اتاتۇرىكتىڭ تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى قانداي؟
1. اتاتۇرىكتى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى ساياساتكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسقان باستى قاسيەتتەرى قانداي؟
2. اتاتۇرىكتىڭ قاي كەزەڭدەگى قانداي ساياسي شەشىمدەرىن جوعارى باعالايسىز؟
3. اتاتۇرىكتىڭ تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى قانداي؟
ءبىزدىڭ ەلورداداعى ءتىلشىمىز وسى ءۇش سۇراقتى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتايعا (سۋرەتتە) قويا وتىرىپ تومەندەگىدەي جاۋاپ الدى. «اتاتۇرىك ۇلتتىق مەملەكەتتى بىلمەيتىن، ءدىني فەودالدىق، تاپتىق نەگىزدە قالانعان وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇلىنەن تۇرىك ۇلتىنىڭ مادەنيەتى مەن رۋحاني قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن ءبىرتۇتاس ۋنيتارلىق، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن جاسادى»، - دەيدى بۇلۇتاي مىرزا.
اتاتۇرىك - حالىققا ۇلتتىق سانا بەردى
1. اتاتۇرىكتى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى ساياساتكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسقان باستى قاسيەتتەرى قانداي؟
2. اتاتۇرىكتىڭ قاي كەزەڭدەگى قانداي ساياسي شەشىمدەرىن جوعارى باعالايسىز؟
3. اتاتۇرىكتىڭ تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى قانداي؟
ءبىزدىڭ ەلورداداعى ءتىلشىمىز وسى ءۇش سۇراقتى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتايعا (سۋرەتتە) قويا وتىرىپ تومەندەگىدەي جاۋاپ الدى. «اتاتۇرىك ۇلتتىق مەملەكەتتى بىلمەيتىن، ءدىني فەودالدىق، تاپتىق نەگىزدە قالانعان وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇلىنەن تۇرىك ۇلتىنىڭ مادەنيەتى مەن رۋحاني قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن ءبىرتۇتاس ۋنيتارلىق، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن جاسادى»، - دەيدى بۇلۇتاي مىرزا.
اتاتۇرىك - حالىققا ۇلتتىق سانا بەردى
1.مۇستافا كەمال اتاتۇرىك - 623 جىل ءومىر سۇرگەن ايگىلى وسمان پاتشالىعى بولشەكتەنىپ، ىدىراپ، قۇلاعان شاقتا تاريح ساحناسىنا كەلگەن كەمەڭگەر، دانا، ويشىل، مەملەكەت قايراتكەرى. ەۋروپا، افريكا جانە ازيا قۇرلىقتارىن باعىندىرعان وسمان يمپەرياسى ءحVىى عاسىردان باستاپ توقىراپ، اياعىندا زامانانىڭ تالابىنان ارتتا قالىپ، الىس ايماقتارىنان ايىرىلدى. سوڭىندا كىشكەنتاي عانا، وسى كۇنگى تۇركيانىڭ جەرى قالدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا بۇل ەل نەمىستەرمەن بىرگە سوعىسىپ، باتىس وداعى نەمىستەردى جەڭگەننەن كەيىن، وسمان يمپەرياسى دا جەڭىلگەن بولىپ سانالدى. سوندا تۇركيانىڭ جەرىن اعىلشىن، فرانتسۋز، يتاليان جانە گرەكتەر جاۋلاپ الدى. مۇستافا كەمال - وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋى مەن ونىڭ قالاي قۇلاعانىن، وعان جاسالعان قاستاندىقتاردى ءوز كوزىمەن كوردى. ءومىرىنىڭ 12-13 جىلىن ۇزدىكسىز مايدان دالاسىندا جاۋعان وقتىڭ استىندا وتكىزگەن باتىر. تۇركيانىڭ اينالاسى تۇگەل قورشالىپ، تاياۋ شىعىستاعى يراك اۋماعى، قازىرگى مەككە مەدينە قالالارى 1915-1918 جىلدارى پالەستينا، سيريا ايماقتارى جاۋعا كەتتى. تۇركيانىڭ، انكارانىڭ اينالاسىنداعى كىشكەنتاي شاعىن ايماقتان باسقا جەرى تۇگەلگە جۋىق جاۋ قولىندا بولاتىن. ءبىر شەتىنەن كاۆكازدان ورىستار مەن ارمياندار باسىپ كىردى. پاتشا اۋلەتى جانە بيلىكتەگىلەر جاۋلاۋشى كۇشتەرگە باعىنىپ، اياعىندا مۇستافا كەمالدىڭ ءوزىن حالىق جاۋى ەتىپ شىعارعان. ءدىن قىزمەتكەرلەرى حالىققا «مۇستافا كەمالعا كومەكتەسپەڭدەر» دەپ، ءتىپتى، ونى اتۋ جازاسىنا دا بۇيىرعان. سونداي جاعدايدا ەشبىر قولداۋشىسى دا قارجىلاي مۇمكىندىگى دە جوق ول حالىققا عانا سەنىپ، جوعارى لاۋازىمى مەن اسكەري قىزمەتىن تاستاپ، وتانىن قورعاۋ، ەلىن ازات ەتۋ جولىندا جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇلت-ازاتتىق كۇرەستى باستادى. ول كەزدە مۇستافاعا قانشاما قاستاندىقتار مەن قياناتتار جاسالدى. سونىڭ بارلىعىنان امان-ەسەن ءوتىپ، انكاراعا كەلىپ، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، جاۋلاردى تۇركيانىڭ جەرىنەن تازارتتى. اسكەري ادام بولسا دا، جاڭا مەملەكەتتى زاماناۋي، زايىرلى، وركەنيەتتى، ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قالادى. اتاتۇرىكتىڭ يدەيالارى وسى كۇننىڭ وزىندە ءالى كۇشىن جويماي كەلەدى. اۋەل باستا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن دۇرىس قالاعاندىقتان بولار، جاساعان رەفورمالارى مەن ەڭبەكتەرى بۇگىندە تۇركيانى الەمدە ەكونوميكاسى دامىعان، مادەنيەتى جوعارى، مۇسىلمان ەل دەڭگەيىنە جەتكىزدى. ۇلتتىق مەملەكەتتى بىلمەيتىن، ءدىني فەودالدىق، تاپتىق نەگىزدە قالانعان وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇلىنەن تۇرىك ۇلتىنىڭ مادەنيەتى مەن رۋحاني قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن ءبىرتۇتاس ۋنيتارلىق، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن جاسادى.
ونىڭ اينالاسىندا تىلشىلەر، فولكلورتانۋشىلار، تاريحشىلار كوپ بولعان. ءتۇرتىپ، جازىپ قويعان كىتاپتارىنىڭ ءوزى 4 مىڭنان اسقان.
ول باۋ-باقشاسىن جەتىم بالالارعا قالدىرىپ كەتتى
2. اتاتۇرىك بۇرىنعى وسمان يمپەرياسىنىڭ كەزىندەگى ءبىلىم، ەكونوميكا، حۇقىق ت.ب بارلىق جۇيەنى اۋىستىردى. بۇرىنعىدان ەشنارسە قالمادى دەسەك تە بولادى. بىراق بۇل قىرىپ جويۋ، قۇرتۋ ەمەس. ومىرشەڭدىگى جوق، مەملەكەتكە، حالىققا، پايداسى جوق جۇيەلەردى كورە وتىرىپ، قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي قۇقىقتىق رەفورمالار جاساۋدى باستادى. قۇلدىق جانە فەودالدىق جۇيەدەگى زاڭدار مەن شاريعات زاڭدارىنىڭ كۇشىن جويىپ، ورنىنا قازىرگى زايىرلى، دەموكراتيالىق بيلىكتى الىپ كەلدى. ايەلدەرگە كەڭ جانە تەڭ قۇقىق بەردى. بۇرىن ايەلدەردىڭ قوعامدىق