قازاقستان ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى ءتورايىمى ا.مەشىمباەۆانىڭ قايدا قاشىپ تىعىلعاندىعى اقىرى انىقتالدى: «2009 جىلعى جالپى ۇلتتىق حالىق ساناعى كەزىندە ەل قازىناسىنان جۇزدەگەن ميلليون قاراجاتتى جىمقىردى» دەپ ايىپتالعان انار حانىم قۇمعا بارىپ، بوي تاسالاعان ەكەن. بىراق ەكس-ءتورايىمنىڭ تاڭداۋى قازاق جەرىندەگى شاعىل قۇمدى قىرقالارعا ەمەس، ارابتار ەلىندەگى قۇمدى تەڭىز جاعالاۋىنا ءتۇسىپتى. ەگەر قاشقىن حانىم باسقا ەل اسىپ كەتپەسە، جاقىن ۋاقىتتا ونىڭ قولىنا كىسەن سالىنۋى ىقتيمال. ويتكەنى كەشە، نۇرلان نىعماتۋليننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا قالاۋلىلار «قازاقستان مەن ءباا اراسىنداعى قىلمىسكەرلەردى ۇستاپ بەرۋ تۋرالى كەلىسىمدى» قۇپتادى.

قازاقستان ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى ءتورايىمى ا.مەشىمباەۆانىڭ قايدا قاشىپ تىعىلعاندىعى اقىرى انىقتالدى: «2009 جىلعى جالپى ۇلتتىق حالىق ساناعى كەزىندە ەل قازىناسىنان جۇزدەگەن ميلليون قاراجاتتى جىمقىردى» دەپ ايىپتالعان انار حانىم قۇمعا بارىپ، بوي تاسالاعان ەكەن. بىراق ەكس-ءتورايىمنىڭ تاڭداۋى قازاق جەرىندەگى شاعىل قۇمدى قىرقالارعا ەمەس، ارابتار ەلىندەگى قۇمدى تەڭىز جاعالاۋىنا ءتۇسىپتى. ەگەر قاشقىن حانىم باسقا ەل اسىپ كەتپەسە، جاقىن ۋاقىتتا ونىڭ قولىنا كىسەن سالىنۋى ىقتيمال. ويتكەنى كەشە، نۇرلان نىعماتۋليننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا قالاۋلىلار «قازاقستان مەن ءباا اراسىنداعى قىلمىسكەرلەردى ۇستاپ بەرۋ تۋرالى كەلىسىمدى» قۇپتادى.

بۇل جوباعا قاتىستى پارلامەنتكە «تەز ارادا راتيفيكاتسيالاۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىم بەرىلگەن دەسەدى. «جىلى جاعالاۋدا جاتىپ الىپ، شەكەسىنەن قاراپ، «ال ەندى نە قىلاسىڭ؟!» دەيتىندەر سانى 1600-دەن اسىپتى. ولاردىڭ 1558-ىنە - مەملەكەتارالىق، 60-ىنا - حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالانعانىمەن، تابىلعانى 176-اق ادام. ياعني، وننان ءبىرى عانا! دەدى ءماجىلىس اتىنان قوسىمشا بايانداما جاساعان دەپۋتات و.مۇحامەدجانوۆ. سونىمەن قاتار وندايلاردىڭ ءىزىن تابۋ قانداي قيىندىق تۋعىزسا، ولاردى جازالاۋ ءۇشىن ەلگە اكەلۋ - ودان دا قيىن ماسەلەگە اينالىپ وتىر». ورال بايعونىسۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل تۇيتكىل «قازاقستان مەن ادەتتە قىلمىسكەرلەر پانالايتىن كوپتەگەن ەلدەر اراسىندا ۇستاپ بەرۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ جوقتىعىنان تۋىنداعان». «دەمەك، بۇل كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى» دەپ تۇيگەن دەپۋتات ارىپتەستەرىنەن جوبانى قولداۋلارىن سۇرادى.

- قازىرگى ۋاقىتتا، ينتەرپولدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، اراب امىرلىكتەرى اۋماعىندا قازاق-ستاندىق ءادىل سوت تورەلىگىنەن تۇتاستاي العاندا 7 قازاقستان ازاماتى جاسىرىنىپ جۇرگەندىگى انىقتالدى، - دەدى دەپۋتاتتارعا باس پروكۋروردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى يوگان مەركەل. - ونىڭ ىشىندە ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى ءتورايىمى انار مەشىمباەۆا بار. ونىڭ قىلمىستىق ءىسى بويىنشا كەلتىرگەن شىعىن سوماسى 758 ميلليون تەڭگەنى قۇ-رايدى. وسى قارجىلار ءوز ۋاقىتىندا حالىق ساناعىنا دەپ بولىنگەن بولاتىن.

باس پروكۋروردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى وسى «ەرتەگى ەلىندە» «كاكادۋ» جشس-نىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى دا تۇرىپ جاتقاندىعى اشكەرەلەنگەندىگىن مالىمدەدى. «ول استاناداعى «قىپشاق» تۇرعىن ءۇي كەشەنىن سالۋ كەزىندە جارتى ميلليارد تەڭگەگە جۋىق سومادا قاراجات ۇرلاعان» دەدى ي.مەركەل. ىزدەۋ سالىنعان بارلىق تۇلعالارعا قاتىستى باس پروكۋراتۋرا اراب تارابىنا ۇستاپ بەرۋ تۋرالى تالاپ باعىتتاپتى. «الايدا قازىرگە دەيىن بۇل تالاپتار قارالماعان. ءبىز ارنالار بويىنشا بەيرەسمي اقپار الدىق، وعان سايكەس، قازاقستاندىق ازا-ماتتاردى ۇستاپ بەرۋ ماسەلەسىن باە تەك وسى ءتيىستى كەلىسىم راتيفيكاتسيالانعاننان كەيىن عانا قاراماق» دەپ اشىق ايتتى يوگان داۆيدوۆيچ.

باس پروكۋراتۋرانىڭ بيىك لاۋازىمدى وكىلى «قازاقستان ءۇشىن اراب امىرلىكتەرى ۇلكەن تۋريستىك قىزىعۋشىلىق تۋعىزاتىنىن» ەسكەرتتى. جىل سايىن 20 مىڭنان استام ءبىزدىڭ ازاماتتار وسى ەلگە تۋريستىك ۆيزامەن بارادى ەكەن. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ بىردەي نيەتى ءتۇزۋ، قولى تازا دەۋ - اڭعالدىق ەمەس پە؟! ونىڭ ۇستىنە باس پروكۋروردىڭ «وڭ قولى» بۇل كە-ءلىسىمدى قابىلداۋ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجىلاردىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقپايتىندىعىنا سەندىردى: «ويتكەنى بۇعان كەرەكتى قاراجاتتار بىزگە جىل سايىن ءبولىنىپ وتىرادى. بيىلعى جىل بيۋدجەتىندە وسى ماقساتقا 10 ميلليون تەڭگە قاراستىرىلعان» دەدى ول. وسىعان ۇيىعان قالاۋلىلار قازاقستان مەن ءباا اراسىنداعى كەلىسىمدى قۇپ الدى. ەندى بۇل حالىقارالىق قۇجاتتى سەنات راتيفيكاتسيالاۋى قاجەت.

باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتىنشە، قىلمىسكەرلەردى ۇستاپ بەرۋ تەتىگى ءدال قازىر قىتايمەن، كورەيامەن، جاپونيامەن، ليتۆامەن، موڭعوليامەن، تۇركيامەن جانە بىرقاتار باسقا مەملە-كەتتەرمەن ارامىزدا جەتكىلىكتى تۇردە ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدە ەكەن. وسى ەلدەرمەن ءدال وسىنداي ستاندارتتى كەلىسىمدەر بار. ەندى ونىڭ قاتارىنا ءباا قوسىلعالى وتىر. ەڭ باستىسى، كەشە بەلگىلى بولعانىنداي، ەندى قازاقستان ەۋروپا ەلدەرىمەن وسىنداي ەكىجاقتى كەلىسىمدەر بەكىتۋ باعىتىندا قيمىلداۋدى باستاپتى. ايتپەسە، ۇلىبريتانيا، اۆستريا سياقتى باتىس ەلدەرى قازاقستاندىق سوت قىلمىسكەر دەپ تانىعان تۇلعالار بارىپ، باس ساۋعالايتىن «ارالعا» اينالعان. دەگەنمەن كەشە ي.مەركەل قىلمىسكەرلەردى ۇستاپ بەرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا رەسەيمەن ءجيى جۇمىس ىستەيتىندەرىن مويىندادى. بەرىلگەن تۇلعالاردىڭ باسىم كولەمى دە وسى ەلدىڭ ۇلەسىنە كەلەتىندىگى ايتىلدى.

