بيىل «اتاماننىڭ اقىرى» كينوكارتيناسىنا 50 جىل تولدى. تاسپالانعانىنا جارتى عاسىر ۋاقىت وتسە دە، ءالى كۇنگە كورەرمەندەرىن جوعالتقان جوق. تولىقمەتراجدى، ەكى سەريالى، دەتەكتيۆ جانرىندا تۇسىرىلگەن تۇڭعىش قازاق كوركەم ءفيلمى. 1920-21 جىلدارداعى قازاقستان مەن قىتايدىڭ شىڭجان-ۇيعىر ايماعىنداعى تاريحي وقيعالار جايلى باياندالادى. اتامان دۋتوۆ باستاعان اق گۆاردياشى­لاردىڭ اركەتتەرى سيپاتتالعان. دۋتوۆتىڭ بانداسىن جويۋ تۋرالى وپەراتسيا دايىندالادى. ونى ورىنداۋ چەكيست شادياروۆقا جۇكتەلەدى. ول اتاماننىڭ شتابىنا ەنىپ، ابدەن ونىڭ سەنىمىنە كىرىپ الىپ، ءوز باسىن قاتەرگە تىگە جۇرە، بەرىلگەن تاپسىرمانى ابىرويمەن ورىنداپ شىعادى.

باستى رولدەگى قاسىمحان شادياروۆتى كينو جانە تەاتر اكتەرى، كسرو-نىڭ جانە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءاسانالى ءاشىموۆ سومداعان. 1972 جىلى وسى فيلم ءۇشىن ا.ميحالكوۆ-كونچالوۆسكيگە، ە.تروپينينگە (ستسەناري اۆتورلارى) جانە ا.اشىموۆكە قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى.

تاياۋدا وسى ءفيلمنىڭ جانە «قىز جىبەك» كينوكارتيناسىنىڭ قۇرمەتىنە قر-نىڭ تسيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى «قازاق كينوسىنىڭ التىن قورى» سەرياسىمەن پوشتا ماركالارىن اينالىمعا شىعاردى.

قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءاسانالى ءاشىموۆتى ميلليونداعان كورەرمەن ىقىلاسىنا بولەنگەن «اتاماننىڭ اقىرى» كوركەم ءفيلمىنىڭ تۇسىرىلگەنىنە 50 جىل تولۋىنا وراي قۇتتىقتادى.

ءبىز دە «شادياروۆتى» قۇتتىقتاي بارىپ، جاقسى سۇحبات قۇردىق.

تۇسكە دەيىن – بەكەجان، تۇستەن كەيىن قاسىمحان بولىپ وينادىم

– ءاسانالى اعا، بۇل كينوكارتينا ءبىز جارىق دۇنيەگە ەندى كەلىپ جاتقاندا ءتۇسىرىلىپتى. جارتى عاسىر ءوتتى!

– ەندى بۇگىن سۇحبات الىپ وتىرمىز دەيسىڭ عوي؟!

– ءدال سولاي، اعا! بۇرىنىراقتا بەرگەن ءبىر سۇحباتىڭىزدا «تۇسكە دەيىن – بەكەجان، تۇستەن كەيىن قاسىمحان بولىپ ويناعان كۇندەرىم باستالدى» دەپسىز. ءبىز دە اڭگىمەمىزدى «اتاماننىڭ اقىرىنان» باستاساق. ءداستۇرلى سۇراق: بۇل كارتيناعا قالاي كەلدىڭىز؟ سوندا بۇل فيلم «قىز جىبەكپەن» قاتار تۇسىرىلگەن بولدى عوي؟

– «اتاماننىڭ اقىرى» قازاق تاريحىنداعى دەتەكتيۆ جانرىنداعى تۇڭعىش فيلم بولسا،«قىز جىبەك» – تۇڭعىش تاريحي فيلم. «قىز جىبەكتى» ءتۇسىرۋ – تۇتاس ءبىر كەزەڭ عوي. ول كەزدە ماسكەۋ جاققا قارايمىز. قارجى سولاردان. وعان دەيىن بىزگە تاريحي فيلم تۇسىرۋگە رۇقسات بەرمەگەن. «قىز جىبەكتى» اۋەلى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ بەدەلىمەن قىرعىزدار تۇسىرمەك بولعان. ماسكەۋدەن رۇقسات تا الىپ، جوسپارعا ەنگىزگەن. ءبىزدىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسىن»، «كوكسەرەكتى» دە ءتۇسىرىپ جۇرگەن سول قىرعىز رەجيسسەرلەرى عوي. وزدەرىندە ءجوندى تاريحي، سالماقتى ماتەريال جوق، سوندىقتان ءبىزدىڭ شىعارمالارعا قىزىعا بەرەدى. بىراق ايتۋ كەرەك، ول تۇستاعى قىرعىز رەجيسسەرلەرى مىقتى بولدى.
سودان بۇل كارتيناعا وكىمەت ارالاسىپ، ديمەكەڭ (دىنمۇحامەد قوناەۆ): «ءبىزدىڭ ءفيلمدى نەگە قىرعىزدار ءتۇسىرۋى كەرەك؟» – دەپ نامىسقا تىرىسىپ، تارتىپ العانداي بولدى. رولدەرگە سىناق باستالىپ كەتتى. قىز جىبەكتىڭ رولىنە 500-دەي قىز تۇسۋگە ىنتا بىلدىرگەن. ءبارى بىردەي ەكرانعا تۇسپەسە دە، سۋرەت ارقىلى سىناققا تۇسكەندەر وتە كوپ بولدى. بەكەجان رولىنە ىدىرىس نوعايباەۆ، نۇرمۇحان ءجانتورين، كاۋكەن كەنجەتاەۆ، ءانۋار مولدابەكوۆ جانە مەن «تالاستىق». باسەكەلەستەرىم – كىلەڭ مىقتىلار. سوسىن تەاترعا كەلىپ، تسەحتان كوستيۋم مەن دۋلىعانى تاڭداپ كيىپ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، كاستينگتەن وتۋگە باردىم. ىقىلاسىم اسا جوعارى، وسى رولدە قالايدا ويناعىم كەلەدى.

