2017 جىلى سينگاپۋر ترانسپارەنسي ينتەرنەشنل (Transparency intrnationals) -ءدىڭ باعالاۋى بويىنشا سىبايلاس جەمقورلىقپەن تابىستى كۇرەسكەن 10 ەلدىڭ ىشىندە 7-ءشى ورىنعا يە بولدى جانە ازياداعى العاشقى وندىققا كىرگەن جالعىز مەملەكەت.

سينگاپۋردا 1959-1990 جىلدار ارالىعىندا پرەمەر-ءمينيسترى بولعان لي كۋان يۋ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستە اسا اۋقىمدى مىندەت اتقاردى دەپ باعالانادى. «Informate Peru» ۇيىمى بۇل ءىس-شارا تومەندەگى 5 فاكتور ارقىلى ناتيجەلى جۇزەگە استى دەپ كورەدى.

سينگاپۋردىڭ بۇل جۇيەسى حالىقارالىق نارىقتاعى جوعارى پوزيتسيانىڭ تاماشا مىسالى، سونىمەن بىرگە ناقتى ەكونوميكالىق دامۋعا الىپ كەلگەن ءسوتسياليزمنىڭ ءساتتى ءبىر فورماسى دەپ قاراعانى قىزىقتى.

ەندەشە باسقا ەلدەر سينگاپۋردان ۇلگى الۋى كەرەك ەمەس پە؟

1. جەمقورلىققا نۇكتە قويۋ شاراسى

سينگاپۋر 1965 جىلى مالايزيادان بولىنگەن كەزدە، ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى كەدەي جانە جەمقور بولدى، ال لي كۋان يۋ:-«ەگەر ەلىمىز بويىنشا جەمقورلىقتان قۇتىلعىمىز كەلسە، سىزدەر بارلىقتارىڭىز وتباسى مۇشەلەرىن، جانە دوس-جاراندارىڭدى تۇرمەگە جىبەرۋگە دايىن بولۋلارىڭ كەرەك»،-دەپ تۋراسىن ايتىپ، ۇندەۋ جاريالاعان ەكەن.

ءبىرىنشى شارا - باسقا پايدا تابۋعا جول بەرمەۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىن وسىرگەنىمەن سونشالىقتى ناتيجەلى بولمادى. سوندىقتان جەمقورلىقتىڭ جەلىلەرىن انىقتاۋ ءۇشىن كۇتپەگەن تەكسەرۋلەر جۇرگىزۋگە جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا سىبايلاس جەمقورلىق جاعدايلارى تۋرالى حالىققا حابارلاپ تۇراتىن ارنايى باعدارلاما اشتى. جوعارعى ورگاننىڭ رۇقساتىنسىز مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جانە ولاردىڭ بايلانىستى تۇلعالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە وتباسىلارىنىڭ، تۋىستارىنىڭ، ءتىپتى دوستارىنىڭ ەسەپشوتتارىن تىكەلەي تەكسەرۋدىڭ ەرەكشە قۇقىعىن بەردى.

جەمقورىققا بايلانىسقانداردى جۇمىستان، لاۋازىمداردان، زەينەتاقىلاردان جانە باسقا دا تولەمدەردەن مەرزىمسىز الىپ تاستاۋعا شەشىم شىعارىپ، بىرقاتار مينيسترلەر مەن كاسىپوداق قىزمەتكەرلەرى جەمقورلىعى ءۇشىن تۇرمەگە قامالدى. 1989 جىلى سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن ايىپپۇلدى 10,0 - 100,0 سينگاپۋر دوللارىنا دەيىن ۇلعايتتى.

2. سوت رەفورماسى

سينگاپۋر ادام باسىنا شاققانداعى ەڭ جوعارى ءولىم جازاسىنا يە ەلدەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە ەسىرتكى، كىسى ءولتىرۋ قىلمىسى بويىنشا ءولىم جازاسى وتە جوعارى. باسقا قىلمىستارعا ۇزاق مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جانە دۇرە سوعۋ جازاسىن قوللداندى. بۇل جازالار قاتال دەپ تاڭقالدىرادى. سينگاپۋرلىقتار بۇل ماسەلەدە ەكىگە جارىلىپ، جازىقسىز ادامدى ءولىم جازاسىنا كەسۋ ورنى تولماس قاتەلىك بولار ەدى دەيدى، ال دۇرە سوعۋدى وتە قولدايدى.

سينگاپۋردىڭ قىلمىستىق زاڭناماسى تىم قاتال بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق ادامداردىڭ ساناسىنا نەنىڭ بولاتىنىن، نەنىڭ بولمايتىنىن ءتۇسىندىرۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعانى كورىنىپ تۇرادى.

