ورىستار قازان حاندىعىن 1552 جىلى جانە استارحان قالاسىن 1556 جاۋلاپ العان سوڭ، شىعىسقا قاراي جالعاستى جاۋلاۋ جورىعىن جۇرگىزە المادى، ءبىر مەزەت توقتاپ قالدى. ويتكەنى ولاردىڭ قارسى الدىندا قۇدىرەتتى نوعاي ورداسى ەدىل-جايىق اراسىندا كوسىلىپ جاتتى، ولاردى اتتاپ ءوتۋ مۇمكىن بولمادى.

ءدال وسى تۇستا شىعىستاعى تارتاريا جەرى ارقىلى (التىن وردا ىدىراعان سوڭ، ەۋروپالىقتار باتىستا ورالدان، شىعىستا موڭعولياعا دەيىنگى جەرلەردى جالپىلاي تارتاريا دەپ اتاعان، اتالمىش اتاۋ ماركو پولودان باستاۋ الادى) ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزۋ جانە ونىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋ اعىلشىنداردىڭ ويىن مازالادى. سونىمەن 1558 جىلى اعىلشىن ديپلوماتى انتوني جەنكينسون (Anthony Jenkinson) ورىستارمەن بىرگە ەدىل بويىنا كەلەدى، ونان ارى بۇحاراعا بارادى. قىسقاسى ول ورىس جانە ورتا ازيا ەلدەرىنە جەكە-جەكە ءتورت رەت جيھانكەزدىك ساپار جاسايدى (1558, 1561, 1566, 1571جىلدارى). ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى ەكىنشى ساپارىنان ورالعان سوڭ سىزعان ايگىلى كارتاسى بولىپ تابىلادى. زاماناۋي اتلاستىڭ اتاسى ورتەلي اۆراام (1527-1598) ءوزىنىڭ Theatrum Orbis Terrarum («دۇنيە ءجۇزىنىڭ تەاترى») اتتى اتلاسىنا جەنكينسوننىڭ 1562 جىلعى كارتاسىن «Tartariae Sive Magni Chami Regni typus» دەگەن اتپەن ەنگىزەدى، ءارى 1570 جىلى بەلگيانىڭ انتۆەرپەن قالاسىندا باسپادان شىعارادى. 1987 جىلى جەنكينسوننىڭ قابىرعا كارتاسى تابىلعانعا دەيىن، دۇنيەجۇزى تاريحشىلارى مەن كارتوگرافتارى جەنكينسوننىڭ وسى اتلاسىن ءوز زەرتتەۋلەرىندە پايدالانىپ كەلدى. جەنكينسوننىڭ قابىرعا اتلاسى عىلىمدا «Nova absolutaque Russiae, Moscoviae, et Tartariae, descriptio authore Antonio Jenkinsono Anglo, Clemente Adamo edita, et a Nicolao Reinoldo Londinensi, ari insculpta. Anno salutis, 1562» (رەسەيدىڭ، ماسكەۋدىڭ جانە تارتاريانىڭ جاڭارتىلعان (كارتاسى). اۆتورى انتونيو دجەنكينسونو انگلو. كلەمەنت ادامو مەن نيكولاو رەينالدو لوندينەنسي جاريالادى. 1562 جىلى ويىلعان) دەگەن اتپەن بەلگىلى. دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان سوڭ، وسى كارتانى ورتا مەكتەپ وقۋشىسى ءوز ءۇيىنىڭ جەرتولەسىنەن تاۋىپ العان، سوڭىنان تاريح مۇعالىمىنە سىيعا بەرگەن. ول مۇعالىم اتالعان كارتانى 1986 جىلى پولشانىڭ ءتيىستى ورىندارىنا تابىستايدى. قازىر الگى كارتا پولشانىڭ ۆروتسلاۆ ۋنيۆەرسيتەتى كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى, ونىڭ ۇزىندىعى 101,7سم، ەنى 81,7 سم.