سىناق كەزىندە وڭ جامباسىما كەلەتىن ءۇزىندى بەرىلدى. عابيت مۇسىرەپوۆ مەنىڭ ويىنىمدى كورىپ: «بەكەجان مىناۋ عوي!» – دەپتى. ءسويتىپ، جۇلدىزىم جانىپ شىعا كەلدىم. قۋانىشىمدا شەك جوق.

جالىنداپ تۇرعان جاستىق كەزەڭ. 31-32-دەگى كەزىمىز عوي. بويداعى كۇش-قۋات اسىپ-تاسىپ تۇرعان شاق. وعان دەيىن بەكەجان ءرولىن وپەرالىق تەاتردان كورىپ جۇرگەنىم بار، سوندىقتان اسقان ىقىلاسپەن كىرىسىپ كەتتىم. بىراق رەجيسسەرمەن كەلىسىپ الدىم. «مەن بەكەجاندى ەل اۋزىنداعى دورەكى، ۇردا-جىق، قاراقشى بەينەسىندە ەمەس، ءبىر باسىندا اقىلدىلىعى دا، اڭعالدىعى دا بار، جەرىن سۇيگەن اق جۇرەگى، ەلىن قورعايتىن بىلەگى بار ناعىز دالا سەرىسى ەتىپ كورسەتەم»، – دەدىم. رەجيسسەر كەلىستى. ماعان بۇل ءرولدى ويناۋدا تولىقتاي ەركىندىك بەرىلدى.
ءبىر كۇنى شاكەن اعا ايمانوۆتان حابار كەلسىن. «اتاماننىڭ اقىرى» ءفيلمىنىڭ ستسەناريى بەكىتىلىپ، وعان اكتەرلاردى ىرىكتەۋ باستالعاندا: «باسقا كەيىپكەرلەردە شارۋام جوق. قاسىمحان شادياروۆتىڭ رولىنە دايارلاپ وتىرعان ادامىم بار. ول – ءاشىموۆ»، – دەپ كوميسسيا جينالىسىندا وتىرىپ الىپتى. «ارمانىم بولعان بەكەجان وبرازىنا قولىم ەندى جەتكەندە، بۇل قيىن بولدى عوي؟..» – دەيمىن شاكەڭە ارتىق ءسوز ايتا الماي كۇمىلجىپ. شىندىعىن ايتقاندا، ەكى ءرولدى قالاي الىپ جۇرەمىن دەپ شامالى تارتىندىم. ماعان ازىرگە بەيمالىم قاسىمحاننان گورى بەكەجانعا كوبىرەك كوڭىلىم اۋىپ تۇر. سوندا شاكەڭ: «اقىماق بولما! شەت ەلدىڭ ارتيستەرى ءبىر ۋاقىتتا ءتورت فيلمگە قاتار تۇسەدى. وسى فيلم ماعان جۇكتەلگەندە، باستى رولدە مەن سەنى كوردىم. قالعان اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرايىق»، – دەپ اڭگىمەنى قىسقا قايىردى. كەلىسپەسكە شاراڭ جوق. ول ەندى شاكەڭ عوي!

ءسويتىپ قوس ءفيلمنىڭ قوس كينورەجيسسەرى – سۇلتان قوجىقوۆ پەن شاكەن ايمانوۆ مەنىڭ «قىز جىبەك» پەن «اتاماننىڭ اقىرىنداعى» ماسەلەمدى شەشۋگە كىرىستى. ارنايى جۇمىس كەستەسى جاسالدى. ەڭ باستىسى، ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ بولۋىنا كوپ كوڭىل ءبولىندى. سوسىن تۇسكە دەيىن – بەكەجان، تۇستەن كەيىن قاسىمحان بولىپ ويناعان كۇندەرىم باستالىپ كەتتى.

قىزۋقاندى رولدەن سالقىنقاندى رولگە ەنۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەدى!

– ەكى كارتينا ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن ەكى كەزەڭدى باياندايدى. ءبىر كۇندە ءبىر وبرازدان شىعىپ، ەكىنشى وبرازعا ەنە كەتۋ قيىنعا سوققان جوق پا؟