ومىرگە ارالاسۋى، ءبىلىم الۋى، جۇمىس ىستەۋى، شەكتەۋلى بولسا، اتاتۇرىكتىڭ كەزىندە ايەل قاۋىمىن جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ، وقىتۋ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ارالاستىرۋ، مەملەكەت قىزمەتىنە كەلتىرۋ ءىسى قولعا الىندى. مەملەكەتتەگى كۇنتىزبە جاساۋدان باستاپ، جاڭاشا كيىنۋ ۇلگىلەرىن ەنگىزدى. اتاتۇرىك بۇكىل تۇركيادا تىڭ يگەرۋ، ياعني ەگىنشىلىك ناۋقانىن باستاپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتتى كوڭىل بولگەن. سەبەبى، وسمان يمپەرياسى ءتىس شۇقيتىن شىرپىعا دەيىن شەتەلدەن ساتىپ الاتىن. سونداي جاعدايدا ينە تۇگىلى، ءجىپ وندىرە المايتىن، ەشبىر وندىرىستىك كۇشى جوق مەملەكەتتە اتاتۇرىك كوپتەگەن جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن، بىرنەشە ۇشاق جاسايتىن زاۋىتتار، قانت جانە توقىما زاۋىتتارىن اشتى. ول حالىققا ىشكى تاۋارلاردى ءوندىرۋ جانە سونى تۇتىنۋدى ۇيرەتتى. مۇستافا كەمال بيلىكتە وتىرعان جىلدارى تۇركيادا سەگىز مىڭ شاقىرىم تەمىر جول سالىندى. ال ول دۇنيەدەن وزعاننان كەيىنگى 74 جىلدا تۇركيادا بار جوعى 800 شاقىرىم عانا تەمىر جول سالىنعان. حالىققا ۇلتتىق سانا بەردى. وسمان يمپەرياسىنىڭ ۋاقىتىندا تۇرىك ۇلتىنىڭ تاريحى، ءتىلى ەلەۋسىز قالعان. اتاتۇرىك بيلىككە كەلگەن بويدا بىرنەشە رەت رەفورما جاساپ، نەگىزىن قالاعان ەكى مەكەمە بار. ءبىرى «تۇرىك ءتىلى» ۇيىمى، ەكىنشىسى «تۇرىك تاريحى» ۇيىمى. «تۇرىك ءتىلى» ۇيىمى ىشىندە پارسى، اراب سوزدەرى ابدەن ارالاسىپ كەتكەن، حالىق تۇسىنبەيتىن، وقي المايتىن ءتىلدىڭ ورنىنا تازا تۇركى نەگىزدەگى سوزدەردى جازدىرا وتىرىپ، ءتىلدى تازالاۋ جانە ساۋاتتاندىرۋمەن شۇعىلداندى. «تۇرىك تاريحى» ۇيىمى تۇرىك تاريحىن ۇلتتىق تۇرعىدان جازۋدى قولعا الدى. تەك وقىمىستى ادامدار عانا تۇسىنەتىن وسماننىڭ قۇراما ءتىلى بولعان. ءوزارا تۇرىك تىلىندە عانا سويلەسەتىندىكتەن، ول قۇراما ءتىلدى قاراپايىم جۇرت تۇسىنبەيتىن. مىنە، اتاتۇرىك تۇرىك ءتىلىن مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىپ كەتتى. ول كىسى بيلىككە كەلگەندە تۇركيادا بار جوعى 11 ملن عانا حالىق بولعان. 1927 جىلعى ساناقتا 13 ميلليون، بيلىكتەن كەتكەندە 15-16 ميلليون حالىق بولدى. حالقىنىڭ سانى از بولسا دا، بۇكىل الەم اتاتۇرىكتى مويىنداعان. سول كەزدەگى كەڭەس وداعى، ەۋروپا ەلدەرى، اقش بولسىن ونىڭ پىكىرىنە، ساياساتىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونىمەن تاتۋ بولۋعا ارەكەت جاساعان. اتاتۇرىك دۇنيەدەن وزعاندا وزىمەن بايلىق الىپ كەتكەن جوق. ءوز كىندىگىنەن تۋعان بالا بولماعانىمەن، اسىراپ العان رۋحاني بالالارى بولدى. بانكتە ازعانتاي جارناسى مەن ءبىر-ەكى باۋ- باقشاسىن، ءبىراز مۇلىكتەرىن «تۇرىك ءتىلى» مەن «تۇرىك تاريحى» ۇيىمىنا، رۋحاني بالالارى مەن ءبىر-ەكى دوستارىنىڭ بالالارىنىڭ وقۋ شىعىندارىنا، سوسىن ءبىراز جەتىم بالالارعا قالدىرىپ كەتتتى.