ءولىم جازاسى، تۇرمە، دەنە جازاسى، مۇلكىن تاركىلەۋ جانە اۋىر ايىپپۇلداردىڭ بارلىعى ەلدەگى زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋعا باعىتتالعانىن سينگاپۋر بيلىگى ءوز حالقىنا تۇسىندىرە العانى تاڭقالارلىق ناتيجە بولدى.

3. جۇمىس ورنى

ماونىڭ مادەني توڭكەرىسى قىتايدان شەتەلدىك ينۆەستورلاردى گونكونگقا، تايۆانعا جانە سينگاپۋرعا تارتتى، مۇندا العاشقى فابريكالار 1960 جىلداردىڭ اياعىندا سالىنعان، العاشقى ەلەكترونيكا 1970 جىلدارى، ال 1980 جىلدارى سينگاپۋر الەمدىك تەحنولوگيالىق ونىمەر ورتالىعىنا اينالدى.

شەتەلدىك ينۆەستورلار ۇكىمەتتىڭ ينۆەستورلاردىڭ قىزمەتىنە قاتىسپاۋعا جاعداي جاساۋ، سونداي-اق ارزان جۇمىس كۇشى مەن تومەن سالىقتار ءۇشىن جاعدايلار جاساۋىنا بايلانىستى اعىلا باستادى دەپ ايتۋعا بولادى. «ءبىز ينۆەستورلاردى قولداپ قانا قويماي، ولاردى باستاۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس جاسادىق»، - دەدى لي كۋان يۋ.

الايدا، ءبىزدىڭ ماقسات ولاردى تارتۋ ەمەس، سينگاپۋرلىقتاردى شەتەلدىك كومپانيالاردا وقىتۋ جانە باسەكەگە قابىلەتتى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كومپانيالارىن قۇرۋ. سەبەبى ول كەزدە بىزدە ۇلكەن فابريكا نەمەسە ۇلتتىق كومپانيا سالۋعا اقشاسى مەن تاجىريبەسى بار ادامدار بولمادى. سوندىقتان ءبىز جاستارىمىزدى تەحنولوگيالار، ماركەتينگ جانە مەنەدجمەنت سالاسىندا وسىلاي دايىندادىق جانە بۇل جاستار ءبىزدىڭ ۇلتتىق يندۋستريامىزدى قۇراتىن جاس ماماندار بولادى دەپ كۇتتىك ».

4. ءبىلىم بەرۋ رەفورماسى

1960 جىلداردىڭ سوڭىندا سينگاپۋر جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەستە شەتەلدىك كومپانيالاردى ءساتتى پايدالاندى. سونىمەن قاتار، شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرىنەن ءوزىن-ءوزى ۇستاي ءبىلۋدى، ۇقىپتىلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى جانە جوعارى ساپالى ءونىم ءوندىرۋدى ۇيرەنۋ تالاپ ەتىلدى.

وقۋ باعدارلاماسىن وزگەرتۋدەن باسقا، جالپى اكادەميالىق پاندەردەن باسقا وقۋلىقتاعى بىلىممەن قاتار، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە، شەشىم قابىلداۋعا، تەرەڭ ويلاۋعا باعىتتالعان باعدارلامالار جاسالدى. سينگاپۋردىڭ يننوۆاتسيالىق دامۋ جانە ەكونوميكالىق دامۋداعى ءونىمدى ءىس-قيمىل جونىندەگى كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى فيليپپ يو: «بىزگە ەجەلگى تاريح پەن ادەبيەت ساراپشىلارىنان گورى عىلىم مەن تەحنولوگيا ماماندارى قاجەت. حالىق وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاناعاتتانىپ ءومىر سۇرەتىن بولادى”،-دەپ ۇنەمى ناسيحاتتاۋ بۇگىندە جۇزەگە استى.

5. مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى قۇردى

ۇكىمەت قۇرعان العاشقى كومپانيالاردىڭ ءبىرى - قازىرگى ۋاقىتتاعى سينگاپۋر اۆياكومپانياسى (Singapore Airlines). بۇل اۋە كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى ليم چەن بەن: «ءبىز اۋەكومپانيانى بەدەل ءۇشىن ەمەس، اقشا تابۋ ءۇشىن قۇردىق. سوندىقتان، شىعىن بولعان جاعدايدا، كۇمان ويلانباستان جاباتىن ەدىك. بىراق ولاي بولمادى»،-دەپ ماقتانىشپەن ايتىپتى. اۋەكومپانيا قىزمەتتەردى داياشىلىق ادىسىنە تۇبەگەيلى وزگەرىس جاسادى، جولاۋشىلاردىڭ جايلىلىعى،سۋسىندارى مەن تاماعىنان باستاپ قۇلاققاپتىڭ داۋىسىنا دەيىنگى نارسەلەردى قايتا ەسەپتەپ جاڭالاعان ەكەن. ناتيجەسىندە جۇزدەگەن جۇمىس ورىندارىن قۇرىپ، الەمدەگى جەتەكشى اۆياكومپانياعا اينالدى.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz