...كوشەگە شىقسام، وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن قولىما تيگەن بەلگiسiز باسىلىمنىڭ سارعايعان بiر جاپىراق قيىندىسى كوز الدىما كەلەدi. «الەمدە ەكi ۇلى تiل بار، بiرi - اعىلشىن تiلi دە، ەكiنشiسi - ورىس تiلi» دەپ جازىلعان ەدi وندا. كادiمگi كيريلليتسامەن قازاق تiلiندە ءدال وسى بiر اۋىز ءسوز اپ-ايقىن جازىلعان. ونىڭ قانداي باسىلىم ەكەنiن، اۆتورى كiم ەكەنiن بiلە العان جوقپىن. بالكiم، بiلسەم دەگەن قىزىعۋشىلىق ول كەز مەندە بولعان دا جوق. (ارينە، جان-جاعىن تولىق تانىپ بiلمەگەن بالامىن عوي مەن وندا.) بiراق كەڭەستiك ساياساتتى دارiپتەگەن كەيبiر سويلەمدەرiنە قاراپ، ونىڭ سول كەزدەگi يدەولوگيا تۋدىرعان پiكiر ەكەنiن اڭعارعانىم انىق. سوندا «نەگە «ۇلى تiلدەر» قاتارىندا مەنiڭ انا تiلiم جوق؟» دەگەن توسىن سۇراق تۋدى سانامدا. سول مۇڭ ەكەن، iشiمدi قىزعانىشقا ۇقساس بiر وت شارپىپ الا جونەلدi...

* * *

...كوشەگە شىقسام، وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن قولىما تيگەن بەلگiسiز باسىلىمنىڭ سارعايعان بiر جاپىراق قيىندىسى كوز الدىما كەلەدi. «الەمدە ەكi ۇلى تiل بار، بiرi - اعىلشىن تiلi دە، ەكiنشiسi - ورىس تiلi» دەپ جازىلعان ەدi وندا. كادiمگi كيريلليتسامەن قازاق تiلiندە ءدال وسى بiر اۋىز ءسوز اپ-ايقىن جازىلعان. ونىڭ قانداي باسىلىم ەكەنiن، اۆتورى كiم ەكەنiن بiلە العان جوقپىن. بالكiم، بiلسەم دەگەن قىزىعۋشىلىق ول كەز مەندە بولعان دا جوق. (ارينە، جان-جاعىن تولىق تانىپ بiلمەگەن بالامىن عوي مەن وندا.) بiراق كەڭەستiك ساياساتتى دارiپتەگەن كەيبiر سويلەمدەرiنە قاراپ، ونىڭ سول كەزدەگi يدەولوگيا تۋدىرعان پiكiر ەكەنiن اڭعارعانىم انىق. سوندا «نەگە «ۇلى تiلدەر» قاتارىندا مەنiڭ انا تiلiم جوق؟» دەگەن توسىن سۇراق تۋدى سانامدا. سول مۇڭ ەكەن، iشiمدi قىزعانىشقا ۇقساس بiر وت شارپىپ الا جونەلدi...

* * *

سول قىزعانىش مەنiڭ بويىمدا ءالi دە بار. بiراق ول بۇگiن قىزعانىش ەمەس، بەينە كۇيiنiشكە، رەنiشكە، ۋايىمعا اينالىپ كەتكەن. وعان سەبەپ: «ءۇش تiلدi ەل بولامىز» دەپ بالالارىن جاپپاي اعىلشىنشا وقىتۋعا كوشكەن ورىس تiلدi وتانداستارىمىز... ورىسشادان كوز اشا الماي ءجۇرiپ، اعىلشىن تiلدi اتاۋلارعا كومكەرiلiپ قالا بەرگەن قالالارىمىز... بiر جيىنىن تولىق مەملەكەتتiك تiلدە وتكiزۋگە شاماسى كەلمەي جاتىپ، «قازاقستاندىق برەند»، «قازاقستاندىق نوۋ-حاۋ» دەپ بiر اۋىز قازاقشا بايانداماسىنىڭ ءوزiن بوتەن (اعىلشىنشا) سوزبەن بىلعاپ جۇرگەن شەنەۋنiكتەر... تiپتi, كەيبiر جيىندارىمىزدىڭ ورىس جانە اعىلشىن تiلدەرiندە ءوتiپ جۇرگەنi, مەملەكەتتiك تiلiمiز - قازاق تiلiنiڭ «ءۇش تiلدi» ەلدiڭ ەڭ بەيشارا تiلi بولىپ قالىپ بارا جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس قوي...

