بۇدان ون جىل ىلگەرىدە دىبىس تۇنشىقتىرعىمەن جابدىقتالعان تاپانشادان اتىلعان وق قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ ديرەكتورى   مارات حاساناەۆتىڭ ءومىرىن ءۇزىپ جىبەردى...

مارات جاقسىبايۇلىنىڭ كۇللى سانالى عۇمىرى مۇراعات سالاسىمەن بايلانىستى بولعان ەدى. ول 1974 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تاريح-مۇراعات ينستيتۋتىن (قازىرگى رەسەي گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىن) ءبىتىرىپ كەلىپ، ەڭبەك جولىن قازاق كسر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق قۇجاتتاما بويىنشا اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ باستادى. سودان بار بولعانى بەس جىل وتكەندە ول ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعات ديرەكتورى جانە باس مۇراعاتتىق باسقارما باستىعى سىندى جاۋاپتى مەملەكەتتىك لاۋازىمدارعا دەيىن كوتەرىلدى. مەملەكەتتىك مۇراعاتتى 1979 جىلدان 15 جىل بويى ۇزدىكسىز باسقارعان مارات حاساناەۆ ءتورت جىلداي ۇزىلىستەن كەيىن كەرى شاقىرىلىپ، سول لاۋازىمىنا قايتا تاعايىندالدى.  ويتكەنى ول رەسپۋبليكامىزداعى بىردەن-ءبىر  مامان مۇراعاتشى، ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرى، مۇراعات قىزمەتىن وركەنيەتتى زامان تالابىنا سايكەستەندىرىپ، اسقان بىلىكتىلىكپەن جانداندىرا العان ۇيىمداستىرۋشى، عالىم-تاريحشى جانە قالامى جۇيرىك پۋبليتسيست بولاتىن.

بۇدان ون جىل ىلگەرىدە دىبىس تۇنشىقتىرعىمەن جابدىقتالعان تاپانشادان اتىلعان وق قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ ديرەكتورى   مارات حاساناەۆتىڭ ءومىرىن ءۇزىپ جىبەردى...

مارات جاقسىبايۇلىنىڭ كۇللى سانالى عۇمىرى مۇراعات سالاسىمەن بايلانىستى بولعان ەدى. ول 1974 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تاريح-مۇراعات ينستيتۋتىن (قازىرگى رەسەي گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىن) ءبىتىرىپ كەلىپ، ەڭبەك جولىن قازاق كسر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق قۇجاتتاما بويىنشا اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ باستادى. سودان بار بولعانى بەس جىل وتكەندە ول ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعات ديرەكتورى جانە باس مۇراعاتتىق باسقارما باستىعى سىندى جاۋاپتى مەملەكەتتىك لاۋازىمدارعا دەيىن كوتەرىلدى. مەملەكەتتىك مۇراعاتتى 1979 جىلدان 15 جىل بويى ۇزدىكسىز باسقارعان مارات حاساناەۆ ءتورت جىلداي ۇزىلىستەن كەيىن كەرى شاقىرىلىپ، سول لاۋازىمىنا قايتا تاعايىندالدى.  ويتكەنى ول رەسپۋبليكامىزداعى بىردەن-ءبىر  مامان مۇراعاتشى، ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرى، مۇراعات قىزمەتىن وركەنيەتتى زامان تالابىنا سايكەستەندىرىپ، اسقان بىلىكتىلىكپەن جانداندىرا العان ۇيىمداستىرۋشى، عالىم-تاريحشى جانە قالامى جۇيرىك پۋبليتسيست بولاتىن.

ءبىلىمدى دە قاراپايىم باسشى، ادەتتە ۇياڭ جانە ەپتەپ تۇيىقتاۋ كورىنەتىن، بىراق جازۋىنىڭ ۋىتى وتكىر اسىل ازامات، تاريحشى-قالامگەر حاساناەۆتىڭ ءباسپاسوز بەتىندەگى ءۇنى زور ءارى ءور شىعۋشى ەدى. ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق ىزدەنىس اۋقىمى وتە كەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن. ول ءوزى باسقارىپ وتىرعان الىپ مۇراعاتتىڭ مول قازىناسىن جاقسى بىلەتىن جانە ولاردى ءوز ورنىمەن ءتيىمدى پايدالانا الاتىن.

ماسەلەن، مۇراعات ماتەريالدارىنا سۇيەنە وتىرىپ ول ۇلى ابايدىڭ ءومىرىنىڭ بەلگىسىز ساتتەرىن اشتى. شوقاننىڭ زيراتىنىڭ اشىلۋ تاريحىن جازدى. ەجەلگى تۇركىستان مەن ونداعى قازاقتىڭ حاندارى، بيلەۋشى تۇلعالارى جەرلەنگەن پانتەون جايىندا قالام تەربەدى. ول الماتىداعى باۋم توعايىنىڭ جاسالۋ تاريحىن جانە ونى ەككەن باعباننىڭ تاعدىرىن جاڭعىرتتى. اتاقتى ساياحاتشى پرجەۆالسكيدىڭ ورتالىق ازياعا سوڭعى ساپارىنىڭ تاريحى جايىندا اڭگىمەلەدى. دۇنيەجۇزى بويىنشا پالۋاندار سايىسىندا ەشقاشان جاۋىرىنى جەرگە ءتيىپ كورمەگەن، قارتايعان شاعىندا، سوعىس جىلدارى، ەل ارالاپ تسيرك ونەرىن كورسەتىپ، وتان قورعاۋ ءۇشىن اسكەري ۇشاق سوعۋعا  ارناپ ەكى قاپ اقشا جيناعان ۇلى قاجىمۇقاننىڭ سوۆەتتىك بيۋروكراتيادان ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قالاي جەڭىلگەنىن ناقتى مۇراعاتتىق دەرەكتەر كەلتىرىپ جازدى.  ەلىمىزدىڭ وزگە دە اتاقتى ادامدارى جايىندا دا ارحيۆ دەرەكتەرىن سويلەتتى. ول ءتىپتى قازاق ەلى اسپانىندا كورىنگەن، تانىلماعان ۇشپالى وبەكتىلەرگە دەيىن مۇراعات قويماسىندا بار دەرەكتەردى جارىققا شىعاردى.

مارات حاساناەۆتىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ جارعىلىق ماقسات-مۇددەسىنە وراي جازعان جۇمىستارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ول 30-شى جىلدارعى الاپات اشارشىلىق شىندىعىن ءباسپاسوز بەتىندە ەلىمىزدە ءبىرىنشى بولىپ كوتەردى. اشتىق كۋاگەرى بولعان ءبىر جاس ورىس قىزىنىڭ كوز الدىندا ءبىر ءتۇيىر نانعا زار بوپ بۇرالىپ ولگەن ادامداردى كورگەندەگى اسەرى، جان تۇرشىكتىرەر سىرىن تۇيگەن ولەڭى مۇراعات قويماسىندا ساقتالعان ەكەن، ماكەڭ سونى 1988 جىلعى ەرتە كوكتەمدە رەسپۋبليكالىق جاستار گازەتىنە بەرگەن ماقالاسىندا جاريا ەتتى. بۇل قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ۇستەمدىك قۇرىپ، جاريالىلىقتىڭ بەل الا باستاعان  شاعى-تىن. سودان باستاپ ول تاريحي «اقتاڭداقتاردى» زەرتتەپ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىستى. ساياسي ايىپتاۋلار سالدارىنان تىيىم سالىنعان ماڭىزدى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ قايتا جارىق كورۋىنە اتسالىستى، ولارعا العىسوزدەر جازدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان جەكەلەگەن رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ كۇردەلى زامانداعى ساياسي پورترەتتەرىن  جاسادى.

مارات 1986 جىلعى جەلتوقسان جايىندا دا جازعان بولاتىن. ول بۇل كەزەڭنىڭ ەلىمىزدىڭ اسا جاڭا تاريحىندا سۋايرىق سەكىلدى ايرىقشا ورىن الاتىنىن اتاپ ايتقان ەدى. جاستاردىڭ بۇل قوزعالىسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جانە ول، حاساناەۆتىڭ ويىنشا، ورىستاندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ تەرەڭدەي ءتۇسۋى، ۇلتتىق ءتول ەرەكشەلىكتىڭ جويىلۋعا اشىق بەتالۋى، قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنىڭ قۇلدىرىپ تومەندەۋى، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ شيەلەنىسىپ، وزەكتىلىگى ارتا ءتۇسۋى سەكىلدى بەلگىلى جايتتەردەن باسقا، ورتالىقتاعى پارتيالىق-مەملەكەتتىك نومەنكلاتۋرا كۇيتتەگەن مۇددەلەردىڭ جەرگىلىكتى باسشىلىق پەن حالىقتىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنان الشاق   جاتقاندىعىندا ەدى. حاساناەۆ اتالمىش الشاقتىق كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسىنا ميحايل گورباچەۆ كەلگەندە مۇلدەم اشىق تا ايقىن كورىنىس الدى دەپ سانادى.

