن كۇنگە جەتەدى؟ يگەرۋگە بولادى. الايدا وعان ءبىزدىڭ باسشىلاردىڭ نامىسى مەن جىگەرى جەتىسپەي تۇر. ءتۇبى بايقوڭىردان ورىستار ءوز ەلىنە كەتەدى. جاي كەتپەيدى، ولار ءبارىن ءبۇلدىرىپ كەتەدى. قازىر مۇمكىندىك بار كەزدە وزگە ەلدەردەن بىلىكتى ماماندار شاقىرا وتىرىپ، بىردەن ءوز قولىمىزعا الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بايقوڭىر قازاققا ماڭگىلىككە قالادى».

ءوز پىكىرى جوقتاردىڭ اراسىندا جۇرگىم كەلمەيدى

«ءۇش رەت دەپۋتات بولدىم. ءۇش رەتتە دە جولىم بولعان جوق. تاراتىپ جىبەردى. قۇداي بىلەدى، تاعى ءبىر رەت تالپىنىپ كورسەم، تاعى تاراتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ەندەشە ەشكىمگە كەدەرگى كەلتىرمەي-اق قويايىن. مەنسىز-اق جۇمىس ىستەسىن، وتىرسىن. بۇل جەرگە جىلى ورىندى اڭسايتىندار كەلەدى. سەبەبى، مۇندا ەشكىم ەشكىمنىڭ جاعاسىنان المايدى، ەشكىم سەنى سويلەۋگە ماجبۇرلەمەيدى، تەك «ءيا» دەگەن تۇيمەنى باسساڭ جەتىپ جاتىر. ەگەر تاپسىرما جوعارىدان كەلسە بارلىعى ءبىر اۋىزدان: «بولدى، تۇسىندىك، كەلىسەمىز» دەيدى. ەشقانداي تۇزەتۋ ەنگىزبەيدى. شىنىمدى ايتسام، ءسوزىنىڭ سالماعى، وزىندىك پىكىرى جوقتاردىڭ اراسىندا جۇرگىم كەلمەيدى».

ءبىز تۇك وندىرمەيتىن ەلمىز

«ءبىز بىرتىندەپ قۇلدىراپ بارامىز. انىعىندا، بۇل قۇلدىراۋدىڭ باسى عانا. ازىرگى قۇلدىراۋىمىز باياۋ باستالىپ جاتىر. الەمدىك داعدارىس دەندەي تۇسكەندە نە بولادى؟ ايتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.

ءبىز تۇك وندىرمەيتىن ەلمىز. شيكىزاتقا تاۋەلدى ەلدىڭ تاعدىرى بەلگىسىز، بولاشاعى بۇلىڭعىر. الەم ءبىزدىڭ شيكىزاتتان باس تارتقان كۇنى ناعىز قۇلدىراۋ باستالادى. انىعىندا، ءبىز قۇزعا قۇلايمىز. مىنە، سول كەزدە عانا حالىق بيلىكتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇك بىتىرمەگەنىن انىق ۇعىنادى».

ەشكىم ۇرى-قارى، قىلمىسكەر نەمەسە الاياق بولىپ تۋمايدى

«ەشكىم ۇرى-قارى، قىلمىسكەر نەمەسە الاياق بولىپ تۋمايدى. ەسەيە كەلە تاڭداۋ جاسايدى. ءبارى وسىعان بايلانىستى. ءبىر جولى ەل تانيتىن اسا ىقپالدى ازاماتپەن سوزگە كەلىپ قالدىق.

ول: «ءسىز باتىرسىز. حالىق ءسىزدى جاقسى كورەدى. قولىڭىزدا قانشاما مۇمكىندىك بولا تۇرا، سونى قولدانا بىلمەيسىز. دەمەك، اقىماقسىز. سەبەبى، باس يگىڭىز كەلمەيدى. ال مەن يىلە بىلەمىن، وسى سەبەپتى قازىر ميلليونەر اتانىپ وتىرمىن»، – دەدى.

قازىر ول شىرىگەن باي. وتە ىقپالدى. «مەن بايمىن، دەمەك باسقالارى مەنىڭ الدىمدا قۇرداي جورعالاۋى كەرەك، باس ءيۋى ءتيىس» دەپ سانايدى. نەگە، بىلەسىز بە؟ ويتكەنى ءبىر كەزدەرى ءوزى دە سويتكەن. تابان جالاعان… وزگەلەردى كەمسىتە وتىرا ءبىر كەزدەگى ماسقاراسىنىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلەدى. ال مەن ەشقاشان ەشكىمنىڭ الدىندا باس يگەن ەمەسپىن».