سوندا... شىنىمەن ورىس تiلi مەن اعىلشىن تiلiنiڭ «ۇلى» بولعانى ما؟ شىنىمەن، بالا كۇنiمدە قولىما تۇسكەن گازەتتەگi تۇجىرىمنىڭ اقيقاتقا اينالعانى ما؟ تاۋەلسiز ەلمiز دەپ وتىرىپ، وتارشىلدار تۋدىرعان يدەولوگيانى ءوز قولىمىزبەن جۇزەگە اسىرا باستاعانىمىز با؟..

ورىس تiلiنە داۋ جوق. ول - قازاقستاننىڭ رەسمي جاعدايدا مەملەكەتتiك تiلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلاتىن بiر تiلi. جانە ونىڭ مەملەكەتتiك تiلدi مiسە تۇتپاي، ۇستەمدiك ەتۋi قازاقستاندا قالىپتاسقان ەتنودەموگرافيالىق احۋالعا دا بايلانىستى بولعانى انىق. كوز اشقالى ورىس تiلiن يگەرiپ، سول ارقىلى عانا نان تاۋىپ جەۋگە بولادى دەگەن تۇسiنiك ميلارىنا سiڭiپ قالعان شەنەۋنiكتەرiمiز قازاق تiلiنە ءالi قۇلىقسىز. دەمەك، ورىس تiلiنiڭ ءالi كۇنگە ءوز «كۇشiن جويماي» وتىرعانىن تۇسiنۋگە بولادى. ال ايدالاداعى اعىلشىن تiلiنە نە جورىق؟..

ماسەلەگە كەڭiنەن زەر سالۋدى ءجون كوردiك.

116 مەملەكەتتiك تiل بار

1953 جىلى يۋنەسكو ساراپشىلارى «مەملەكەتتiك تiل» مەن «رەسمي تiل» دەگەن ەكi ۇعىمنىڭ اراجiگiن اجىراتىپ الۋدى ۇسىندى. ناتيجەسiندە مەملەكەتتiك تiلگە «مەملەكەتتiڭ ساياسي، الەۋمەتتiك جانە مادەني تۇرمىسىندا ينتەگراتسيالىق قىزمەت اتقاراتىن ءارi سول ەلدiڭ مەملەكەتتiك سيمۆولى بولىپ سانالاتىن تiل» دەگەن انىقتاما بەرiلدi دە، ال رەسمي تiل دەگەنiمiز - مەملەكەتتiڭ زاڭ شىعارۋ، سوت بيلiگiن جۇزەگە اسىرۋ جانە ەڭ باستىسى - باسقارۋ سالالارىنىڭ تiلi رەتiندە تانىلدى.

الايدا، الەم ەلدەرiنiڭ تiل مارتەبەسiنە قاتىستى ۇستانىمدارى بiركەلكi ەمەس. ماسەلەن، اۆستراليا، ەريترەي، ليۋكسەمبۋرگ، شۆەتسيا، تۋۆالۋ سىندى ەلدەردە «مەملەكەتتiك تiل» ۇعىمى مۇلدەم جوق. ولاردا رەسمي قۇجاتتار جۇرتشىلىق قالاۋىنا قاراي ءار تiلدە، ياعني بارلىق قولدانىس تiلiندە دايىندالا بەرەدi. ال اقش-تا زاڭ جۇزiندە مەملەكەتتiك ستاتۋس يەلەنگەن تiل جوق، تەك بۇل ۇعىم بەلگiلi بiر اكiمشiلiك اۋماقتارعا عانا ءتان زاڭ جۇيەلەرiندە كەزدەسەدi.