ايتسە دە، ەڭ سوراقىسى سول، كەيبىر ىستە ءبىزدىڭ قۇزىرلى قۇرىلىمداردىڭ الپاۋىت كورشىمىزگە تاۋەلدى ەكەندىگى انىقتالۋدا. «رەسەي بىزگە تەك قىلمىسكەرلەردى قۇرىقتاپ، قايتارىپ قانا قويماي، ءارتۇرلى ساراپتامالاردى جۇرگىزۋدە قۇقىقتىق كومەك كورسەتەدى. سەبەبى بىزدە، قازاقستاندا كەيبىر ساراپتامالار مۇلدەم جۇرگىزىلمەيدى. ءتيىستى ماماندار جوق» دەپ مالىمدەدى دەپۋتاتتارعا يوگان مەركەل.

شەتەلگە قاشۋشى قىلمىسكەرلەر جاي كەتپەي، قۇپيا قۇجاتتاردى، قاراجاتتاردى الا كەتەتىنى ءمالىم. وسى ورايدا دەپۋتات ءۋاليحان بىشىمباەۆتى شەتەلدە پانا تاپقان سوندايلاردىڭ مۇلكىن قازاقستان قالاي تارتىپ الا الاتىندىعى قىزىقتىردى. «مىنا كەلى-سىمدە جازىلعان: «قىلمىس جاساۋ ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلگەن زاتتار، ەگەر ولار ىزدەۋدەگى تۇلعانىڭ مەنشىگىندە بولسا نە ونى تۇتقىنداۋ كەزىندە تابىلعان بولسا، سونداي-اق قىلمىسكەر قىلمىستى جاساۋ ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەن زاتتاردىڭ ورنىنا العان زاتتار تاركىلەۋگە جانە سۇراۋشى تاراپقا بەرۋگە جاتادى» دەلىنگەن، - دەدى قالاۋلى. - بۇل جاعدايدا قىلمىس جاساۋ ارقىلى يەلەنگەن جىلجىمايتىن مۇلىكتى الىپ قويۋ قالاي جۇزەگە اسادى. ول قالاي ساۋداعا سالىنادى؟»

- بۇل جاعدايدا ءبىز سول جىلجىمايتىن مۇلىكتى تۇتقىنداۋ تۋرالى جەكە تاپسىرما باعىتتاي-مىز، - دەدى باس پروكۋروردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. - سودان كەيىن سوت بولادى دا، ونىڭ كەيىنگى تاعدىرىن سوت انىقتايدى. وسىدان سوڭ بارىپ سوت ورىنداۋشىلارى ونى ساۋداعا سالۋى كەرەك.

ايتپاقشى، ي.مەركەلدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، كەلىسىمگە سايكەس، ەگەر ۇستاپ بەرۋ تالاپ ەتىلگەن تۇلعا «ساياسي سيپاتتاعى قىلمىس» جاساعان بولسا نەمەسە ۇستاپ بەرۋ تۋرالى سۇراۋ سول ادامدى ءناسىلى، ءدىني ۇستانىمى، ازاماتتىعى نەمەسە ساياسي سەنىمى بويىنشا قۋدالاۋمەن بايلانىستى ەكەندىگىنە قاتىستى دالەلدى نەگىزدەر بار بولسا، «وندا ۇستاپ بەرۋگە جول بەرىل-مەيدى». ال قازاقستان ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ بارلىعى قازاقستاندىق سوتپەن قىلمىستىق نە ەكونوميكالىق سيپاتتاعى قىلمىستار جاساعان دەپ تانىلعان.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن» گازەتى