ەرلان قارين: «جاڭاوزەن قايعىسىنا ورتاقتاسۋ – قازاقتىعىمىزعا دا، مۇسىلمانشىلدىعىمىزعا دا بورىش»
تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، بۇقارانى الاڭ قىلعان جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ وتكەنىنە دە ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت بولىپتى. ەلدىڭ شەتىندە، دۇشپاننىڭ وتىندە ەمەس، بەيبىت كۇندە ازاماتتاردىڭ مەرت بولعانى قايمانا قازاقتىڭ قابىرعاسىنا باتاتىنى وتىرىك ەمەس. بۇقارا قازىر جاڭاوزەندەگى دۇربەلەڭنىڭ ناقتى سەبەپتەرىن، ءتىپتى سالدارلارىن دا تولىق ءبىلىپ وتىر دەۋ قيىن. سان ءتۇرلى پىكىرلەر دە، جورامالدار دا از ەمەس. قايسىسىنا سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ. دەگەنمەن، ءبىز، بەلگىلى ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننەن وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە سۇحباتتاسىپ، بىرنەشە ساۋال قويعان ەدىك. بيلىكتىڭ ءبىر وكىلى بولسا دا، وزەكتى ماسەلەلەرگە ءوز پىكىرىن قاشاندا اشىق ءبىلىدىرىپ جۇرگەن ەرلان مىرزانىڭ كوزقاراسى بۇل جولى دا وزگەلەردەن ەرەكشەلەندى.
- ەرلان تىنىمبايۇلى، بۇگىن دە 16 جەلتوقساندا وتكەن جاڭاوزەن دۇربەلەڭىنىڭ ناقتى سەبەپتەرى تۋرالى ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمە كوپ. الايدا، ءتۇرلى نۇسقالار كوبەيگەن سايىن ماسەلەنىڭ شىنايى سەبەبى تاسادا قالا بەرەتىن سياقتى؟
تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان، بۇقارانى الاڭ قىلعان جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ وتكەنىنە دە ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت بولىپتى. ەلدىڭ شەتىندە، دۇشپاننىڭ وتىندە ەمەس، بەيبىت كۇندە ازاماتتاردىڭ مەرت بولعانى قايمانا قازاقتىڭ قابىرعاسىنا باتاتىنى وتىرىك ەمەس. بۇقارا قازىر جاڭاوزەندەگى دۇربەلەڭنىڭ ناقتى سەبەپتەرىن، ءتىپتى سالدارلارىن دا تولىق ءبىلىپ وتىر دەۋ قيىن. سان ءتۇرلى پىكىرلەر دە، جورامالدار دا از ەمەس. قايسىسىنا سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ. دەگەنمەن، ءبىز، بەلگىلى ساياساتتانۋشى ەرلان قاريننەن وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە سۇحباتتاسىپ، بىرنەشە ساۋال قويعان ەدىك. بيلىكتىڭ ءبىر وكىلى بولسا دا، وزەكتى ماسەلەلەرگە ءوز پىكىرىن قاشاندا اشىق ءبىلىدىرىپ جۇرگەن ەرلان مىرزانىڭ كوزقاراسى بۇل جولى دا وزگەلەردەن ەرەكشەلەندى.