تاعى بiر قىزىق جاعداي، الەمدە قوس تiلدi, ءۇش تiلدi, تiپتi, ءتورت تiلدi مەملەكەتتەر دە بار. ماسەلەن، ەۋروپانىڭ اندوررا اتتى ەلiندە كاتالان، يسپان جانە فرانتسۋز تiلi مەملەكەتتiك تiل بولىپ بەكiتiلگەن. بەلگيادا - فرانتسۋز، نيدەرلان جانە نەمiس تiلi, شۆەيتساريادا - نەمiس، فرانتسۋز، يتاليا جانە رەتورومان تiلi, سينگاپۋردا - تاميل، اعىلشىن، قىتاي جانە مالاي، شري-لانكادا - تاميل، سينگال جانە اعىلشىن، افريكانىڭ بوتسۆانا ەلiندە - اعىلشىن جانە سەتسۆانا، دجيبۋتيدە - اراب جانە فرانتسۋز، زيمبابۆەدە - سيندەبەلە، شونا جانە اعىلشىن، سەيشول جاعالاۋى ەلiندە كرەول، اعىلشىن جانە فرانتسۋز تiلدەرi مەملەكەتتiك تiل سانالادى. مۇنداي جاعداي اۆستراليادا دا بار.

ناقتى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الەمدە 116 مەملەكەتتiك تiل بار ەكەن. بۇلاردىڭ اراسىندا «مەملەكەتتiك تiل» اتتى مارتەبەسiن رەسمي تiل، از ۇلتتار تiلi, سوندا-اق ۇلتارالىق (نەمەسە حالىقارالىق) قارىم-قاتىناس تiلi دەگەن ستاتۋسى بار تiلدەرمەن بولiسكەندەر دە بارشىلىق. كوبiنەسە ونداي جاعدايات تاۋەلسiزدiگi تۇعىرىنا مىقتاپ بەكiمەگەن نەمەسە ءالi دە بوداندىق بۇعاۋىندا بۇلقىنعان ەلدەردiڭ تiلiنە ءتان بولادى.

اعىلشىنشا بiلمەگەندەر اتتان تۇسە مە؟

«مەملەكەتتiك تiل» ستاتۋسىن الىپ، الەمگە ەڭ كوپ تاراعان تiلدەردiڭ بiرi - فرانتسۋز تiلi. ويتكەنi, ول - بۇگiندە ءوز تۋى، گيمنi, شەكاراسى، قىسقاسى، وزiندiك مەملەكەتتiك اتريبۋتتارى بار 26 ەلدiڭ مەملەكەتتiك تiلi. (ارينە، ولاردىڭ اراسىندا ەكi, ءۇش تiلدi مەملەكەتتەر دە بار). ەڭ كوپ مەملەكەتتiڭ تiلiنە اينالعان ەكiنشi تiل - اراب تiلi. اراب تiلi ۇزىن-سانى 23 مەملەكەتتiڭ كونستيتۋتسياسىندا نەگiزگi تiل (نەمەسە نەگiزگi تiلدەرiنiڭ بiرi) رەتiندە بەكiتiلگەن. اعىلشىن تiلi بۇل تiزiمدە ءۇشiنشi ورىندى الادى. ياعني، الەمنiڭ 19 ەلiندە ول مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن يەلەنگەن. اعىلشىن تiلiن مەملەكەتتiك تiلi ەتiپ العان جيىرماسىنشى مەملەكەت - اقش. الايدا، ول اقش-تىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكiتiلمەگەن. ول تەك وسىناۋ الىپ مەملەكەتتiڭ ءداستۇرلi تiلi رەتiندە كەڭiنەن قولدانىلادى، سونداي-اق كەيبiر شتاتتارىندا رەسمي تiلدەردiڭ بiرi سانالادى. بۇدان ءارi يسپان تiلi 18 ەلدiڭ، پورتۋگال تiلi - 10, نەمiس تiلi - 7, ورىس تiلi - 7 (بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان تاۋەلسiز مەملەكەتتەردi قوسا ەسەپتەگەندە. ونىڭ iشiندە قازاقستان دا بار. - ن.ب.), يتاليا تiلi 5 ەلدiڭ مەملەكەتتiك دەڭگەيدە، رەسمي قارىم-قاتىناستا قولدانىلاتىن تiلi بولىپ مويىندالادى.