قازىر ءبارى «باتىر»

«بۇگىن كوپتەگەن ازاماتتار اتا-بابالارى اراسىنان كىلەڭ باتىر ىزدەيتىن بولىپ الدى. قاي جەرگە بارماڭىز، سول وڭىردەگى جىگىتتەردىڭ اتالارى باتىر بولىپ جاتادى. كەيىنگى كەزدەرى باتىرلار كوبەيىپ كەتتى. ءبىز بىلەتىن دە – باتىر، بىلمەيتىن دە – باتىر. قارا تابان مالاي بولىپ جۇرگەندەر دە باتىر بولىپ كەتتى. قويشى، ءبارى باتىر. ال مەن بالەن باتىردىڭ، تۇگەن باتىردىڭ ۇرپاعىمىن دەي المايمىن. تەك قاز داۋىستى قازبەك بي بابامنىڭ ۇرپاعى ەكەنىمدى ايتامىن».

قيىنشىلىق كورىپ جاتقان - قازاقتار

«اۋىلداعى قاراپايىم حالىقتىڭ دەنى ءوزىمىزدىڭ قارا كوزدەر. باسقا ۇلتتار ول جاقتان باياعىدا كوشىپ كەتكەن. قيىنشىلىق كورىپ جاتقان - قازاقتار. ولارعا دەگەن ساياسات نەگە وزگەردى؟ نەگە ولارعا كومەك قولىن سوزبايمىز؟ قۇدايعا شۇكىر، ۇكىمەتتىڭ بۇعان شاماسى جەتەدى. ساياسات دۇرىس بولماعان سوڭ، ءبىراز جەردە قاتتى سوزدەر ايتقانمىن. ۇكىمەت تە وزىنە قارسى ايتقان ادامدى جاقتامايدى. وزىنە قارسى شىققان ادامدى كىم جاقسى كورسىن».

قازىر قازاقتى مال اسىراپ كەلە جاتىر

«وزگەسى بولماسا دا اۋىلداعى جۇرتتىڭ قولىندا مالى بار. توقسانىنشى جىلدارى قۇرتىپ الىپ ەدى. قازىر، ايتەۋىر، بىرتە-بىتە قالپىنا كەلدى. قازىر اۋىل حالقى سونىمەن كۇن كورىپ وتىر.  مەن ءوزىم بالا كەزىمدە از عانا اۋىلدا بولىپ، ءومىر باقي قالادا جۇرسەم دە، توقسانىنشى جىلدارى ايتقام، قازاقتى اسىرايتىن مال. مالدى جويماڭدار دەپ. ءتاۋبا، قازىر مال قازاقتى اسىراپ كەلە جاتىر.  ءبىر اۋىلدا ءبىر ونەركاسىپ جوق. جۇمىس جوق،  قازىر حالىقتىڭ 40 پايىزدايى اۋىلدا. اۋىلدا جۇمىس جوق قوي، بارلىعى ۇيدە وتىرادى. قايتا، ءتاۋبا دەۋ كەرەك. ويتكەنى، رەسەيدە جۇرت، اراقتان باسىن كوتەرە الماي جاتىر. بىزدە دە بىرەن-ساران بار. دەگەنمەن، باسىم كوپشىلىگى مالىنىڭ جاعدايىن جاساپ، سونىمەن وزدەرىنە جۇمىس تاۋىپ، كۇندەرىن كورۋدە.

اۋىل حالقى، «وتان - ءبىزدىڭ انامىز. بىراق ول نەگە بىزگە جاقسىلىق جاسامايدى، ءبىزدى نەگە ۇمىتىپ كەتتى؟» دەگەندە ءبىز، «كۇتە تۇرىڭدار، ۋاقىت كەلەدى» دەيمىز. الايدا، سول ۋاقىت كەلەر ەمەس».