ايتپاقشى، تاپ وسى جەلتوقسان تاقىرىبى ونىڭ ولىمىنە سەبەپ بولدى دەيتىن  پىكىر بار. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءبىرىنشى مارتە شاقىرىلعان جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى جاسارال قۋانىشالين وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا  تەرگەۋ ناتيجەسىنە، ياعني مارات حاساناەۆ توناۋشىلىق ماقساتپەن ولتىرىلگەن دەگەن رەسمي انىقتاماعا سەنبەيتىنىن، ونىڭ ساياسات اۋانىمەن اتىلعانىنا كۇمان  كەلتىرمەيتىنىن ايتتى.   مۇنداي پىكىر، شىنتۋايتىندا، سول تراگەديا ورىن العان شاقتا دا ايتىلىپ قالىپ جۇرەتىن. ال قۋانىشالين ءوز سوزىندە سوعان كەيبىر ناقتى مىسال كەلتىرەدى.  «حاساناەۆتىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراۋىنىڭ از عانا الدىندا ماعان ونىمەن ءتۇرلى تاقىرىپتا، سونىڭ ىشىندە جەلتوقسان تاقىرىبى بويىنشا دا سويلەسۋگە تۋرا كەلگەن-ءدى، - دەيدى ول. - ءبىر كۇنى، ۇزاق ويلانىپ بارىپ، ول وزىندە جەلتوقسان وقيعالارىنىڭ قۇپياسىن اشاتىن، ءسويتىپ، بۇگىن بەيمالىم كوپ ءجايتتى بىلگىزە الاتىن ەرەكشە پاپكا بارىن ايتتى». سول قۇپيا قۇجاتتار ىسقاعازىن، ونىڭ ويىنشا، كۇشتىك قۇرىلىمدارعا قاتىسى بولعان الدەبىرەۋلەردىڭ ءبىلىپ قويۋى عاجاپ ەمەس. وسىعان ۇقساس ويدى كوپ جىلدان بەرى «ادىلەتتىڭ» بايىرعى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، ۇزاق جىلدار قوعامنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى بولعان ساۋلە ايتمامبەتوۆا دا ايتادى. ماسەلەنىڭ شىندىعى ۋاقىتى كەلگەندە انىقتالار  دەپ ويلايمىز.

حاساناەۆ جاۋاپتى قىزمەتكەر رەتىندە ەلىمىزدىڭ 18-ءشى عاسىردىڭ باسىنان قازىرگى زامانعا دەيىنگى تاريحىنا قاتىستى اشىق تا، قۇپيا دا قۇجاتتاردى جيناقتاعان ەڭ ءىرى مۇراعاتتى  باسقاردى. ول ارحيۆ ءىسى بويىنشا ارنايى ماماندانعان  بىردەن-ءبىر باسشى بولاتىن. ادەتتە كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن كەڭەستىك كەزەڭ قورلارى تۋدىراتىن-دى. ويتكەنى تاريحقا ساياساتتىڭ قىزمەتشىسى رەتىندە قارايتىن جۇيە بۇرىن بۇل قورلاردىڭ ەسىگىن جابىق ۇستاعان ەدى. ول «ءالىبي جانگەلديننىڭ قىزىل كەرۋەنى»، «رەۆوليۋتسيونەرلەرگە كومەك بەرۋدىڭ حالىقارالىق ۇيىمى» قۇجاتتارى، 20-شى جانە 30-شى جىلدارعى اشارشىلىق پەن ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىنىڭ ماتەريالدارى جيناقتالعان قورلاردىڭ بىرتىندەپ اشىلۋىنىڭ باسىندا تۇرعان-دى. سوندا اڭعارعانى - اشارشىلىق پەن ۇجىمداستىرۋ ءداۋىرى قورلارى ۇزاق جىلدارعى قۇپيا ۇستالعان كەزدەردە «تازارتۋعا» ۇشىراعان ەكەن. بۇل ارەكەتتىڭ سول زاماندارداعى كەلەڭسىز تىرلىكتەرىنىڭ ءىزىن جاسىرۋ ماقساتىندا قىلمىسقا بارعان الدەكىمدەردىڭ قولىمەن جاسالعانى كۇمانسىز ەدى. جازىقسىز جانداردىڭ قانىنا بىلعانعان، تاريحتىڭ تالاي كومەسكى بەتىن شىنشىل دەرەكتەرمەن تولىقتىرا الاتىن قۇجاتتاردىڭ سولاي جويىلىپ، كۇزەلگەنىن مۇراعاتشى وكىنىشپەن اڭداعان-دى. وسىلار جايىندا ول ۋاقىتىندا باسپاسوزدە اڭگىمەلەگەن بولاتىن. جالپى ول ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ارحيۆ قويماسىن ءادىل تاريح جازۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتپەك زەرتتەۋشىلەر يگىلىگىنە قويۋ جولىندا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر ەدى.

بۇگىن ءبىز بۇدان تۋرا ون جىل بۇرىن قانىپەزەر وعىنان قازا تاپقان ارىپتەسىمىز، ادىلدىك سۇيگەن ۇلكەن ازامات، تاريحشى-مۇراعاتشى مارات جاقسىبايۇلى حاساناەۆتى ەسكە الىپ، ارۋاعى الدىندا باس يەمىز.