وسمان يمپەرياسىنىڭ كەزىندە مىناداي ناقىل ءسوز پايدا بولعان «مەملەكەتتىڭ بايلىعى - تەڭىز، جەمەگەن ونى دوڭىز». وسماننىڭ تۇسىندا جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق بەلەڭ الىپ، مۇسىلمان ەمەس حالىقتاردىڭ ساۋداگەرلەرى مەن وكىلدەرى، وتارلاۋشى كۇشتەر، مەملەكەتتىڭ بايلىعىن تالان-تاراجعا سالدى، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ الدىنداعى قارىز ەسەلەنە ءوسىپ، مەملەكەت 100 ميلليونداعان قارىزعا باتتى. مۇستافا كەمال قارىزعا باتقان سونداي ەلدى قابىلداعان سوڭ، سىرتقى قارىزداردى دا قايتاردى. ءدىن سالاسىندا بۇكىل ەلدەگى سۋفيزم تاريقاتتارىنا، بارلىق كەرىتارتپا ءدىني اعىمدارعا تيىم سالدى. دەگەنمەن اتاتۇرىك يسلام ءدىنىن حالىققا تۇسىندىرۋدە ۇلكەن ەرلىك جاسادى دەسەك بولادى. ونىڭ تاپسىرماسىمەن بەلگىلى عالىم، مۋفتي مۇحاممەد حامدي ءبىرىنشى رەت قۇراندى تۇرىكشەگە اۋدارعان. ءبۇحاريدىڭ حاديس جيناعىن اتاتۇرىك وعان اۋدارتقىزىپ، ەكەۋىن 10 مىڭ دانادان ءوز قاراجاتىمەن شىعارىپ تاراتقان! اتاتۇرىك گرەتسيا سىندى مەملەكەتتەرمەن كەلىسىم-شارت جاساپ، تۇركياداعى مۇسىلمان ەمەس تۇرعىنداردى سول ەلدەرگە كوشىرگەن. ال سول ەلدەردەگى ءوزىنىڭ وسمان يمپەرياسىنان قالعان مۇسىلماندار مەن تۇرىك حالىقتارىن تۇركياعا اكەلىپ قونىستاندىرعان. ول كىسى كەزىندە 1 ملن 800 مىڭ حريستياندى، اسىرەسە گرەكتەر مەن ارميانداردى گرەتسياعا جانە باسقا ەلدەرگە جىبەرگەن دە، ونىڭ ەسەسىنە بالقان ەلدەرىنەن، كاۆكازدان بوسقىن مۇسىلمانداردى اكەلىپ تۇركياعا ورنالاستىرعان. قازىر تۇركيا حالقىنىڭ 99 پايىز مۇسىلمان بولىپ وتىرۋى دا اتاتۇرىكتىڭ ەڭبەگى.
«ءتىل، مادەنيەت - كوپىر. ءبىز سول كوپىردى قۇلاتىپ الماۋىمىز كەرەك»
3. قازان توڭكەرىسى كەزىندە كەڭەس وداعىنان قاشىپ كەلگەن قازاق، وزبەك، ءازىربايجان، باشقۇرت، قىرىم مەن قازان تاتارلارىنىڭ اراسىنان شىققان عالىمدار احمەت-زاكي́ ۆالي́دوۆ، مۇستافا شوقاي، تاحير شاعاتاي سەكىلدى ءىرى عالىمداردى اينالاسىنا جينادى. اتاتۇرىك تۇرىك بىرلىگى يدەياسىنا قاتتى سەنگەن ادام. ول كەزدە بىرقاتار تۇركى تىلدەس ەلدەر كەڭەس وداعىنىڭ قول استىندا بولعاندىقتان، كوپ كىرىگە الماسا دا، شىعىس تۇركىستانداعى، ءازىربايجان، اۋعانستان، يراك، يران تۇركىستان ايماعىنداعى تۇركى جۇرتتارىنىڭ بالالارىن تۇركياعا شاقىرتىپ، وقىتقان. اتاتۇرىكتىڭ 1927 جىلى پارلامەنت مىنبەرىندە تۇرىپ: «ءبىزدىڭ كورشىمىز، كەڭەستەر وداعى كۇندەردىڭ كۇنى قۇلايدى. بىراق ول جەردە ءبىزدىڭ اعايىندارىمىز، قانداس باۋىرلارىمىز بار. ءبىز سولارمەن بايلانىستى ۇزبەۋىمىز كەرەك. ءبىز سوعان دايىن بولۋىمىز كەرەك. ءتىل دەگەن ءبىر كوپىر، تاريح ءبىر كوپىر، مادەنيەت دەگەن كوپىر، وسى كوپىرلەردى قۇلاتپاۋىمىز كەرەك. سول باۋىرلارىمىزبەن ءبىز وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولۋىمىز كەرەك» دەپ ايتقانى بار.