– قيىنعا سوققان جوق. قايتا ەكى ءرولدىڭ ءبىر-بىرىنە تيگىزگەن كومەگى كوپ بولدى. قىزۋقاندى رولدەن سالقىنقاندى رولگە ەنۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەدى! ەكى رولگە دە اسىعىپ تۇراتىنمىن. بويىمدا نە بار، سونىڭ ءبارىن اياۋسىز بەردىم، جانىمدى سالدىم. بەكەجاننىڭ ەپيزودىنا ءتۇسىپ كەلگەن سوڭ، قاسىمحان وڭايلاۋ بەرىلەتىن. قىزۋقاندى بەكەجاننىڭ مىنەزىن ءسال ساباسىنا تۇسىرە قويسام، قاسىمحاننىڭ حاراكتەرىن ءدال ۇستاپ الامىن. ويتكەنى، قاسىمحان – ءار قادامىن اسا ساقتىقپەن جاسايتىن اقىلدىڭ ادامى. ايتپەسە ول بارلاۋشى بولىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماڭىزدى تاپسىرمانى ورىنداي الار ما ەدى. ال كەرىسىنشە، قاسىمحاننان كەيىن بەكەجاننىڭ جان-دۇنيەسىنە ەنۋ قيىنداۋ تيەتىن. وعان وتە ساق چەكيست سياقتى ۇزاق ويلانىپ وتىرساڭ، قاتە قادام جاساماۋعا تىرىسامىن دەپ قارايلاي بەرسەڭ، اڭعالداۋ باتىردىڭ بەينەسىنەن مۇلدە اۋلاقتاپ كەتەر ەدىڭ.

«اتاماننىڭ اقىرىندا» دا ماعان تولىقتاي ەركىندىك بەرىلدى. نەگىزگى پارتنەرىم – شاكەڭنىڭ ءوزى. ۇلكەن، ءىرى پلانداردا شاكەڭنىڭ ءوزى كادر سىرتىندا مەنىمەن «سويلەسىپ» وتىرادى. شاكەڭدى الداۋعا بولمايدى. جانىمىز لۇپىلدەپ، ءار ءدۋبلدى تابيعي ويناۋعا تىرىساتىنبىز. اكتەردىڭ جۇرەگى ءوز كەۋدەسىنە سىيماي لۇپىلدەپ الا جونەلسە، سول جەردەن ءبىر نارسە شىعادى دەگەن ءسوز. سولاي بولدى. ەكى ءفيلمدى دە ەكرانعا ابىرويمەن الىپ شىقتىق قوي.

«اتاماننىڭ اقىرى» «قىز جىبەكتەن» كەش باستالعانىمەن، ءبىر جىلعا جەتپەي، 11 ايدا ءتۇسىرىلىپ ءبىتتى. بۇل كينو سالاسىنىڭ سول كەزدەگى ولشەمىمەن باعالاعاندا رەكوردتىق كورسەتكىش بولاتىن. وسىنشالىقتى قىسقا مەر­زىمدە كوركەمدىك دەڭگەيى بيىك كلاسسيكالىق تۋىندى ءتۇسىرۋدىڭ نەگىزگى كىلتى – ءوز ءىسى­نىڭ ناعىز مامانى اتانعان كىل مىق­تى­لاردىڭ توپتاسۋى بولدى. ءفيلمدى قويعان كينورەجيسسەر شاكەن ايمانوۆتان باستاپ، اسسيس­تەنتى – قۋات ابۋسەيىتوۆ، وپەراتورى – اسحات اشراپوۆ، كومپوزيتورى ەركەعالي راح­ماديەۆ باستاعان شىن دارىندار فيلمگە ماڭگىلىك عۇمىر سىيلادى.

– جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىڭىزدەي، «قىز جىبەكتى» و باستا قىرعىزدار تۇسىرەمىز دەپتى. ال «اتاماننىڭ اقىرىنا» ۇيعىر اعايىنداردىڭ «تالاسقانى» راس پا، اعا؟

– «اتاماننىڭ اقىرىنداعى» قاسىمحان شادياروۆ – ومىردە بولعان ادام. قاسىمحان شانىشەۆ دەگەن تاتارشاتىس قازاق. جالپى، بۇل فيلم ديمەكەڭنىڭ تاپسىرىسىمەن تۇسىرىلگەن. سول جىلدارى «يزۆەستيا» گازەتىنە شادياروۆ تۋرالى ءبىر ماقالا جاريالانىپ، ديمەكەڭە شاكەڭ جولىعىپ قالعاندا، «مىناۋ كينوعا سۇرانىپ تۇرعان دۇنيە ەكەن» دەيدى.

«اتاماننىڭ اقىرى» ءتۇسىرىلىپ بىتكەندە، ديمەكەڭە شانىشەۆتىڭ الىس تۋىستارى كەلەدى. تاتار ۇلتىنان. ءيا، ۇيعىرلار دا «بۇل بىزدىكى» دەگەن جاعدايلار بولعان. دۋتوۆتى ولتىرگەن شادياروۆ ەمەس، ۇيعىرلار دەدى. ولاردىڭ العا تارتقان ءۋاجى – شانىشەۆتىڭ جانىندا جۇرگەن وڭ قول، سول قولدارى ۇيعىر بولعان. ماحمۋد قوجامياروۆ دەگەن ۇيعىر وڭ قولى بولعان. دۋتوۆتىڭ باسىن كەسىپ الىپ، قاپ­قا سالىپ اكەلگەن سول بولۋى كەرەك. ال نەگىزگى وپەراتسيانى باسقارعان – شانىشەۆ. ول بايدىڭ بالاسى بولعان. بايدىڭ تۇقىمىسىڭ دەپ قۋدالاعان سوڭ ول وسى وپەراتسيانى موينىنا العان. «قيىن وپەراتسيانى جاساپ، سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ءوزىمدى-ءوزىم اقتايمىن» دەيدى. وپەراتسيانى وتە ءساتتى ۇيىمداستىرادى. بىراق ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن «بۇل ءبارىبىر بايدىڭ بالاسى، دوس بولا المايدى، سەنۋگە بولمايدى» دەپ ىزىنە تۇسكەن سوڭ تاۋ ارقىلى قىرعىز ەلىنە قاراي قاشقان. سودان ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن.