جاھاندانۋ داۋiرiندە قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلە جاتقان اعىلشىن تiلiنiڭ جاي-كۇيiنە تەرەڭiرەك توقتالساق، سولتۇستiك امەريكانىڭ سەگiز ەلiندە مەملەكەتتiك تiل بولىپ بەكiتiلگەن اعىلشىنشا كانادادا فرانتسۋز تiلiمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى. ول تەك لاتىن امەريكاسىنىڭ بiر مەملەكەتiندە عانا ۇستەمدiككە يە، ال قالعان مەملەكەتتەردiڭ ءبارi جاپپاي يسپانشا سويلەسەدi.

ەۋروپا ەلدەرiن الساق، اعىلشىنشا - ۇلىبريتانيانىڭ عانا مەملەكەتتiك تiلi. يرلانديا مەن مالتادا بۇل تiل ەكi تiلدiڭ بiرi عانا.

اۆستراليا قۇرلىعىنىڭ جاڭا زەلانديا، اۆستراليا، فيدجي سىندى مەملەكەتتەرiندە اعىلشىن تiلi مەملەكەتتiك تiل دە، كەيبiر ەلدەردە ەكi تiلدiڭ نە ءۇش تiلدiڭ بiرi. ال ازيا مەن افريكا ەلدەرiندە ول اعىلشىندار وتارلاعان ەلدەردiڭ عانا مەملەكەتتiك تiلi بولىپ وتىرعانى بەلگiلi.

دەمەك، بەلگiلi بiر حالىقتىڭ تiلi وزگەلەرگە وتارلاۋ ساياساتى ارقىلى تارالىپ، زورلىقپەن تاڭىلادى ەكەن. فرانتسۋزدىڭ دا، ارابتىڭ دا، يسپاننىڭ دا، نەمiس پەن ورىستىڭ دا تiلi سولاي، باسقىنشىلىق جولمەن تاراعان. اقيقاتىن ايتقاندا، كەز كەلگەن حالىق ءوزiنiڭ دامۋ دەربەستiگiنەن ايرىلىپ، باسى بوداندىققا تۇسكەن كەزەڭدە عانا وزiنشە سويلەۋ ەركiنەن ايىرىلىپ، باسقىنشى ەلدiڭ، ياعني وتارلاۋشى ۇلتتىڭ، جات-جۇرتتىڭ تiلiن قابىلدايدى. ىرىقسىزدىق سوعان ماجبۇرلەيدi. ال، بiراق اتاق-داڭقى جايىلعان، الەمگە تانىلعان قازاقستان اعىلشىنداردىڭ، اعىلشىنتiلدiلەردiڭ وتارى ەمەس قوي. ەندەشە اعىلشىن تiلiن كوككە كوتەرەردەي قازاق ەلiنە نە كۇن تۋدى؟

فرانتسۋزدار نەدەن قورعانادى؟

وي تiزگiنiن بوساتا قاراساق، دۇنيە جۇزiندە 6000 تiل جويىلۋ الدىندا تۇر دەگەن بۇۇ دەرەگi ەسكە تۇسەدi. بۇعان قوسا اي سايىن 2 تiل قولدانىستان شىعىپ قالىپ جاتادى دەيدi بiلگiشتەر. تiلدiڭ جويىلۋى - ۇلتتىڭ جويىلۋى. سوندىقتان دا، ۇلتتىعىن ساقتاپ قالۋدى مۇرات ەتكەن ءار حالىق ءوز تiلiنiڭ كەلەشەگi ءۇشiن كۇرەسە باستادى. رەسەيمەن تەگi بiر، تۋىستاس ەل بولا تۇرا ۋكراينا ءوز تiلiن وتارشىل ورىستىڭ تiلiنەن اراشالاۋدا. 26 ەلدە مەملەكەتتiك مارتەبە يەلەنگەن تiلدەرiن فرانتسۋزدار اعىلشىن تiلiنiڭ ىقپالىنان قورعاۋمەن كەلەدi. بۇل تۇرعىدا فرانتسيا پارلامەنتiندە، تiپتi ءسوز اراسىندا اعىلشىن تiلiن قولدانعانى ءۇشiن ايىپپۇل سالۋ شاراسى دا جولعا قويىلعان.