جەنكينسوننىڭ قابىرعا كارتاسىندا نوعاي ورداسى (كارتادا Nagaia) جايىقتىڭ ەكى جاعالاۋىنا ورنالاستىرىلعان. نوعاي ورداسىنىڭ شىعىسىندا قازاقيا مەملەكەتى تۇر (كارتادا Cassakia). ال وڭتۇستىكتە، كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىسىندا جەتى حاننىڭ سۋرەتى سىزىلعان: تۇرىكمەن جەرىندە ازيم حان; بۇحارا جەرىندە بلاگ حان; سامارقاند جەرىندە ماحمۇت حان; تاشكەنت جەرىندە اپيش حان; موعول جەرىندە اليە حان; بالح قالاسىنىڭ ماڭىندا كۋركوت حان; ارداۆيل قالاسىنىڭ جانىندا يسمايل سوپى. ارينە اتى اتالعان حانداردى جەنكينسون لاتىنشا مانەرمەن اتاعان، ءبارى دە ءوزى ساپارلاعان تۇستا بيلىك باسىنداعى حاندار، ال كەيبىرى باسقالاردان ەستىگەن حانداردىڭ ەسىمدەرى. مىسالى، ازيم حان – حادجيم حان، ول حادجيم مۋҳاممەد حان (1519 – 1603) دەپ تە اتالادى، حورەزم مەملەكەتىندەگى شايبانيدتەر اۋلەتىنەن شىققان ونىنشى بيلەۋشى. جەنكينسون تۇرىكمەن دەپ سول كەزدەگى ماڭعىستاۋدان ارال تەڭىزىنە دەيىنگى اۋماقتى اتاعان. ءبىر قىزىق جەرى، قازاقيادان تارتىپ موعول ەلىنە دەيىنگى حاندار مەن حالىقتار اتالمىش كارتادا سالدەلى، شەكپەندى مۇسىلمان قاۋىمى رەتىندە سىزىلعان.

كارتاداعى قازاقيا ورداسىنىڭ تۇرعىندارى قىرعىزدار (كارتادا Kirgessi) دەپ اتالدى. جەنكينسون اتالمىش اتاۋدى ورىستاردان العان سەكىلدى.

جەنكينسوننىڭ قابىرعا كارتاسىنداعى قازاقيا (كارتادا Cassakia)

جەنكينسون كارتاسىندا قازاقيانىڭ اۋماعى انىق كءورسەتىلگەن: وڭتۇستىگى تاشكەنت جانە سامارقاندپەن شەكتەسىپ، باتىسى نوعاي ورداسىمەن جالعاسىپ جاتىر، قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا ۇقساس. ەسكەرسەك، نوعاي ورداسى ىدىراعان سوڭ، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قاسىم حان تۇسىندا ەنە باستاعان.

تاريحتى ساياسات ءۇشىن قىزمەت ەتتىرۋ نەمەسە ءبىر ۇلتتىڭ تاريحىن بۇرمالاپ، ودان جالعان تاريح جاساۋ توتاليتارلىق، وتارلىق جۇيەنىڭ كەرتارتپا، سىڭارەزۋ ايلالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل ولاردىڭ تاريح جونىندەگى ءوز-وزىنە كۇبىرلەۋى عانا. ۇلتتىق بولمىس ۇلتتىق بولمىس بوپ قالا بەرەدى. جاڭا تەڭىز جولى اشىلعانعا دەيىن، دۇنيەجۇزى تاريحىنىڭ تىزگىنى كوشپەلىلەردە بولدى. ولار كوشپەلىلەردىڭ دۇنيەتانىمىمەن ءومىر ءسۇردى، كوشپەلىلەر بيىك قورعاندارمەن قالالارىن نەمەسە مەملەكەتىن قورشاپ العان جوق! قايتا وتىرىقشى ەلدەردىڭ كوپەستەرى كوشپەلىلەردەن سوعىس ولجالارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن، ولاردىڭ جىلجىمالى وردالارىنا ىلەسىپ ساۋدا جاسادى. جىلجىمالى وردالار قازاق اربا دەپ اتالاتىن اربالارعا تىگىلگەن كيىز ۇيلەردەن قۇرام تاپتى. كوشپەلىلەر وتىرىقشى كورشىلەرىنە ەل بيلەۋ ءداستۇرى مەن الەمدىك سوعىس تاكتيكاسىن ۇيرەتتى، ادامزاتتى اتقا مىنگىزدى. كوشپەلىلەر توبىر ەمەس تولقىن بولدى. قارسى كەلگەندەرىن تولقىن ەكپىنىمەن جۋىپ-شايىپ، اۋدارىپ تاستادى. كابينەتتە وتىرىپ الىپ تاريح جونىندە ويىنا كەلگەنىن ايتىپ بۇرمالاۋ، جار سالۋ – ول وڭاي; ونى ءتۇسىنۋ، زەرتتەۋ نەمەسە حالىق جادىنان ءوشىرۋ – ول قيىن. دۇرىس، ورىس وتارشىلدارى قازاق دالاسىن باسىپ العان سوڭ، وتارشىلدارعا ءتان قاسيەتپەن، جەر-سۋ اتتارىن وزگەرتىپ، ورىسشا ات قويدى، ەجەلگى تۇركىلىك نەمەسە قازاقتىق جەر اتتارى ۇمىت بولدى. الايدا ۇمىت بولعان جەر اتتارى حالىقتىڭ جادىندا نەمەسە شىعىس كارتالارىندا ساقتالدى: وسكەمەن – كەڭگىر-تۇرا; ورال – تەكە; اتىراۋ – ۇيشىك; شالقار – اقساقال-باربى، ت.ب. قازا بەرسەك فاكت كوپ.

ورىس يمپەرياسىنىڭ ودان سوڭ رەسەيدىڭ قول استىنداعى تاتارستان ءوز تاريحىنىڭ 17 تومدىعىن جازىپ شىعىپتى، ولاردى ورىس 1552 جىلى باسىپ العان.

ال قازاقستان شە؟ 1847 جىلى حاندىق جۇيەنى ۇزدىك دەيىك، سوندا 1991 جىلعا دەيىن ورىس ۇستەمدىگىندە بولعان جىلى 140 جىلعا دا جەتپەيدى. قازاقتىڭ تاريحشى عالىمدارى نەشە تومدىق كىتاپ شىعاردى؟ كىنا كىمدە؟ تاريحشىلاردا ما، بيلىكتە مە؟ مەنشە ەكى جاقتا دا بار. تاريحشىلاردىڭ باسى قوسىلمايدى، ءبىر-ءبىرىن اياقتارىنان شالادى; باسقا ۇلت وكىلدەرى نەمەسە شەتەل عالىمدارى جازىپ بەرگەن قازاق تاريحىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دارىپتەيدى; ال بيلىك بەرگەن اقشاسىنىڭ تيىن-تەبەنىن ەسەپتەپ، جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارادى; عالىمدارعا ورىنسىز تالاپ قويادى، Scopus (سكوپۋس) تا ماقالا شىعار، بولماسا بەرگەنىمدى قايتار دەپ. مۇنداي ءجايت باتىستا جوق! ال شەتەلدەن اسپەتتەپ اعىلشىن ءتىلدى عالىمداردى قازاق تاريحى جونىندە ءدارىس وتۋگە شاقىرادى، ولار وتارلىق تاريحتى نەمەسە شەتەلگە بۇيرەگى بۇراتىن تاريحتى سويلەيدى. ارينە وتارلىق تاريحتان ارى اسا الماعان ەلدى كىم كورىنگەن باسىنعىسى كەلەدى. قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن تاريحى اراسىنداعى تالاس-تارتىس پەن قيقۋ سوزدەر سوناۋ XVI عاسىرداعى برۋنونىڭ تاعدىرىن ەسكە تۇسىرەدى: اقيقات پەن كەراعارلىق اراسىنداعى تالاس-تارتىس!

نۇرلان كەنجەاحمەت،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، سينولوگ، شىعىستانۋشى، فەربەنك قىتاي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ (گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى) زەرتتەۋشى پروفەسسورى

Abai.kz