– ءفيلمنىڭ 90 پايىزى وزبەكستاندا، 10 پايىزى قازاقستاندا ءتۇسىرىلىپتى. نەگە؟

– ول تۇستا ەلەكتر سىمدارى مەن اسفالت جولدارى جوق كەنتتى نەمەسە قالانىڭ ءبىر بولىگىن تابۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. فيلم وقيعالارىنداعى حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنا ءتان كورىنىستەر سوناۋ الىستاعى حيۋادان تابىلدى. ءسويتىپ فيلم كادرلارىنىڭ ءبىراز بولىگى وزبەكستان جەرىندە ءتۇسىرىلدى. حيۋا شاھارىنداعى ورتالىق بازار، كەرۋەن ساراي، قامال قابىرعالارى كارتينا جەلىسىمەن ۇيلەسە كەتتى. ال ءوزىمىزدى الاتىن بولساق، الماتىداعى كونە شىركەۋ توڭىرەگى مەن جاركەنتتەگى ءۋالىباي مەشىتىنىڭ اۋماعىندا، كەگەن، نارىنقول ماڭايىندا دا ءبىراز ەپيزودتىق كورىنىستەر ءتۇسىرىلدى.

– شادياروۆتا ءبىر دۋبلدا-اق ءساتتى ورىنداپ شىققان ەپيزودىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ ال ەڭ قيىن سوققان كورىنىس قايسى؟ جالپى، كەيىن «قاپ، وسىلاي ويناعاندا عوي!» دەيتىن «اتتەگەن-ايلار» بولدى ما؟

– «اتتەگەن-اي» كەز-كەلگەن اكتەردا بولادى. ءبارى بىتكەن سوڭ، ءوزىڭ دە كورەرمەن رەتىندە قاراپ وتىرعاندا، «قاپ-اي، مىنا تۇسىن كىشكەنە وسىلاي ويناپ جىبەرگەندە، انە ءبىر قيمىلدى بىلايشا جاساعاندا» دەگەن سەكىلدى ويلار كەلەدى، ارينە. بىراق ول دا دۇرىس ەمەس. كورەرمەنگە ەڭ العاش جول تارتقان كارتينا ارقاشان ءبىرىنشى بولىپ قالادى.

ول كەزدە ءبىر ەپيزود ون-ون بەس دۋبلعا دەيىن تۇسىرىلەتىن. قازىر عوي،ءبىر، ءارى كەتسە ەكى دۋبل جاسايدى. تسيفرلىق تەحنولوگيانىڭ جەمىسى. ال ول ۋاقىتتا پلەنكاعا تاسپالاناتىن. كوبىسىنەن اقاۋ شىعاتىن. كۇردەلى ساحنالار كوپ تۇسىرىلەتىن. ول كەزدە ءبىر-ەكى-اق دۋبلمەن شەكتەلۋ دەگەن مۇلدەم بولمايتىن. العاشقى دۋبلدا-اق ەپيزودتى ءساتتى ويناپ شىققانىڭمەن، مىندەتتى تۇردە بىرنەشە قوسالقى، «ستراحوۆوچنىي دۋبل» دەگەندەر بولادى. ويتكەنى، پلەنكاعا سەنىم جوق. بىراق ءبارىبىر دە العاشقى دۋبل كوبىرەك تاڭدالادى.
فيلم ءبىتىپ، مونتاجدالىپ جاتقاندا، شاكەڭنىڭ: «بالا، جاقسى!» – دەپ ارقامنان قاققانى بار. ريزا بولعانى. ءوزىم ءالى كورگەن دە جوق ەدىم كينونى. ونداي كىسىلەر ماقتاۋعا «ساراڭ» كەلەدى. بىرەۋلەر ماقتاۋىڭدى ابدەن اسىرىپ، جەر-كوككە سىيعىزباي كوتەرىپ الا جونەلۋى مۇمكىن. ال شاكەڭنىڭ قاتتى ريزا بولعانى سول، ءجاي عانا «بالا، جاقسى» دەۋشى ەدى…

ءبارىن ساعىنامىن…

– «اتاماننىڭ اقىرى» – شاكەن ايمانوۆتىڭ سوڭعى ءفيلمى.  جۇلدىزدى ءفيلمىن ءوز كورەرمەندەرىمەن كورە الماي كەتتى…