ايتا كەتەتiن ءجايت، الەمگە كەڭiنەن تاراعان، ىقپالدى ەلدەردiڭ تiلدەرi ءوزارا باسەكەگە تۇسكەن سىڭايلى. ويتكەنi, جاھاندانۋ داۋiرiندە جەر جاھاندى بiر زاڭدىلىققا باعىندىرعىسى كەلگەندەردiڭ الەم حالىقتارىن بiر تiلدە سويلەتۋگە تىرىساتىنى دا تۇسiنiكتi. بۇل تۇرعىدا ەڭ الدىمەن بۇۇ-نىڭ جۇمىس تiلi سانالاتىن التى تiل، ياعني اعىلشىن، اراب، فرانتسۋز، قىتاي، يسپان جانە ورىس تiلدەرi اۋىزعا الىنادى. اسiرەسە، اعىلشىن جانە فرانتسۋز تiلدەرi ەۋروپالىق كەڭەستiڭ قىزمەتi بارىسىندا دا تەكەتiرەسەدi.

اركiمنiڭ تiلi - وزiنە ۇلى

تاعى دا سول باياعى تiركەس ويىما ورالادى. «الەمدە ەكi ۇلى تiل بار، بiرi - ورىس تiلi دە، ەكiنشiسi - اعىلشىن تiلi»... بۇگiنگi بiزدiڭ قوعام بۇل قاعيدانى جوققا شىعارىپ وتىرعان جوق. تiپتi استانامىزدىڭ وزiندە كەيبiر مەكەمەلەر (ماسەلەن، انا مەن بالا ۇلتتىق ورتالىعى) ءوز جينالىستارىن ورىس جانە اعىلشىن تiلiندە وتكiزە باستادى...

تiلدiڭ «ۇلىلىعى» تۋرالى ايتقاندا، الدىمەن تiلدiڭ الەمگە قانات جايىپ، كەڭiنەن قولدانىلۋ جايىنا توقتالماسقا شارا جوق. بۇل ولشەممەن قاراعاندا ورىس تiلi بىلاي تۇرسىن، اعىلشىن تiلi دە «ۇلى» بولا الماسا كەرەك. ولاي دەيتiنiمiز، بۇل جاعىنان بiر جارىم ميلليارد حالقى بار قىتايدىڭ، سول سەكiلدi تايۆان مەن سينگاپۋردىڭ مەملەكەتتiك تiلi بولىپ تابىلاتىن قىتاي تiلiنiڭ الدىنا ەشكiم تۇسە المايدى. بۇل قاتارعا حالقىنىڭ سانى جاعىنان قىتايلارمەن يىق تەڭەستiرۋگە شاق قالعان ۇندiلەردiڭ تiلi - حينديدi دە قوسۋعا بولادى. دەمەك، ورىس تiلi مەن اعىلشىن تiلi «ۇلى تiل» بولا المايدى ەكەن. ەگەر ولاردى «ۇلى» دەيتiن بولساق، قىتاي مەن حيندي تiلدەرiن قايدا اپارىپ قويامىز؟ سول سەكiلدi بۇكiل سولتۇستiك امەريكا مەن لاتىن امەريكاسىنىڭ باسىم كوپشiلiگiندە، سونداي-اق ەۋروپانىڭ دا بiرقاتار ەلiندە ۇستەمدiك ەتەتiن يسپان تiلi مەن فرانتسۋز، پورتۋگال تiلدەرi نەگە «ۇلى» ەمەس؟..

ال قولدانىلۋ اياسى تۇرعىسىنان قاراساق، نەگiزi «ءولi تiل» سانالسا دا، بۇكiل عىلىمي تەرمينولوگيانىڭ 80-90 پايىزدىق قورىن قۇراپ وتىرعان لاتىنشا نەگە «ۇلى» ەمەس؟ ازيانىڭ بiرقاتار ەلiنە تاراعان، قاسيەتتi قۇراننىڭ تiلi, سوڭعى پايعامبار مۇحاممەدتiڭ (س.ع.س.) حاديسiندە «جۇماقتا سويلەنەتiن تiل» دەپ جازىلعان اراب تiلi نەگە «ۇلى» ەمەس؟.. ال سوزدiك قورى جاعىنان قازاقتىڭ تiلi ورىس تiلiن ون وراپ، اعىلشىن تiلiن «شاڭىنا دا جۋىتپايتىن» باي تiل ەمەس پە؟ ەندەشە، قازاق تiلi نەگە «ۇلى» ەمەس؟..

ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ ايتۋىنشا، گرامماتيكالىق بiتiمi بويىنشا تۇركi تiلi - دۇنيە جۇزiندەگi ەڭ ۇلى تiل. «ويتكەنi, تۇركi تiلi - اگگليۋتيناتيۆتi تiل. - بۇل تiل تۇبiردەن جاسالاتىن تiل. ول مىڭداعان جىل بويى وزگەرمەيدi. وعان دالەل وسىدان ون ەكi مىڭ جىل بۇرىن كەتكەن امەريكاداعى ۇندiستەردiڭ وزدەرi ءالi كۇنگە دەيiن تۇركi تiلiندە سويلەيدi. مىسالى، ورىس تiلiندەگi «يا» ءسوزi سەپتەلگەندە «مەنيا» بولىپ وزگەرiپ كەتە بەرەدi, ال بiزدە ءتۇبiر قاشان دا ءوز قالپىندا ساقتالىپ قالادى. مىسالى، قاناعات دەگەننەن بiرنەشە ءسوز شىعادى. قاناعاتتانۋ، قاناعاتتاندىرۋ، قاناعاتتاندىرىلماعاندىقتارىڭىزدان، ت.ب. وسىنداعى سوڭعى ءسوز قانشاما ارiپتەن تۇرادى، بiراق ءتۇبiرi وزگەرگەن جوق. بۇل كەرەمەت ەمەس پە؟» - دەپ جازادى ول.

ال، سوزدiك قورى جاعىنان الساق، اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ ايتۋىنشا، اعىلشىن تiلiنiڭ سوزدiگiندە 443 مىڭ ءسوز بار. ورىس تiلiنiڭ لەكسيگرافياسىنا 143 مىڭ ءسوز كiرەدi. ونىڭ كوبi تۇركi تiلiنەن ەنگەن سوزدەر ەكەن. ال قازاق تiلiندە تولىق سوزدiك بويىنشا 500 مىڭداي ءسوز بار. ورىس نە اعىلشىن تiلiندەگi بiر ءسوزدiڭ بiزدە بiرنەشە بالاماسى، ياعني سينونيمi بار. سوندىقتان، تiل بايلىعى، سوزدiك قورى جاعىنان دا الەمدە قازاق تiلiندەي ۇلى تiل جوق.

* * *

تاعى بiر دەرەك: ناستراتيكا iلiمi بويىنشا، الەمدەگi بارلىق تiلدiڭ اتاسى بiر دەلiنەدi. ياعني، ناستراتيكا تۇجىرىمىنا سۇيەنسەك، دۇنيە جۇزiندەگi تiلدەردiڭ ءبارi ءاۋ باستا بiر-اق تiلدەن شىعىپ، بiرتiندەپ تارماقتالعان. سويتە تۇرا، ءار تiلدi ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني، مادەني مۇراسى دەپ قاراساق، اللا تاعالا جاراتقان كەز كەلگەن ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ءوز تiلi وزiنە ۇلى بولۋعا تيiس.

ەندەشە ءار قازاق ءۇشiن تەك قانا قازاق تiلi ۇلى قۇبىلىس، قىمبات قازىنا بولۋعا تيiس. سوندىقتان، قازاق جەرiندە وتكەن ءاربiر جيىندا قازاقتىڭ تiلi اسقاقتاپ، قازاق توپىراعىندا، قازاقستاننىڭ قالاسى مەن دالاسىندا تەك قانا قازاق سوزدەرi سىلاڭ قاعىپ تۇرۋى شارت.

ءنازيرا بايىربەك

«استانا اقشامى» گازەتى