- ەرلان تىنىمبايۇلى، بۇگىن دە 16 جەلتوقساندا وتكەن جاڭاوزەن دۇربەلەڭىنىڭ ناقتى سەبەپتەرى تۋرالى ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمە كوپ. الايدا، ءتۇرلى نۇسقالار كوبەيگەن سايىن ماسەلەنىڭ شىنايى سەبەبى تاسادا قالا بەرەتىن سياقتى؟
- ءاۋ باستا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ءتىپتى كەيبىر ساياساتكەرلەر بار ءبارى ءبىراۋىزدان تولقۋلاردى «سىرتقى كۇشتەر» ۇيىمداستىرعانىن العا تارتقان بولاتىن. ارينە، سىرتتا قاشىپ جۇرگەن بيلىكتىڭ كەيبىر قارسىلاستارىنىڭ قايتا-قايتا اراڭداتۋى جاعدايدىڭ ءبىر مەزگىلدە ءورشىپ كەتۋىنە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوستى. ونى دا مويىنداپ، تۋراسىن ايتۋ قاجەت. بىراق، كەيبىرەۋلەر ءوز جورامالدارىندا ءتىپتى ودان دا ءارى بارىپ - جاڭاوزەندەگى جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردى اقش نەمەسە تۇتاستاي باتىستىڭ استىرتىن ءىس ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى دەگەندەرى دە بولدى. ونداي گيپوتەزانى اسىرەسە، ماسكەۋلىك ساراپشىلار قايتا-قايتا ايتىپ، ال، سول ماسكەۋگە جالتاقتايتىن ءبىزدىڭ كەيبىر ساراپشىلار ول ويدى قوستاپ، ودان ءارى تاراتىپ جاتتى. ءوز باسىم، بالاسى جاقسى بولسا وزىنە ۇقساتىپ، جامان بولسا شەشەسىنە ۇقساتا سالعانداي - كەز كەلگەن جاعىمسىز وقيعانى، شەتەلگە ايداپ سالۋعا قۇمار ەمەسپىن. سولاي بولعاننىڭ وزىندە دە، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ەلدەگى قانداي دا ءبىر پروبلەمانى تەرروريستەر بولسىن نەمەسە قاشقىن وپپوزيتسيونەرلەر بولسىن، ءوز ماقساتتارىنا وپ-وڭاي پايدالانىپ كەتۋگە جول بەرمەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل، بىرىنشىدەن.
ەكىنشىدەن، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ العاشقى كۇندەردەن باستاپ مۇنايشىلاردى اراڭداتۋشىلاردان بولەك اجىراتىپ، قاراستىرۋ قاجەت دەگەن بولاتىن. وسىنى كەيىن ماڭعىستاۋعا بارعانىندا تاعى دا قايتالاپ ايتقان ەدى. بىراق سوعان قاراماستان كەيبىر اقپارات قۇرالدارى مۇنايشىلاردى جاپپاي سىناۋمەن اۋەستەنىپ كەتتى. ودان كەيىن سول كۇنى الاڭعا شىققانداردىڭ ءبارىن جاپپاي «بۇزاقىلار»، «ايتاققا ەرۋشىلەر» دەگەندەر دە بولدى. ءسويتىپ، بارلىق ۋاجدەر تەك قانا قارالاۋشى سيپاتتا بولعاندىعىن جاسىرىپ قايتەمىز. ءبىر قاراساڭىز، تۇتاس ەل ماڭعىستاۋلىقتاردى سىناپ، تابالاپ جاتقانداي كورىندى. ءسويتىپ، جاڭاوزەندىكتەردىڭ قايعىسىنا ورتاق بولۋدىڭ ورنىنا العاشقى كەزدە تەك جازعىرۋمەن بولعانداي اسەر قالىپتاستى.