– ءفيلمنىڭ تۇڭعىش پرەمەراسى گرۋزيادا ءوتتى. سوندا قازاق مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى وتكەن بولاتىن، سوعان اپاردىق. كورەرمەن جىلى قابىلداپ، ءبىزدىڭ دە كوڭىل-كۇيىمىز كوتەرىڭكى بولدى. سودان ارى قاراي شاكەڭ ماسكەۋگە پلەنۋمعا ءجۇرىپ كەتتى، ال ءبىز ەلگە، الماتىعا قايتتىق. ءامينا اپاي (ومىرزاقوۆا) بار، ءماجيت (بەگالين) بار، ءبارىمىز بارمىز. الماتىعا كەلگەننەن كەيىن ەكى كۇننەن سوڭ قارالى حاباردى ەستىدىك عوي، شاكەڭ قايتىس بولدى دەگەن. ءسويتىپ شاكەڭ «اتاماننىڭ اقىرىن» ءوزىمىزدىڭ كورەرمەندەرمەن كورە المادى.
بىراق ءبىز ماسكەۋدە «كينو ۇيىندە» «اتاماننىڭ اقىرىنىڭ» ارنايى پرەمەراسىن جاسادىق. جاڭا كارتينانىڭ تانىستىرىلىمىن جاساۋ كينوگەرلەر اراسىندا اينىماس داستۇرگە اينالىپ كەتكەن زاڭدىلىق بولاتىن. سوسىن ونى «كينو ءۇيىنىڭ» مەيرامحاناسىندا مىندەتتى تۇردە اتاپ وتەتىنبىز. سولاي جاسادىق شاكەڭسىز. ءبارىمىز ۇستەلدەن تۇرىپ جاتقانىمىزدا مەيرامحانا مەڭگەرۋشىسى «ەندى مىناۋ ۇستەلگە وتىڭىزدەر» دەپ كەلەسى ەسىككە باستادى. ەكىنشى ءبىر ۇزىن ۇستەل تاماقتان قايىسىپ تۇر ەكەن. سوندا شاكەڭ ماسكەۋگە ءبىر بارعان ساپارىندا وسى ءفيلمنىڭ اقىرى پرەمەراسى بولادى عوي دەپ، استا-توك داستارقاننىڭ اقىسىن تولەپ كەتكەن ەكەن. ايگىلى دونسكوي (مارك سەمەنوۆيچ) بار، نيكيتا بار (ميحالكوۆ), وداققا تانىمال باسقا دا ءىرى-ءىرى كينورەجيسسەرلار بار، ءبارى ريزا بولىپ جاتتى. ال ءبىز ىشتەي ءۇنسىز عانا ەگىلىپ قالىپ ەدىك سوندا… مۇنداي مارتتىك تەك شاكەڭنىڭ قولىنان عانا كەلۋشى ەدى!

شاكەن اعا الگى ءوز قازاعىمىز ايتىپ جۇرگەن اعايىنگەرشىلىك، جەرشىلدىك دەگەننەن «ءنول» بولاتىن. ايتپەسە ءوزىنىڭ ۇلى دا وپەراتور بولىپ ءجۇردى. باسقا قازاق بولسا الدىمەن ءوز بالاسىن كوتەرىپ، سونى العا تارتا بەرەر ەدى عوي. ءوز قىزى، مەنىڭ ايەلىم مايرانى دا كينوعا تۇسىرۋىنە بولار ەدى. ايەلى دە اكتريسا بولدى. مەن ومىرىمدە ءدال شاكەڭدەي ءىرى، كەسەك ادامدى كورگەن ەمەسپىن. ەندى كورمەيمىن دە. ول – ەتالون!

– ايگىلى شاكەن ايمانوۆ ءدال قازىر وسى جەردە وتىرسا، ول كىسىمەن نە جايىندا سويلەسكەن بولار ەدىڭىز؟

– ارينە، فيلم تۋرالى سويلەسەر ەدىك. فيلم دەگەن ەندى شاكەڭنىڭ «پوتولوگى» عوي. «اتاماننىڭ اقىرىنان» كەيىن ول كىسى ۇزاق دايىندىقپەن ابايعا كەلىپ ەدى. ەندى ابايدى باستاپ كەتۋ كەرەك بولاتىن، ارمانى سول ەدى. ماسكەۋ ساپارىنداعى ءبىر جيىندا ايتقان ءسوزى بار-تىن: «اكتەرىم دايىن، ەندى ابايدى تۇسىرۋگە رۇقسات بەرسەڭدەر»، – دەپ. شاكەڭە قالايدا بەرەدى عوي رۇقساتتى. سول اباي تۋرالى سويلەسەر ەدىك دەپ ويلايمىن. ابايعا دا مەنى دايىنداپ ءجۇرىپتى. شاكەڭدەي ماستەردەن سونداي ۇلكەن باعا الۋ، سەنىمىنەن شىعۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت ەدى. شاكەن – تۋما تالانت. ول – دالا اكادەميگى. ول كينو ەمەس، باسقا سالادا جۇمىس ىستەسە دە ودان ءسوزسىز اكادەميك شىعادى.

– شاكەن ايمانوۆقا دەگەن قۇرمەتىڭىز ءاربىر سوزىڭىزدەن، ۇنىڭىزدەن سەزىلىپ تۇر، اعا! وسى كۇنى تاعى كىمدەردى ءجيى ساعىناسىز؟

– بارلىعىن، بارلىق دوسىمدى ساعىنامىن. ىدىرىس (نوعايباەۆ), نۇرمۇقان ء(جانتورين), فاريدا ء(شارىپوۆا), ءانۋار (مولدابەكوۆ)! پارتنەرلارىم عوي… (شىلىمىنا قول سوزدى). سولار بۇل ومىردەن كەتىپ قالعاننان كەيىن مەن دە ءبىر كۇندە تەاتردان الىستاپ، ون جىلعا ءۇزىلىس جاساپ كەتتىم. پارتنەرلارىم جوق دەپ سولارمەن ويناعان سپەكتاكلدەرىمدى ويناعام جوق. ون جىلدان كەيىن قايتىپ كەلدىم.