ول كەزدە باتىس تۇركىستان مەن كاۆكاز ايماعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا كەتتى. شىعىس تۇركىستاندى قىتاي باسىپ العان سوڭ، الەمدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە جالعىز تۇركى ءتىلدى، تاۋەلسىز مەملەكەت وسى تۇركيا بولعان. اتاتۇرىك ومىردەن وتكەنىمەن، تۇركى حالىقىنا دەگەن قامقورلىعى ونىڭ يدەيالارى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى. 1953 جىلى قىتايدىڭ التايىنان بارعان قازاق بوسقىندارىن ءۇش جىل تەگىن باعىپ، ولارعا جاتاقحانادان ورىن تاۋىپ، قالتاسىنان اقشا بەرىپ، ءتىل ۇيرەتىپ، جاعدايىن جاساعان تۇركيا ءدال وسى اتاتۇرىك سالعان سارا جولدى ۇستاندى عوي.
اتاتۇرىك ءبىر سوزىندە «ءبىزدىڭ بۇكىل باۋىرلاستارىمىز تۇركياعا جينالسىن» دەپتى. ءسويتىپ تۇركىتىلدەستەردىڭ بارىنە ەسىك اشتى. تاحسين ماياتەپەك دەگەن كىسىنى مەكسيكاداعى كونە ءۇندىس حالىقتارىنىڭ، بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ءتىلىن، تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن ەلشى ەتىپ جىبەرگەن. اسىرەسە جاستارعا قاتتى كوڭىل بولگەن. 23 - ءساۋىر كۇنىن بالالار مەرەكەسى ەتىپ بەكىتىپ، وقۋشىلارعا دەمالىس كۇنىن جاريالاعان. 19 - مامىردى جاستار مەرەكەسى دەپ جاريالاعان. «رەسپۋبليكانىڭ نەگىزىن ءبىز قالادىق. ال ونى كوركەيتەتىن، دامىتاتىن جاستار» دەپ جاستارعا وسيەتىن قالدىرعان. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە بىرنەشە وتا جاسالىپ، قينالىپ ەس-ءتۇسسىز كۇيىندە ستامبۋلداعى تەڭىز جاعاسىنداعى دولماباقشا سارايىندا جاتقان. سول جەرگە جاستار قايىقپەن كەلىپ «عازى پاشا كوپ جاسا!» دەپ ايقايلايدى ەكەن. «عازى دەگەنى ارداگەر، پاشا دەگەن اسكەردىڭ باستىعى، ياعني «ارداگەر قولباسى كوپ جاساڭىز!» دەگەنى عوي. ءال ۇستىندە جاتقان ادام، تۇرۋعا، سويلەۋگە شاما جوق بولسا دا، جاستاردىڭ داۋىسىن ەستىپ، ورنىنان تۇرىپ بالكونعا دەيىن بارعان ەكەن. جانىنداعى ادامدارى، دارىگەرلەر تاڭ قالعان. بالكونعا كەلىپ، تەڭىزدىڭ بۇعازىندا بىرنەشە قايىقپەن كەلىپ ايقايلاپ تۇرعان جاستارعا قاراپ تۇرىپتى، بىراق سويلەۋگە ەشقانداي مۇمكىندىك جوق بولعان سوڭ، قايتا كەلىپ ءوز ورنىنا جاتقان. ودان كەيىن ەشبىر تىلگە كەلمەي، تۇرا الماي ومىردەن وتكەن. بۇل كىسى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە كوپ اۋىرعان. ونىڭ ءولىمىنىڭ ۋاقىتى دا نازار اۋدارارلىق. 1938 جىلى اتاتۇرىك قايتىس بولدى، ارادا 1,5 جىل وتكەندە 1939 جىلى گيتلەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستادى. سوعىس بىتە سالىسىمىەن 1948 جىلى يزرايل مەملەكەتى پايدا بولادى. مۇستافاداي ەرتۇرىككە قاستاندىق جاسالۋى دا مۇمكىن.سەبەبى اتاتۇرىك وسىنىڭ بارىنە قارسى بولعان ەدى.
ءبىر وكىنىشتىسى، قازاقستاندا اتاتۇرىكتىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى، دۇنيەتانىمى كوپ ناسيحاتتالىپ جاتقان جوق. ەسكەرتكىش استانادا اشىلدى، ءبىر كوشەگە اتىن بەردى. جالپى تۇركى جۇرتىنىڭ كورنەكى تۇلعاسى، پاتريوتى رەتىندە دارىپتەۋگە، جاس ۇرپاققا ۇلگى رەتىندە ايتۋعا تۇرارلىق بىرەگەي تۇلعا بولسا، ول وسى - اتاتۇرىك.
ماتەريالدى دايىنداعان ىزگىلىك ناعي،
«اباي-اقپارات»