ال جاڭاوزەندەگى تولقۋلاردى قازىر تەك مۇنايشىلار ەرەۋىلىمەن بايلانىستىرۋ ەندى، ءتىپتى قاتەلىك بولادى. قازىر ۇكىمەت جۇمىستان قىسقارعان مۇنايشىلاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، قيراعان نىسانداردى قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى شارالارمەن اينالىسۋدا. دۇرىس. وسى شارالاردى سوزباي جانە جەدەل جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. الايدا، قانشا دەگەنمەن ماسەلەنىڭ تەك بەتكى قاباتىمەن عانا اينالىسىپ جاتقان سياقتىمىز. سەبەبى، ماسەلەنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان سەكىلدى. وتكەندە ءبىر سۇحباتتا ايتقانىمداي، جاڭاوزەندەگى وقيعا قوعامداعى كەيبىر ىشكى ماسەلەلەر مەن پروتسەسستەردى وبەكتيۆتى باعالاي الماي وتىرعانىمىزدىڭ، نە بولماسا قانداي دا ءبىر توقمەيىلسۋشىلىكتىڭ نەمەسە "بىزدە ەشقانداي دا پروبلەما جوق" دەپ ءوز-ءوزىمىزدى الداعاننىڭ ناتيجەسى. سوندىقتان، سوڭعى وقيعالار ءتۇپتىڭ تۇبىندە، شىنايى استارىن ايتاتىن بولساق، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ءبىر الشاقتىقتىڭ بارىن دا كورسەتكەن سياقتى. نەگە؟ سەبەبى كوپ جاعدايدا حالىقتىڭ ءۇنى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋىكتەرگە جەتپەيدى، جەتسە - ەلەنبەي جاتادى. ەسىڭىزدە مە، ەلباسىنىڭ ءبىر كەزدە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ءوز دەڭگەيلەرىندە ءتۇرلى ماسەلەلەردى شەشپەي، تۇرعىنداردىڭ امالسىزدان سول ءىرىلى-ۇساقتى شاعىمدارمەن مەملەكەت باسشىسىنا جۇگىنەتىن ايتىپ، نارازى بولعانى. مىنە، وسىنداي ەلەنبەگەن، كوڭىل ءبولىنىپ، شەشىمىن تاپپاعان نارازىلىقتار جينالىپ ۇلكەن داۋلارعا ۇلاسىپ كەتىپ جاتادى. ەكىنشى جاعىنان، جاڭاوزەندەگى وقيعالار مەيلىن ەڭبەك داۋى، نەمەسە الەۋمەتتىك كونفليكتتەر بولسىن، ولاردىڭ شەشۋ مەحانيزمدەرىنىڭ السىزدىگىن تاعى ءبىر اڭعارتتى. ىمىراعا كەلتىرەتىن ينستيتۋتتاردىڭ ءرولى دە ءالسىز، بار مەحانيزمدەر جەتىلمەگەن، ءسويتىپ، ءبىر ماسەلەدەن ەكىنشى ماسەلە تۋىنداي بەرەدى. جەتى اي ەرەۋىل كەزىندە دە، ەندى، مىنە، ادامداردىڭ ولىمىنە سوقتىرعان وقيعالاردان كەيىن دە كىممەن كەلىسوز جۇرگىزىپ، كىممەن كەلىسىپ، ىمىراعا كەلۋدى بىلمەيدى. ال، شىندىعىندا ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن، نارازىلىقتارىن ءبىر ارناعا سالۋ كەرەك.
- سوندا دا رەسمي جانە تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارىندا بۇل وقيعالار الدە دە تۇرلىشە سيپاتتالاتىن سياقتى. بىرەۋلەر جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر، ەكىنشىلەرى بۇزاقىلاردىڭ ارەكەتى دەپ سۋرەتتەپ جاتادى...
- كىم قالاي ايتسا دا، بۇل وقيعالار ۇلكەن تراگەديا. بالكىم، بىرەۋلەر ءۇشىن جاڭاوزەندەگى وقيعالار الىستا، ەل شەتىندە، شاعىن عانا قالادا بولعان ءبىر توسىن نەمەسە جەكە ءبىر توتەنشە وقيعا ءتارىزدى كورىنەتىن شىعار. بىراق، بەيبىت كۇندە ازاماتتاردىڭ مەرت بولۋى بۇل - ناعىز حالىقتىق تراگەديا. قازىر ەڭ باستى ماسەلە - بولعان وقيعالارعا جان-جاقتى جانە اشىق ساراپتاما جاسالىپ، تەرگەۋ جۇمىستارى تياناقتى جۇرگىزىلىپ، بۇل وقيعالاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن اراڭداتۋشىلارى، سونىمەن بىرگە وكىلەتتىلىگىنەن تىس قارۋ قولدانۋعا دا قاتىستىلار انىقتالىپ، بارلىقتارى لايىقتى جازاسىن الۋلارى ءتيىس.
- كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ جاڭاوزەندە سايلاۋ وتكىزبەۋ تۋرالى شەشىمىنە كوزقاراسىڭىز قالاي؟
- بۇل زاڭ تالابى مەن ساياسي قاجەتتىلىكتىڭ اراسىنداعى قايشىلىق. بىراق، ماسەلەنىڭ ساياسي جانە مورالدىق استارى تاعى بار. ساياسي تۇرعىدان قاراستىرار بولساق، بيلىك جاڭاوزەندە سايلاۋ وتكىزبەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋ ارقىلى وڭىردە جاعدايدىڭ تۇراقتالعاندىعىنا كۇنامداناتىندىعىن بايقاتىپ الدى. بىراق، رەسمي باق ايماقتاعى جاعداي تۇراقتى دەگەن اقپارات تاراتۋىمەن كەلەدى. ەگەر جاعداي تۇراقتى بولسا، نەگە سايلاۋ وتكىزۋگە بولمايدى؟ سايلاۋدى ەڭ بولماسا جاڭاوزەندەگى جاعداي تۇراقتانعانىنا بۇقارانىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن دە وتكىزگەن دۇرىس. ءتىپتى، كومەندانتتىق ساعاتتى دا الىپ تاستاعان ءجون بولار ەدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەكى كۇننىڭ بىرىندە اتىس-شابىس، جارىلىستار بولىپ تۇراتىن اۋعانستاننىڭ وزىندە بىرنەشە رەت سايلاۋ ءوتتى. سوندا جاڭاوزەندەگى جاعداي اۋعانستاننان دا جامان بولعانى ما؟ جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس. ال، ەندى ماسەلەنىڭ مورالدىق جاعىنا كەلەر بولساق، وتكەن جىلى باتىس وڭىرلەردە بولعان ەكسترەميستىك ارەكەتتەرگە باعا بەرۋ كەزىندە ءبىز بۇقارانىڭ ساناسىنا «باتىس ءوڭىرى تۇراقسىزدىقتىڭ وشاعى» دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرعانداي بولىپ، ەكسترەميزم ماسەلەسى ارقىلى ءبىر وقشاۋلاپ ەدىك، ەندى سايلاۋدى وتكىزبەۋ ارقىلى ەكىنشى رەت وقشاۋلاماقپىز. بۇل - اشىعىن ايتساق، ەلدىڭ بىرلىگىنە شىنىمەن دە سىزات تۇسىرەتىن ۇلكەن ماسەلە. اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن قاۋىپتى قادام. مەنى ۇرەيلەندىرەتىن دە وسى جاعداي. سوندىقتان، ەلباسىنىڭ شەشىمى ازاماتتاردىڭ سايلاۋ قۇقىعى تۇرعىسىنان جانە ەل بىرلىگى تۇرعىسىنان ماڭىزدى شەشىم.
بىراق تا، ەكىنشى جاعىنان، بۇل وقيعالار سونىمەن قاتار، ازاماتتارىمىزدىڭ جۇرەگىندە ەلدىك سەزىمدى وياتىپ جاتقانعا دا ۇقسايدى. وتكەن اپتادا ءبىر توپ استانالىق جاستار بولىپ، "نۇر استانا" مەشىتىنە بارىپ، جاڭاوزەندىك قۇرباندارعا ارناپ قۇران وقىتقانبىز. سوندا ءنايب يماممەن سويلەسىپ وتىرعانىمىزدا، بىزگە دەيىن دە بىرنەشە كىسىلەر كەلىپ، قۇربان بولعان قانداستارىمىزدىڭ رۋحىنا دۇعا باعىشتاعاندارىن ەستىپ، رازى بولىپ قالدىق. قايعىعا ورتاقتاسۋ - قازاقتىعىمىزعا دا، مۇسىلمانشىلىعىمىزعا دا بورىش. جان جاراسى - ەلدىڭ تۇتاستىعىمەن، كوڭىلدىڭ ورتاقتىعىمەن، ۋاقىتتىڭ تورەلىگىمەن جازىلسا كەرەك-ءتى.
سۇحباتتاسقان - امانگەلدى قۇرمەتۇلى
«اباي-اقپارات»