قازاق باس كوتەرسە، ونى توقتاتۋ قيىن بولادى

«ەجەلگى زاماننان بەرگى وسى مەم­لەكەتتىڭ يەسى - قازاق حالقىنا قاتىس­تى «مومىن»، «جۋاس» دەگەن تەڭەۋ ءبىزدىڭ قوناقجاي، اۋزىنداعى اسىن وزگەگە ءبولىپ بەرەتىن جومارتتىعىنا عانا قا­تىستى ايتىلعان دەپ سانايمىن. ەن-باي­تاق دالامىزعا كوز تىككەن باسقىن­شىلاردىڭ «قازاق حالقى جۋاس، نە ىستە­سەڭ دە، كونە بەرەدى» دەپ لەپىرگەن، ۇستەم ارەكەتتەرىنىڭ سوڭى نە بولعانى تاريحتان بەلگىلى. تۇقىرتىپ، وزىنە قۇل ەتەمىز دەگەن نيەتتەرى كۇل-تالقان بولدى ەمەس پە؟ شاپ­قىن­شى جاۋدىڭ جۇرناعى اتامەكە­نىمىزدە قالدى ما؟ جوق! دەمەك، «مومىن» اتانعان حالىق ەشكىمدى باسىندىرمادى».

كونستيتۋتسيا نەگە وزگەرە بەرەدى؟

«ەل ءىشىن ارالاپ جۇرگەنىمدە: «كونستيتۋتسيا دەگەن نە ءوزى؟» - دەپ سۇراعان قا­زاق­تى دا كوردىم. «ول - اتا زاڭ» دەپ جاۋاپ بەرسەم، «سول اتا زاڭ بۇگىن بىلاي، ەرتەڭ باسقاداي ەتىپ، وزگەرتىپ جازا بەرەتىن قامباشىنىڭ كىرىس-شىعىس كىتاپشاسى بولىپ كەتتى عوي؟!» دەگەن قازاققا جاۋاپ تابا المادىم.

شىنىندا دا، مەملەكەتتىڭ باستى قۇجاتى نەشە ۇرپاققا ارنالىپ جازىلىپ، وزگەرىسكە، بۇرمالاۋعا ۇشىرا­مايتىن، بۇزىلماي­تىن زاڭ بولۋى كەرەك ەدى عوي. ءبىر ادام­نىڭ بيلىگىنە ارناپ جازىلعان زاڭ ەندى سول ءبىر ادامنىڭ جەكە بيلىگى ءۇشىن جىلدا بۇرمالانۋى كوپ قازاققا تۇسىنىك­سىز».

قاسقىر – قولعا باعىنبايدى

«تابيعي تۇيسىكتەرى كەرەمەت دامىعان اڭ عوي. قاسقىردىڭ بولتىرىگى ىشكى تۇيسىكپەن تۋادى ەكەن. كوكبورىنىڭ ميلليونداعان جىلداردان بەرى پلانەتانى ادامزاتپەن ءبولىسىپ جۇرگەنى وسى تۇيسىگىنىڭ مىقتىلىعىنان بولسا كەرەك.  تسيرككە بارساڭىز، باسقا اڭنىڭ ءبارى بار دا قاسقىر جوق. قاسقىر – قولعا باعىنبايدى. ونىڭ نامىسى بار».

ومىردە ماقساتىڭ بولۋى كەرەك

«جاستارعا ىلعي دا ايتىپ جۇرەمىن. ومىردە ماقساتىڭ بولۋى كەرەك. الدىڭا ماقسات قويماساڭ، ءومىر بويى اداسىپ وتەسىڭ. بالا كەزدەن-اق كىم بولاتىنىڭدى انىقتا. ءوز باسىم، مۇلدە باسقا ماماندىقتى ءبىتىرىپ، كەيىن مينيستر بولعاندا ءوزى مۇلدە بىلمەيتىن سالانى باسقارىپ وتىراتىن مينيسترلەردى تۇسىنبەيمىن. ۇسىندى ەكەن، كەلىسە سالادى. ولار ول جەردە وتىرماۋى كەرەك.

ودان بۇرىن سەن بۇل جەرگە قالاي كەلدىڭ، قالاي جەتتىڭ، وسى ماڭىزدى. ماقساتىڭا بىرەۋدىڭ جولىن كەسىپ، بىرەۋگە ارامدىق جاساپ جەتسەڭ، ەندەشە ارمانىڭنىڭ قالاي ورىندالعانىن ارتىڭداعى ۇرپاعىنا ايتپاي-اق قويۋىڭا بولادى. ۇيات».

Abai.kz