قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىن ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ العاشقى قارلىعاشى دەۋگە بولادى. تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا شاڭىراق كوتەرگەن، العاشقى ۇيىمداسۋ كونفەرەنتسياسىنىڭ وتكەنىنە وسى ايدا جيىرما جىل تولعالى تۇرعان «ادىلەتتىڭ» كوپ جىلدار بويى تاريحتاعى «اقتاڭداقتاردى»، رەپرەسسيالار تاريحىن زەرتتەۋگە اتسالىسۋى ناتيجەسىندە، جازىقسىز اتىلعان جاندار جايىندا سەگىز توم بولىپ «ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي» جارىق كورگەن-ءدى. قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ كەيىنگى كەزدەگى ارنايى ىزدەنىستەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇربانى بولعان جۋرناليستەر ەسىمدەرىن انىقتاۋعا ارنالدى. سول جۇمىستىڭ قورىتىندىسى رەتىندە، اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتە تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلار قاۋىمى جانە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ مۇشەلەرى حح عاسىردا رەپرەسسيالانعان سان-مىڭداعان جازىقسىز جانداردىڭ ءبىر ەرەكشە توبىن - جۋرناليستەردى ەسكە الدى. ەسكە الۋ كەشى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جۋرناليستەر رۋحىنا تاعزىم»  تاقىرىبىمەن وتكىزىلدى.  
ساياسي تۇرعىدا قۋدالانۋ قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ماڭدايىنا تۋعاننان جازىلىپ قويىلعانداي-تىن، ويتكەنى ول ەداۋىر دامىعان يمپەريالىق ءباسپاسوزدىڭ كولەڭكەسىندە، بوداندىق جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن ەدى. ەگەر سان سالالى، جان-جاقتى دامىعان، داستۇرگە باي ورىس جۋرناليستيكاسىنا بۇگىندە ءۇش ءجۇز جىل تولسا، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ جاسى ونىڭ جارتىسىنا دا جەتكەن جوق، ءارى،  اۋەلدە ونىڭ شەكپەنىن جامىلىپ،  ومىرگە اۋدارما تۇرىندە عانا جولداما الدى. ول پاتشا اسكەرى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىن قارۋلى كۇشپەن باسىپ الىپ، يمپەريا قۇرامىنا قوسقاننان كەيىن عانا، وتارلىق تاۋەلدىلىك احۋالدا پايدا بولعان-دى.
جاۋلانعان ولكەدە پاتشالىقتىڭ تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قۇرىلعاننان سوڭ، وتارلاۋشى اكىمشىلىكتىڭ جارلىقتارىن جەرگىلىكتى قازاقتارعا تۇسىنىكتى تىلدە جەتكىزىپ تۇرۋ ءۇشىن 1870 جىلى تاشكەنتتە «ءتۇرىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» اشىلدى. ون ەكى جىل بويى شىعىپ تۇردى. قىر  قازاقتارى ءۇشىن 1888 جىلى ومبىدا «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» اشىلىپ، ون ءتورت جىل شىقتى. ەكەۋى دە ۇكىمەتتىك باسىلىم بولاتىن. ەكەۋىنىڭ دە  بىرنەشە اكىمشىلىك بىرلىككە ءبولىنىپ وتارلانعان قازاق ەلىن قازاقتىڭ ءوز ءتىلىن پايدالانا وتىرىپ ءتيىمدى باسقارۋ ماقساتىنا قىزمەت ەتكەنى ءمالىم. گازەتتەردىڭ ۇكىمەت مۇددەسىنە كەلىڭكىرەمەيتىن سيپاتى ايقىندالا باستاعاندا، ياعني، ولاردىڭ تەك وتارلاۋشى وكىمەت بۇيرىقتارىنىڭ جارشىسى عانا بولىپ قويا سالماي، سونىمەن بىرگە، قازاقتىڭ ورتاق ادەبي ءتىلىن دامىتىپ جاتقانى، قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت ەكەنىن سەزدىرىپ، جۇرتتى ۇيىتۋعا كىرىسكەنى اڭعارىلىسىمەن، ەكەۋى دە جاۋىپ تاستالدى.
دەگەنمەن، وسى گازەتتەردىڭ بەيرەسمي بولىمدەرى ارقاسىندا ۇلتتىق جۋرناليستيكا قاز تۇرا باستادى.
بارشاعا ءمالىم، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى پاتشانىڭ يمپەريادا شىن مانىندەگى تۇبەگەيلى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاساۋى ىقتيمال سانالعان  قۇجاتىن - 1905 جىلعى 17 قازان مانيفەسىن دۇنيەگە كەلتىردى. سول قۇجات تۋعىزعان زور ورلەۋلى احۋال ناعىز رەۆوليۋتسيا  رەتىندە باعالاندى. ءسويتىپ، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋشى ازاماتتارمەن قاتار، 1905 جىلعى قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ دە رۋحى اسقاقتاپ، ناعىز بوستاندىق كۇندەرى باستان كەشىلدى. ولار رەۆوليۋتسيالىق مانيفەست جاريا ەتكەن ءسوز بوستاندىعى ارايىندا ءبىرلى-ەكىلى گازەت اشۋ ارەكەتىن جاسادى.