ءبارى دە تۇسىمە كىرەدى. شاكەن ءجيى كىرەدى. ءازىربايجان (مامبەتوۆ) كىرەدى. ىلعي جاقسى جاعدايدا ەنەدى ءبارى. ويانا كەتكەندە ءتۇسىم ەكەنىنە قينالىپ قالاتىن ساتتەرىم دە بولادى.

قازىر «ءبىر اپتادا» ءبىر سەريال تۇسىرەدى

– «تۇشىنىپ كورەتىن تاريحي فيلم جوق. ال سەريال دەگەندى قابىلدامايمىن، ول – ونەر ەمەس» دەپسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا. قازىر سوندا «كوك جاشىكتەن» نە كورىپ ءجۇرسىز؟

– قازىر «ءبىر اپتادا» ءبىر سەريال تۇسىرەدى. ونداي ونەر بولمايدى. اشىعىن ايتقاندا، كەيىنگى وتىز جىلدا «مىناۋ ءبىر عاجاپ دۇنيە ەكەن» دەيتىندەي، جالت ەتكەن ءبىر اكتەرلىق ويىندى كورە المادىم. مىسالى، ەلدىڭ اۋزىندا بەكەجان، تولەگەندەر قالدى عوي. ال سەريالداردا ونداي ايتۋلى ءرول بولمايدى. سەريالداردا اكتەر وزىنە بەرىلگەن ءماتىنىن تارسىلداتىپ ايتادى دا شىعادى. اكتەرمەن جۇمىس جوق قازىر. رەجيسسەرلاردىڭ ءوزى شالا. قازىر تەز ءتۇسىرۋدى، قوماقتى قاراجات تابۋدى كوزدەيدى كوبىسى. ال ونداي دۇنيەلەر حالىقتىڭ، كورەرمەننىڭ دەڭگەيىن تۇسىرەدى. بالكىم، ءبىر كورۋگە جارايتىن شىعار، بىراق كوڭىلدە ساقتالمايدى.

ومىردەن ونەر جاساۋ كەرەك. رەسەيدىڭ «تراكتوريست» دەگەن كومەديالىق ءفيلمى بار، كۇلەسىڭ، وي تۇيەسىڭ. سونى ونەرگە اينالدىرعان. مىسالى، چەكيست تۋرالى ءفيلمدى الايىق، «اندا باردى، الىپ كەلدى» دەي سالساق، ول قىزىق بولمايدى. وعان جان ءبىتىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى جاعدايدى قوسۋ كەرەك. سوعان بارۋ جولدارى، قينالىستارى، توبەلەسى سياقتى جاعدايلار قوسىلادى. دالادا كەلە جاتقاندا مۋزىكا ويناپ تۇر، باقىتتى، ايەلى الدىنان جۇگىرىپ شىعادى. ايەلى وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇنى ساتقىن دەپ ويلايدى. چەكيست بارا جاتقان جۇمىسىن ەشكىمگە ايتۋعا بولمايدى. چەكيستەر اراسىندا «حالىق باتىرىن بىلۋگە ءتيىس ەمەس، ال چەكيست حالقىن بىلۋگە ءتيىس» دەگەن ءتامسىل بار. ونىڭ قالتاسىندا نە قالامساپ، نە قاعاز بولماۋى كەرەك. ول بولسا ۇستالىپ قالادى. ءبارىن جادىندا ساقتاۋى كەرەك. ونىڭ بەتىندە ەرەكشە بەلگى بولماۋى، تاپ-تازا ادام بولۋى ءتيىس. مىنە، بىزگە وسى سياقتى مازمۇنى تەرەڭ فيلمدەر كەرەك.
قازىر حاندار تۋرالى كينو ءتۇسىرىلىپ ءجۇر. كىلەڭ شاپقىلاعان اتتار، تولعان ماسسوۆكا، بولدى. قازىرگىشە ايتقاندا، ەكشن. بىراق ىشىندە وبراز جاساعان اكتەرلار جوق. ءبارى جالپىلاما. اكتەردان كەيىپكەر جاساۋ كەرەك. ال كەيىپكەر جوق. ياعني فورما بار، مازمۇن جوق. سوسىن كەلىپ كوڭىلىمىز تولماي جاتادى.

اباي، عابيت، مۇحتار جانە ورالحان

– اعا بۋىننىڭ جاس بۋىنعا كوڭىلدەرى تولىڭقىراماي جاتاتىنى ءومىردىڭ زاڭدىلىعى ىسپەتتى. ال ءوزىڭىزدىڭ كەشەگى جاس اسانالىگە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ قازىر الدىڭىزدا ومىرگە ەندى عانا قانات قاققالى تۇرعان بوزبالا ءاسانالى وتىرسا، وعان بۇگىنگى ابىز ءاسانالى قانداي كەڭەس ايتقان بولار ەدى؟

– قازاق سول «ادام بول، جاقسى ءجۇر» دەيدى عوي قاشاندا.

– تىڭدار ما ەدى؟ جالپى، ءوزى قانداي بالا ەدى، تەنتەكتىك جاساعان كەزدەرى بولدى ما؟

– تىڭدايدى عوي، قايدا بارادى. وتە جۋاس ەدى. بىراق كولحوزداعى ۇلداردىڭ اتامانى بولدى. ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، السىزدەرگە بولىسىپ جۇرەتىن، ونداي كەزدەردە توبەلەسۋگە تۋرا كەلەتىن ساتتەرى دە ءجيى بولاتىن. بىراق اتامان ەكەنمىن دەپ سوتقارلىق جاساپ، جامان اتى شىققان جەرى جوق.

– ءاسانالى اعا، ەلسىز ارالعا كەتەر بولساڭىز، وزىڭىزبەن بىرگە قانداي كىتاپتاردى الا كەتەر ەدىڭىز؟

– ابايدى الىپ كەتەر ەدىم. ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن قانشا وقىساڭ دا تەرەڭىنە بويلاپ كەتە بەرەسىڭ، ءار وقىعان سايىن جانىڭا ءبىر نارسە تاۋىپ وتىراسىڭ. عابيت (مۇسىرەپوۆ) پەن مۇحتاردىڭ (اۋەزوۆ) شىعارمالارىن دا الا كەتەر ەدىم. ورالحاننىڭ (بوكەەۆ) اڭگىمەلەرى جاقسى. قاي-قايسى دا كينوعا سۇرانىپ تۇر. اتتەگەن-اي، تۇسىرەتىن ادام جوق. سوعان ەشكىم بارا الماي جاتىر.

– قازاقتىڭ قاي مىنەزى باعى، قاي مىنەزى سورى؟

– مەنىڭ كۇندەلىگىمە تۇسىرگەن ءبىر افوريز­مىم بار، «ونەردىڭ جانى – قۇشتارلىق، جاۋى – ىشتارلىق» دەگەن. قازاقتىڭ ىشتارلىعى، كورەالماۋشىلىعى، كۇنشىلدىگى – سورى. ال ەندى قانىنا سىڭگەن قوناقجايلىق قاسيەتى، قولىنىڭ اشىقتىعى، استىنداعى جالعىز اتىن ءتۇسىپ بەرەتىن قايىرىمدى مىنەزى ەشبىر ۇلتتا جوق شىعار.
كۇنى كەشە اتىراۋدا بولىپ كەلدىم. ماحامبەت وتەمىسۇلى اتىنداعى وبلىستىق اكادەميالىق قازاق دراما تەاترى عيماراتىنىڭ الدىندا تەاتر جانە كينو اكتەرلارى ءسابيرا مايقانوۆا، نۇرمۇحان ءجانتورين، حاديشا بوكەەۆا جانە ماعان ارناپ ەسكەرتكىش اشىلدى. قولادان قۇيىلعان ءتورت تارلان! بۇل اتىراۋلىقتاردىڭ مادەنيەتكە، ونەرگە، ونىڭ وكىلدەرىنە، اعا ۇرپاققا دەگەن قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى دەپ بىلەمىن. وسىندايدا كەيدە «ءتىرى ادامعا ەسكەرتكىش قويىلعانى نەسى؟» دەگەندەي ايتىلىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. مىنە، الگى ايتقان ىشتارلىق وسى. ال ءبىز تورتەۋىمىز انسامبل قۇرىپ جاراسىپ تۇرمىز. جۇرەگىمە قۋانىش تولدى سول كۇنى. ءبىز ونەردە دە، ومىردە دە ءبىر ءجۇرىپ ەدىك. ساعىنامىن سول كۇندەردى! الگىندە ايتتىم عوي، بۇلار كەتكەن سوڭ مەن دە تەاتردان كەتىپ قالعان كەزىم بولعان. ولاردى مەن قاتتى جوقتاعام. «جازىعىمىز» – ءتىرى جۇرگەنىمىز.

ءبىر قاپ ۇن

– ارماننىڭ ءبارى جۇرەگىمىزگە بالا شاقتان ورنىعاتىنى اقيقات. بالا كۇنگى ارمانىڭىز ورىندالدى ما؟ «رايىمبەك سەيىتمەتوۆ ەكەۋمىز ۇن ساتقانبىز» دەگەن وقيعاڭىزدىڭ ەسىمە ورالىپ وتىرعانى. ارمانعا اپارار جول دا سول ۇن ساتۋدان باستالدى ەمەس پە؟..

– ءبىز اكەسىز وسكەن ۇرپاقپىز. اكەمىز ءتورت جاسىمىزدا سوعىسقا كەتكەن. بەينەسى ەسىمىزدە جوق. شەشەي ناۋبايحانادا جۇمىس ىستەدى. ايلىق دەگەن جوق، كۇندە جۇمىستان قايتقاندا جارتى كەلى، ءبىر كەلى اق ۇن الىپ كەلەدى. مەن تۇندە بارىپ كومەكتەسەمىن. ءبىر جىلداي جيعان اق ۇنى ۇلكەن ءبىر قاپ بولدى. اق ۇن دەگەن وتە قات بولاتىن. رايىمبەك ەكەۋمىز سول ءبىر قاپ ۇندى بازارعا الىپ شىقتىق. ساتۋعا. بىرگە وقىعان بالالار كورىپ قويماسا ەكەن دەپ تارتىنىپ، ۇيالىپ ءجۇرمىز. ول تۇستا ساۋدا جاساۋ ۇيات بولىپ سانالاتىن. قىرسىققاندا سول كۇنى قاتتى جەل تۇرىپ، ۇننىڭ جارتىسى جەلگە، جارتىسى بەتكە كەتتى. ابىروي بولعاندا جىلدام ءوتتى. سول ءبىر قاپ ۇننىڭ اقشاسىمەن كەلدىك قوي وسى الماتىعا.

شەشەي: «بالام، الماتىعا بار، كەز-كەلگەن يت وقۋ بولسا دا ءتۇس»، – دەپ باتاسىن بەرىپ جىبەردى. مەنى بۇل ماماندىققا اسقار توقپانوۆ الىپ كەلدى. ءبىزدىڭ ەلدە اكتەرلىك كاسىپتى ونشا قۇپ كورە بەرمەيتىن. شەشەمە: «يت وقۋ بولسا دا ءتۇس دەپ ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، ءبىر يت وقۋعا ءتۇسىپ كەلدىم»، – دەدىم، ول: «وقي بەر»، – دەدى. شەشەمنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ماعان سولاي دەم بەرگەن. مىنە، ءبىز ونەرگە وسىلاي كەلدىك. مەن جۇمىسىمدى كينودان باستادىم. ءبىرىنشى كۋرستا، 17-18 جاسىمدا «بوتاگوزگە» ءتۇستىم. كينوعا تۇسەم دەپ وقۋدان شىعىپ قالىپ، ءبىراز قيىندىق كورگەن كەزىم دە بولدى. سوندا دا قينوعا ءتۇسۋدى تاستاماي، كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەنشە ءۇش-ءتورت فيلمگە ءتۇسىپ قالدىم. بۇلار كينوعا ءتۇسۋدىڭ ءادىس-تەحنولوگياسىن تۇسىنبەي تۇرعان كەزدەگى باستاۋ عوي، بىراق ءبارى مەنىڭ پايداما شەشىلدى. جەپ جۇرگەن اق نانىم ادال.

جالپى، مەنى وسىنداي الەتكە جەتكىزگەن، باعىتتاعان – ۇلكەن اكەم، اكەمنىڭ اكەسى – ىسقاق ءپىرادار. ۇنەمى اپپاق بولىپ كيىنىپ جۇرەتىن. اۋليە ادام ەدى. سول كىسىنىڭ الدىنداعى پارىزىمدى قالاي وتەسەم ەكەن دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. كەيىن اۋىلعا سول كىسىنىڭ اتىمەن مەشىت تۇرعىزدىم. سول كۇنى قاسيەتى بار ءبىر كورىپكەلدىڭ ايتۋىنشا، مەشىت توبەسىندە شەڭبەر پايدا بولىپ، اينالاسىنا اتام، اكە-شەشەم، جارىم، بالالارىم دا كەلىپ تۇرىپتى، ىسقاق اتامنىڭ جەتەگىندە ءبىر بالا بار دەيدى. كەلەسى جىلى ءاسانالىم ومىرگە كەلدى. ۇلىم – سول كىسىنىڭ سىيلىعى. ىسقاق اتام مەنى تالاي ولىمنەن الىپ قالدى. مەن ول كىسىنى جەبەۋشىم دەيمىن. ءالى كۇنگە شەيىن قولداپ، قورعاپ كەلە جاتىر.

– ال جيىرما جاسىندا جەسىر قالىپ، سىزگە قارايلاپ، تۇرمىسقا دا شىعۋدى ويلاماعان اناڭىزعا جاساعان ۇمىتىلماس سىيلىعىڭىز قانداي؟

– وقۋ بىتىرگەن سوڭ، شەشەمدى وسىندا كوشىرىپ الدىم. سىيلىعىم – مايرا. ەكەۋىنىڭ تاتۋلىعىنداي ەنە مەن كەلىننىڭ ىنتىماعىن كورگەم جوق! مايرا شەشەمنىڭ الدىنا بار جىلى-جۇمساعىن قويىپ، قاس-قاباعىن باعىپ، ءبىر كەسە ءشايىن جىلى قاباعىمەن ۇسىنىپ، سىيلاسىپ ءوتتى. ءتىپتى،شەشەي مەنەن گورى مايرانى جاقسى كورىپ كەتتى.

ون جىلداي تەاتردان كەتتىم دەدىم عوي. اپاما: «الىپ جاتقان ايلىعىمىز جوق، كۇن كورىپ جاتقانىمىز ءسىزدىڭ پەنسياڭىز»، – دەپ كوڭىلىن كوتەرىپ، كۇلىپ قوياتىنمىن. سوندا ماردىمسىز عانا زەينەتاقى عوي سول. سوعان اجەپتاۋىر قۋانىپ قالاتىن، جارىقتىق!

انا – ول جىلىلىق. انا – ول مەيىرىم عوي. مەن وسى جەرگە ء(وفيسىن ايتادى) تاڭەرتەڭ كەلىپ، كەشكە قايتام.كۇن اياقتالار تۇستا ۇيگە قايتۋعا اسىعىپ تۇرامىن. بالامدى تەزىرەك قۇشاقتاعىم كەلەدى، بۇگىن نە تىندىرىپ، نە قويعانىن سۇراپ، اڭگىمەلەسۋگە اسىعىپ تۇرامىن. شاڭىراعىمدا جىلىلىق، مەيىرىم بار. ءۇيدىڭ شارۋاسىنا ءتىپتى باس اۋىرتپايمىن. كىرىس-شىعىسىنا دا، ءتىپتى سىنعان-بۇلىنگەن سانتەحنيكاسىنا دا الاڭدامايمىن. ءبارىن جۇبايىم باعداتتىڭ ءوزى رەتتەپ وتىرادى.
سولاي.

– ادەمى اڭگىمەڭىز ءۇشىن راقمەت، ءاسانالى اعا!

تۇپنۇسقا: «قازاق ادەبيەتى» گازەتى

سۇحباتتاسقان: نۇرجامال الىشەۆا

Abai.kz