ماسەلەن، جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ باستاماسىمەن تۇڭعىش رەت ۇكىمەتتىك ەمەس گازەتتەر - پەتەربۋرگتە «سەركە»، ترويتسك قالاسىندا «قازاق گازەتى» باسىلىمدارى 1907 جىلى جارىق كوردى. «سەركەنىڭ» باس رەداكتورى تۇركى-مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ اتاقتى قايراتكەرى، ساياساتشى راشيد قازي يبراگيموۆ، دەمەۋشىسى ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى شاھماردان قوسشىعۇلوۆ، «قازاق گازەتىنىڭ» شىعارۋشى-باستىرۋشىلارى جەتپىسباي اندرەەۆ، ەشمۇحامەد يمانباەۆ، قايىم سوسنوۆسكي دەگەن ازاماتتار ەدى. بيلەۋشىنىڭ بوداندارىنا كورسەتكەن ايرىقشا  وزبىرلىعىنىڭ سالدارىنان بۇل ەكى گازەتتىڭ دە عۇمىرلارى قىسقا بولىپ، ءبىر-ءبىر ءنومىر عانا شىعارىپ ۇلگەردى. ايتسە دە ولار ەركىن ۇلت ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى رەتىندە ازاماتتىق سانانىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولدى، ۇلتتىق باسپاسوزگە مۇقتاجدىق سەزىمدى تۇتاتقان ۇشقىن ىسپەتتى قىزمەت اتقاردى.
ولاردان كەيىن ۇكىمەتتىك ەمەس باسىلىمدار رەتىندە 1911 جىلى ەلەۋسىن بۇيرين اۋەلى وردادا، ودان ورالدا «قازاقستان» گازەتىن، مۇحامەدجان سەرالين ترويتسكىدە «ايقاپ» جۋرنالىن، احمەت بايتۇرسىنوۆ 1913 جىلى ورىنبوردا «قازاق»، كولباي توعىسوۆ 1916 جىلى تاشكەنتتە «الاش» گازەتتەرىن شىعاردى. بۇلار مونارحيا زاڭدارىنا سايكەس شاڭىراق كوتەرگەن، سول مونارحيا زاڭدارى بويىنشا ءتۇرلى قىسپاق كورگەن، ءار رەتتە ءارتۇرلى جازا تارتقان باسىلىمدار ەدى.
ازاماتتىق ۇيىمداردىڭ دەمەۋىمەن اقپان رەۆوليۋتسياسىنان سوڭ تاشكەنتتە مۇستافا شوقاەۆ، قايرەتدين بولعانباەۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ رەداكتورلارى بولعان «بىرلىك تۋى»، سەمەيدە  حالەل عابباسوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن «سارىارقا» گازەتتەرى شىقتى.
سوۆەت وكىمەتى ءباسپاسوز جۇيەسىنە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاسادى. ءباسپاسوز تۋرالى دەكرەتتىڭ، ءسوز بوستاندىعى جايىنداعى ساياسي-يدەيالىق كۇرەستەردىڭ بەكەم ۇستىنى پرولەتاريات كوسەمىنىڭ باعدارلاماسىمەن سوعىلدى.
بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەلى پارتيالىق تسەنزۋرا كەڭ قانات جايعانى بەلگىلى. لەنيننىڭ ايگىلى «پارتيا ۇيىمى جانە پارتيالىق ادەبيەت» اتتى باعدارلامالىق ەڭبەگى 1905 جىلعى 17 قازان مانيفەسى جاريا ەتكەن بوستاندىق  شارتتارى ارايىمەن جازىلعان-دى. وندا جوبالانعان ەرەجەلەردى جۇزەگە اسىرۋ  ون ەكى جىلدان سوڭ، 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن شۇعىل دا باتىل قولعا الىندى. بولشەۆيزم ءىستى جاڭاشا جولعا قويۋعا مىندەتتەدى. بولشەۆيزمگە وپپوزيتسيادا بولعان بارلىق گازەت-جۋرنالمەن قاتار «قازاق»، «بىرلىك تۋى»، «سارىارقا» جابىلدى. «ادەبيەت پارتيالىق بولۋعا ءتيىس. پارتيالىق ادەبيەت ءپرينتسيپى تولىعىمەن ومىرگە ەنگىزىلۋ قاجەت. پارتيادا جوق ادەبيەتشىلەر جويىلسىن! ادەبي ءىس جالپىپرولەتارلىق ءىستىڭ ءبىر بولىگى بولۋعا ءتيىس! ادەبيەتشىلەر مىندەتتى تۇردە پارتيا ۇيىمدارىنا كىرۋى كەرەك. باسپالار مەن قويمالار، دۇكەندەر مەن وقۋ زالدارى، كىتاپحانالار مەن كىتاپ ساۋدالاۋ ورىندارى - وسىنىڭ ءبارى پارتياعا ەسەپ بەرەتىن بولۋعا ءتيىس!» دەگەن لەنيندىك ۇراندار تولىعىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ العاشقى جىلىندا ليبەرالدىق كوزقاراستاعى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى: «سوتسيال-دەموكراتيالىق تيرانيا - ليبەرالدىق-بۋرجۋازيالىق باسپاسوزگە جانە، ءتىپتى، ارتىق اۋەستىگى جوق ىنساپتى ءباسپاسوز بىتكەنگە دە تىيىم سالار ەدى» دەپ مىسقىلداعان-تىن. بار بولعانى ءبىر مۇشەل ۋاقىت وتكەندە، شىنىمەن سولاي بولدى: بولشەۆيكتىك-پوليتسيالىق كەڭەس وكىمەتى سامودەرجاۆيەلىك-پوليتسيالىق رەسەيدىڭ قولىنان كەلمەگەن ءىستى تىندىردى. ەركىن ويلى  ءباسپاسوزدى تۇگەل جاۋىپ تاستادى، قىزمەتكەرلەرى مەن اۆتورلارىن قۋعىندادى. كۇللى اقپارات قۇرالدارى ءبىر پارتيالىق جۇيەگە باعىندىرىلدى، قارسىلاسقاندارى جويىلدى.   
كەڭەستىك نەگىزدەگى ۇلتتىق باسىلىمدار جۇيەسى 1918-1920 جىلدارعى ازامات سوعىسى جاعدايىندا جاسالدى. 1918 جىلعى كوكتەمدە ورىنبوردا ءنازىر تورەقۇلوۆ پەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ تورعاي وبلىستىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى رەتىندە بىرنەشە اي بويى «قازاق مۇڭى» گازەتىن شىعاردى. وردا قالاسىندا عابدولعازيز مۇساعاليەۆ رەداكتورلىق ەتكەن باسىلىمدار - 1918 جىلى بوكەيدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورگانى بولعان «حابار»، 1919 جىلى رەسەي فەدەراتسياسى ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ بوكەي وبلىسىنداعى ءتىلى رەتىندە اۋەلى «قازاق دۇرىستىعى»، ودان «دۇرىستىق جولى» گازەتتەرى حالىققا كەڭەستىك قۇجاتتاردى تانىستىرۋمەن شۇعىلداندى. وسى كۇنگى «ەگەمەن قازاقستان» العاش «ۇشقىن» دەگەن اتپەن قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى رەتىندە 1919 جىلى ورىنبوردا حاليل ەسەنباەۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن جارىق كوردى. 1920 جىلى تاشكەنتتە تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى رەتىندە  سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن «اق جول» گازەتى جارىق كوردى. كوپتەگەن وبلىستىق جانە سالالىق گازەت-جۋرنالدار اشىلدى.

<!--pagebreak-->
ۇلتتىق جانە كۇللى جەرگىلىكتى ءباسپاسوزدىڭ دامۋىنا 1921-1925 جىلدارعى جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات، وڭتۇستىك ايماقتار مەن قاراقالپاقستاننىڭ قوسىلۋى ارقىلى ۇلكەن قازاقستاننىڭ شاڭىراق كوتەرۋى دە بەلگىلى دارەجەدە ىقپالىن تيگىزدى. مەرزىمدىك باسىلىمدار سانى كوبەيدى. ەڭبەك ۇجىمدارى قابىرعا گازەتتەرىن شىعاردى. جۇمىسشى جانە اۋىل-سەلو تىلشىلەرىنىڭ قوزعالىسى ورىستەتىلدى.
قازاقستاندا 1926 جىلدان باستاپ اۋىلداردى كەڭەستەندىرۋ، حالىقتى تاپتىق جىكپەن ايقىنىراق ءبولىپ، «كىشى قازان» رەۆوليۋتسياسىن جاساۋ، ۇلت تۇتاستىعى مۇددەسىن كۇيتتەيتىن الاشورداشىلار جانە وڭشىل-اۋىتقۋشىلار دەپ تاڭبالانعانداردى قۋدالاۋ، قىزمەتكەرلەر كوزقاراسىن بولشەۆيكتىك ىڭعايعا كەلتىرىپ تەگىستەپ، قىرناۋ، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ كوسەمى فيليپپ گولوششەكيننىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «نيۆەليروۆكا» جاساۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى.
سوتسياليستىك ەكونوميكانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ ماقساتىندا اۋىر يندۋستريا وشاقتارىن سالۋدى، قالالار مەن اۋىل-سەلولاردان كاپيتاليستىك ەلەمەنتتەردى ودان ءارى الاستاۋدى مۇرات ەتكەن 1929-1932 جىلدارعى مەزگىلىنەن بۇرىن ورىندالعان العاشقى ەكپىندى بەسجىلدىق كەزىندە قازاق ەلىندەگى ءداستۇرلى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن كۇنەلتەتىن داۋلەتتى قوجالىقتار كۇيرەتىلدى. قازاقتىڭ عاسىرلار بويعى تىرشىلىك سالتىن تەرەڭ ويلاستىرماي رەفورمالاۋ  ناۋقانىنىڭ اپاتتى سالدارى سول حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن ورىنداۋ بارىسىندا كورىنىس تاپتى.
تاركىلەۋگە قارسىلىق كورسەتكەن كوتەرىلىستەر تۋدى. كوتەرىلىسشىلەردى قارۋلى كۇشپەن جانىشتاۋ، قارسىلىق قوزعالىستارىنا قاتىسۋشىلاردى سوتتاۋ، سولاقاي ساياسات تۋعىزعان الاپات اشتىقتان حالىقتىڭ قىناشا قىرىلۋى، ءتىرى قالىپ، مالدان جۇرداي بولعان كوشپەندىلەردى وتىرىقشىلاندىرۋ، ۇجىمدارعا ەنۋگە ماجبۇرلەۋ، مىنە وسىنىڭ ءبارى «مەزگىلىنەن بۇرىن، زور تابىسپەن ورىندالعان» بەسجىلدىق جوسپاردىڭ قالتارىستاعى كورىنىستەرى ەدى.
بۇلاردىڭ ءبارى توتاليتارلىق رەجيمنىڭ بەكەم ورنىعۋى جاعدايىندا ورىندالدى، وسىنداي احۋالدا جاسالعان جەرگىلىكتى گازەتتەر جۇيەسى رەفورمانىڭ كەلەڭسىز سالالارىن ەلەۋسىز قالدىردى. بولشەۆيكتىك باسپاسوزدە ەل ىشىندەگى وقيعالار تەك بيلەۋشى پارتياعا كىر كەلتىرمەيتىندەي تۇردە، كەڭەس وكىمەتى مۇددەسى تۇرعىسىنان عانا جازىلۋعا ءتيىس-ءتىن، بارلىق تەرىس جايتتەر تاپ جاۋلارىنىڭ قاستىعىمەن تۇسىندىرىلەتىن.
كۇللى جۇمىر باستى پەندە سەكىلدى، جۋرناليستەر دە ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن زاماندى تاڭداي المايدى، ەل قاتارلى، ولار دا باسقا تۇسكەن ۋاقىت اۋقىمىندا تىرشىلىك قۇرىپ، ەڭبەك ەتەدى. سوندىقتان دا ولارعا نەگىزىنەن توتاليتارلىق رەجيمنىڭ قىزمەتشىسى بولۋعا تۋرا كەلدى.
1925 جىلى باس حاتشى ستالين جولداس قازاقستانعا «اق جول» گازەتىن سىناعان اتاقتى حاتىن جولدادى. اۋىر يدەولوگيالىق تالقىعا تۇسكەن، ساياسي بەت-پەردەسى تەرىس دەپ تابىلعان باسىلىم 1926 جىلى ءبىرجولاتا جابىلدى. بۇل وزگە گازەت-جۋرنالدارعا بەرىلگەن كورنەكى ساباق بولاتىن.
1927 جىلعى جەلتوقساندا، بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ 15-سەزىندە سىن مەن ءوزارا سىندى ورىستەتۋ ۇرانى كوتەرىلگەن-ءدى. سوتسياليزم قۇرۋ جولىندا كەزدەسىپ تۇراتىن  كەمشىلىكتەرمەن كۇرەسۋ ورايىندا بەت-جۇزگە، لاۋازىمعا قاراماي سىناۋ باستى ۇرانداردىڭ ءبىرى بولدى. ۇران سوتسياليزم ورناتۋ بارىسىندا تاپتىق كۇرەستىڭ شيەلەنىسە تۇسەتىنى جايىنداعى ستاليندىك تەورياعا نەگىزدەلدى.
پاريجدەگى اق ەميگرانتتاردىڭ استىرتىن باسشىلىعىمەن دونباسس ايماعىندا ارەكەت ەتتى دەلىنەتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق زيانكەستەر ۇيىمى ۇستىنەن 1928 جىلدىڭ ورتاسىندا «شاحتينسك ءىسى»  دەپ اتالعان سوت ۇدەرىسى بولعانى ءمالىم. ستالين ونەركاسىپتىڭ بارلىق سالالارىندا سونداي جاۋلاردىڭ وتىرعانىن ەسكەرتتى. بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيانىڭ زيانكەستىگى جويىلىپ بىتكەن جوق، ول دامىپ كەلە جاتقان سوتسياليزمگە تەكەتىرەسىپ قارسىلاسادى، ءارى، حالىقارالىق كاپيتالمەن بايلانىسقاندىقتان دا، ودان ءارى دە قاۋىپتى بولا بەرەدى دەپ ۇيرەتتى. كاپيتاليستىك ەلەمەنتتەر ءوز ەرىكتەرىمەن ساحنادان كەتكىسى كەلمەيدى، ولاردىڭ ادىمىن بولشەۆيكتەردىڭ باتىل شابۋىلى عانا قىسقارتا الادى، - مىنە، وسىنداي ۇيعارىم العا تارتىلدى.
ستالين ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى قورىتىندىلاعان 1933 جىلعى بىرىككەن پلەنۋمدا «بولشەۆيكتەرگە قازىر اسا قاجەت قاسيەت - رەۆوليۋتسيالىق قىراعىلىق» دەگەن قاعيداسىن العا تارتتى. ونىسى تسەنزۋرالىق رەجيمدى كۇشەيتۋ، جۋرناليستيكانى پارتياعا ءسوزسىز باعىندىرۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا سەرپىن بەردى.
جوعارىدان ءتيىستى نۇسقاۋ العان قازاقستان باسپاسوزىندە دە قىراعىلىقتى ارتتىرۋ، سىن مەن ءوزارا سىندى پارتيا كورسەتكەن باعىتپەن ورىستەتۋ ۇرانى ورىستەتىلدى. «كۇللى كەلەڭسىزدىكتەردى تۋعىزاتىن دۇشپان تاپتارمەن» كۇرەستەر، 30-جىلدارعى ساياسي سوت ۇدەرىستەرى پارتيانىڭ باستى باعىتىن قۋاتتاۋ رۋحىندا جازىلدى. ەميگراتسياداعى مۇستافا شوقاەۆتى ىمىراسىز دۇشپان ساناپ، ونىڭ شەتەل باسپا ورگاندارىنداعى سىن ماقالالارىن وقىماي-اق تەرىستەۋ، قابىل الماۋ، بارلىق جازعاندارىن، شىعارىپ تۇرعان جۋرنالىن  قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزبەۋ باعىتى ۇستالىندى.  
سوعىس كەزىندە قازاق تىلىندە پاتريوتتىق اسكەري ءباسپاسوز جۇيەسى جاسالدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى، ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ 40-50 جىلدارعى جاڭا تولقىنىنان كەيىن، 1956 جىلعى جيىرماسىنشى سەزد سەرپىن بەرگەن «جىلىمىق» كەزەڭى جۋرناليستيكانى قوعامدىق قۇبىلىس دەڭگەيىنە كوتەردى. پۋبليتسيستيكا شاپشاڭ ورىستەدى، بىراق تەز اۋىزدىقتالدى. 1965-1985 جىلدارعى پارتيالىق اكىمشىلىك-كوماندالىق جۇيە ۇستەمدىگى كەزىندە جۋرناليستەرگە ساياسي جانە تسەنزۋرالىق رەجيم كۇشەيتىلگەن احۋالدا جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى، ول دا وڭاي بولعان جوق. قۋدالاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى، وزگەشە ويلاۋمەن كۇرەس ءجۇردى.
دەگەنمەن سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەت پەن پۋبليتسيستيكا سالاسىندا جاسالعان تۋىندىلار شىنداپ كەلگەندە قايتا قۇرۋدى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن دايىندادى دەۋگە بولادى.
1985-1991 جىلعى قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە دە قازاقستان جۋرناليستەرى قۋعىن-سۇرگىننەن قۇتىلا المادى. جەلتوقسان وقيعاسى جابىق تاقىرىپقا اينالدى، پارتيالىق جەلدىڭ ەسكەن باعىتىنا ءمان بەرمەگەن قالام قايراتكەرلەرى  اكىمشىلىك، پارتيالىق جازالاۋلارعا ۇشىرادى. سوعان قاراماستان جۋرناليستەر ەلىمىزدى تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن تاريحي ۇدەرىسكە ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى جۇمىستارىمەن ناقتى ۇلەستەرىن قوستى.
قايتا  قۇرۋ كەزىندە بىرتىندەپ باسپاگەرلەردىڭ جاڭا تۇرپاتى بوي كوتەردى. رەسمي ەمەس ۇيىمدار ءوز گازەتتەرىن اشا باستادى. قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋدا كوپ جۇمىس اتقارىلدى. ال تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە بيلىك قۇرىلىمدارى مەن ءباسپاسوز قاتىناسىن قۇقىقتىق تۇرعىدا رەتتەۋ قاجەتتىگى تۋدى. جەكەمەنشىكتەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى پايدا بولىپ، تەز دامي باستادى. كۇندەلىكتى ومىرگە الەمدىك ورمەكتور - ينتەرنەت كەلدى. رەسمي تسەنزۋرا بولماعانمەن، بيلىك تاراپىنان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن باقىلاۋ، ىشكى رەتتەۋلەردى ۇيىمداستىرۋ، ءتىپتى زاڭنامالىق قۋدالاۋ دەرەكتەرى ورىن الدى. سوعان قاراماستان، بۇگىندە جۋرناليستيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءسوز بوستاندىعىنا، كەز-كەلگەن اقپاراتتى كەدەرگىسىز الۋعا دەگەن زاڭدى قۇقتاردى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ونى اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن، ساپالى مازمۇندا بەينەلەۋ ارقىلى وقىرمان الدىنداعى بەدەلىن مەيلىنشە ارتتىرۋعا مۇمكىندىكتەرى بار.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزعا وركەنيەتتى الەم قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلاتىن «ءسوز بوستاندىعى» جانە  «تاۋەلسىز جۋرناليست» دەگەن ۇعىمدار بەكەم ەنگەن. ارينە، ءبىز ولاردىڭ سالىستىرمالى تۇردە عانا سولاي اتالاتىنىن دا ۇعامىز. ال اعا ۇرپاق ارىپتەستەرىمىز ءومىر سۇرگەن ساياسي رەپرەسسيالار زامانىندا ونداي تۇسىنىكتەر بولا قويمادى. ول داۋىردە ءبارى بولشەۆيزم تۇرعىسىنان باعالاندى. ءۇش رەۆوليۋتسيا، ەكى جاھاندىق سوعىس، ازامات سوعىسى، ءۇش دۇركىن سوققان اشارشىلىق اپاتى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارى  حالقىمىزدىڭ قايماعىن اكەتتى. سول  قاسىرەتتى كەزەڭدەردە پارتيالىق-كەڭەستىك بيلىك جۋرناليستەردى ۇگىت-ناسيحات قۇرالى ەتتى، بارشا بۇرمالاۋلاردى ۇمىتۋعا، جاسامپاز باعىتتاردى عانا جازۋعا جۇمىلدىردى جانە تالايىن قۇرباندىققا شالدى.
وتكەنىمىز، ءبىر جاعىنان، تاريح ەنشىسىندە قالدى، ەكىنشى جاعىنان، ول ءوزىن، ءوزىنىڭ اۋىر تاجىريبەسىن  ۇمىتپاۋعا ءبىزدى شاقىرىپ، ەسىمىزگە سالىپ تۇر. مۇندا مىنانداي قوعامدىق زاڭدىلىق بار - وقيعالار بىزدەن الىستاعان سايىن وتكىرىرەك، تەرەڭىرەك سەزىلەدى، جان-دۇنيەڭدى قوزعاپ، تولقىتا تۇسەدى. تاريحي ۋاقىت قانشاما الىستاعانمەن، سوزىلىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ۇلاسىپ جاتقانداي كورىنەدى. ءبىز مۇنى سانامىزبەن دە، جۇرەگىمىزبەن دە سەزىنەمىز.  
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىندا جازىقسىز جازا تارتقان، تالايى اتىلىپ كەتكەن، ەسىمدەرى قايتا قۇرۋ ساياساتى ءورىس العانعا دەيىن قارا تاڭبادان تازارتىلماعان قالپى جابىق جاتقان 125 ءجۋرناليستىڭ اتى-ءجونىن انىقتادى. ولاردىڭ ىشىندە ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن، ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى ءۇشىن پۋبليتسيستىك قالامىمەن دە كۇرەسكەن  اتاقتى قايراتكەرلەر بار.
ماسەلەن، ۇلت كوسەمى رەتىندە مويىندالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە وراي قالام تەربەۋىن 19-عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا» باسىلىمدارىندا باستاعان. ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى ومبى مەن پەتەربۋرگتە شىعىپ تۇرعان سولشىل گازەتتەردە جاريالانىپ تۇردى، ءوزى «وميچ»، «يرتىش» گازەتتەرىندە رەداكتور بوپ ىستەدى. «قازاق» گازەتىن شىعارىپ جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى قولداپ، باسىلىمنىڭ باس قامقورشىسى، يدەولوگى جانە اۆتورى بولدى، ونىڭ جالپى حالىقتىڭ ءۇنى، جەتەكشىسى دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىنە زور ۇلەس قوستى.
«بىرلىك تۋىنىڭ» العاشقى رەداكتورى، تۇتاس تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ ايگىلى قايراتكەرى مۇستافا شوقاەۆ ساياسي كۇرەسىن شەتەلدە جالعاستىرا ءجۇرىپ، بولشەۆيكتەردىڭ ۇلت ساياساتىن وتكىر سىناعان ساياسي پۋبليتسيستيكاسىمەن باتىس باسىلىمدارىندا بەلسەندى تۇردە كورىندى، ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە جەتۋدى دايەكتەگەن «جاس تۇركىستان» جۋرنالىن ون شاقتى جىل بويى شىعارىپ تۇردى، ءسويتىپ، شىنشىل، اشكەرەلەگىش ۇنىمەن جالعىز ءوزى كۇللى كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ مازاسىن كەتىردى.
«حالىق جاۋى» قارا قامىتى كيگىزىلگەن كوپتەگەن قايراتكەر-جۋرناليستەردىڭ ەسىمدەرى ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقستان» شەجىرەسىندە بۇل كۇندەرى قۇرمەتپەن اتالادى. بۇل قاتاردا 1919-1938 جىلدارى گازەت «ۇشقىن»، «ەڭبەك تۋى»، «ەڭبەكشىل قازاق»، «ەڭبەكشى قازاق»، «سوتسيالدى قازاقستان»، «سوتسياليستىك قازاقستان»  اتالعان شاقتاردا رەداكتور بولعان حاليل ەسەنباەۆ، بەرنياز كۇلەەۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءابدىراحمان ءبايدىلدين، بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋللين، مولداعالي جولدىباەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، وراز جاندوسوۆ، وراز يساەۆ، عابباس توعجانوۆ، ايتمۇحامەد مۋسين، جانايدار سادۋاقاسوۆ، جۇسىپبەك ارىستانوۆ بار. وسى باسشىلارمەن بىرگە رەداكتسيادا ءتۇرلى لاۋازىمدا شىعارماشىلىق قىزمەت اتقارعان احمەتسافا يۋسۋپوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى راحىم سۇگىروۆ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى حامزا ابدۋللين، ابدراحمان ايسارين، مەنشىكتى ءتىلشىسى ءمۇتالىپ احمەتوۆ،  ءىلياس احمەتوۆ،  حاسەن وزدەنباەۆ، قۇلمىرزا وتەپوۆ، عازيز يسماعۇلوۆ، ءفوتوتىلشى ماكس شوحور، گازەتكە اۆتور بولعان مادەنيەت، عىلىم، ونەر قايراتكەرلەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءنازىر تورەكۇلوۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ  سەكىلدى ونداعان اياۋلى ازامات ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، وققا بايلاندى.  
«ۇلكەن تەررور» قارا قۇيىنى وزگە دە رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالدار مەن باسپالاردا ىستەگەن جۋرناليستەر توبەسىنەن ءۇيىرىلدى.  «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءار كەزگى رەداكتورلارى نيكولاي ۆەرحوۆسكي، يۆان كۋليك، جاۋاپتى حاتشىسى ميحايل كۋرەيكو، «اق جول» گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى سۇلتانبەك قوجانوۆ، قىزمەتكەرلەرى ماعجان جۇماباەۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سادۋاقاس وسمانوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتورى زاراپ تەمىربەكوۆ، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى ابدوللا اسىلبەكوۆ، «اۋىل كوممۋنيسى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى مىرزاعۇل اتانيازوۆ، «ليتەراتۋرنىي كازاحستان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى عابباس توعجانوۆ، ادەبي قىزمەتكەرى ءماجيت داۋلەتباەۆ، قازاق پارتيالىق باسپاسىنىڭ باس رەداكتورلارى بىرمۇحامەد ايباسوۆ پەن حاسەن وزدەنباەۆ، قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ اۋدارماشى-رەداكتورى قارتقوجا توعانباەۆ، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ابات الىباەۆ، جاۋاپتى رەداكتورى وراز بايتەمىروۆ،  رەداكتورلارى قادىر تايشىقوۆ، كارىم جانگۋرين، اۋدارماشى-رەداكتورى ابدوللا يسمايىلوۆ، «دەنساۋلىق جولى» جۋرنالىنىڭ العاشقى رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى بولعان سانجار اسفەندياروۆ  سەكىلدى ازاماتتارعا جازانىڭ جوعارعى شاراسى ۇكىم ەتىلدى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە تەك استانادا ەمەس، كۇللى رەسپۋبليكا اۋماعىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جۋرناليستەر ۇشىراتىلعانى بەلگىلى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق «لەنين تۋى» گازەتىنىڭ رەداكتورلارى شايدۋللا مولدابەكوۆ، سەيىلبەك ۇسەنوۆ، حاسەنباي ساحابين، جاۋاپتى حاتشىسى ابدوللا سادۋاقاسوۆ، ادەبي قىزمەتكەرى جاحيا ۋاقپاەۆ، وسى گازەتتى «بوستاندىق تۋى» اتالىپ تۇرعانىندا باسقارىپ، ودان جەتىسۋداعى «ءتىلشى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعان سابىر ايتحوجين، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق «لەنينسكوە زناميا» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ماريا ۋتينا، قىزمەتكەرى الەكساندر مەنشيكوۆ،  «پراۆدا يۋجنوگو كازاحستانا» گازەتىنىڭ رەداكتورلارى پەتر گرەحنەۆ، گەننادي مۋنتيان، ورال وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى احمەت مامەتوۆ، «وڭتۇستىك قازاقستان» وبلىستىق گازەتىنىڭ رەداكتورى راحىمجان جامانقۇلوۆ، شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ەكپىندى» گازەتىنىڭ رەداكتورلارى حامزا قادىربەكوۆ، مۇستافا قايىپنازاروۆ، «قاراعاندى پرولەتارياتى» وبلىستىق گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى مۇحامەدجان قۇلمۇحامەدوۆ، «تۋركسيب» گازەتىنىڭ رەداكتورى نيكولاي شايكوۆ، قىزمەتكەرى ۆاسيلي ۆيشنياكوۆ، ريددەردەگى «جۇمىسشى» گازەتىنىڭ رەداكتورى ماقسۇت تايشىباەۆ، پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى اۋباكىر اياپبەرگەنوۆ، «سوتسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىنىڭ رەداكتورى بوريس بەرەزسكي، «كامباعاللار اۆازي» گازەتىنىڭ رەداكتورى ابدۋللا روزىباقيەۆ، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى «سوتسياليستيچەسكي ترۋد» گازەتىنىڭ رەداكتورى قۇتجان بەكتۇرسىنوۆ، ويىل، تورعاي، قارماقشى، بۋلاەۆ اۋداندىق گازەتتەردىڭ رەداكتورلارى اقباس دۇيسەنباەۆ، شوتباي ەمبەرگەنوۆ، كوشەن الماشوۆ، نيكولاي بۋشاەۆ، الماتىلىق جۋرناليست امانجول سارسەنوۆ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
ستاليندىك رەپرەسسيالارعا كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن  شىققان ۇكىمەتتىك ەمەس العاشقى باسىلىمداردىڭ باسشىلارى - «سەركە» گازەتىن شىعارۋشى شاھماردان قوسشىعۇلوۆ،  «قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەلەۋسىن بۇيرين، «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورلارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى مۇحامەدجان سەرالين، «سارىارقا» گازەتىنىڭ رەداكتورى حالەل عابباسوۆ، ءتىلشىسى جاقىپ اقباەۆ، «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ شەتەلگە مۇعاجىرلىققا كەتكەن مۇستافا شوقايدان كەيىنگى رەداكتورلارى قايرەددين بولعانباەۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ولاردىڭ ۇزەڭگىلەستەرى مەن اۆتورلارىنىڭ تالايى تارتىلدى.  «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا» گازەتتەرىنىڭ ءتىلشىسى وتىنشى ءالجانوۆ، «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى قالجان قوڭىراتباەۆ، «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالى مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى، قازاق مەملەكەت باسپاسىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى الىبەك قوڭىراتباەۆ، «قازاق» گازەتىمەن قاتار رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ورىس، تاتار گازەتتەرىنىڭ، كەڭەستىك ءباسپاسوزدىڭ دە بەلسەندى اۆتورلارى بولعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن جانشا دوسمۇحامەدوۆ  تە ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى بولدى.  
«كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءار كەزگى رەداكتورلارى نيكولاي گۋسەۆ، نيكولاي تەرەنتەۆ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى پاۆەل كۋزنەتسوۆ، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ رەداكتورى قادىر تايشىقوۆ، اقتوبە وبلىستىق گازەتىنىڭ رەداكتورى بوقمان نۇرسۇلتانوۆ، «تۋركسيب» گازەتىنىڭ رەداكتورلارى نيكولاي شايكوۆ، الەكساندر روجدەستۆەنسكي، قىزمەتكەرى يۋري دومبروۆسكي، «تۋركسيب» گازەتى باسپاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆيكتور بوبكو، ءار جىلدارى  «اكتيۋبينسكايا پراۆدا»، «پريكاسپيسكايا كوممۋنا»، «تۋركسيب» گازەتتەرىنىڭ رەداكتورى بولعان ستەپان مەدۆەدەۆ، قوبدا اۋداندىق گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى جاقىپ يساباەۆ، اقسۋ اۋداندىق گازەتىنىڭ رەداكتورى ساتىبالدى حاميتوۆ، جۋرناليستەر يۆان باركو، ءمۇتالى داۋلەتقاليەۆ، يۆان كالاشنيكوۆ، يسماعۇل مۇقاشەۆ، الەكساندر لەبەدەنكو، زاكاريا ساعىندىقوۆ، پولينا وۆسياننيكوۆا، ءۋالي ورىنباەۆ، فەدور وسادچي ءتۇرلى مەرزىمگە باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلىپ، جازالارىن وتەۋ ءۇشىن ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنە ايدالدى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جۋرناليستەردى ارنايى ىزدەستىرىپ، ەسكە الۋ كەشىنە ۇلكەن ءتىزىم ازىرلەگەن «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ەلەنا گريبانوۆا، باسقارما مۇشەلەرى رايحان جۇماباەۆا، روزا ابدۋلاحاتوۆا، ساۋلە ايتمامبەتوۆالاردىڭ ەڭبەگى زور العىسقا ىلايىق. دەگەنمەن جازىقسىز جازالانعان جۋرناليستەردىڭ ەسىمدەرىن ءتىرىلتۋدى كوزدەيتىن بۇل ءىستىڭ جالعاسىن تابۋ كەرەك ەكەنىن ۇعامىز،  ءالى دە بەلگىسىز بولىپ كەلە جاتقان قۇربانداردى بولاشاقتا كوپ بولىپ اتسالىسىپ انىقتاپ، ازالى ءتىزىمدى تولىقتىرا ءتۇسۋ پارىز.

بەيبىت قويشىباەۆ، قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

«اباي-ينفورم»