قازاق اسىلىن ارداقتاپ، باتىرىن ۇلىقتاعان حالىق. كەشەگi قيىن-قىستاۋ زاماندا ەلiمiزدiڭ بۇگiنگi جارقىن بولاشاعى ءۇشiن قۇربان بولعان تەكتi ارىستارىمىزدىڭ ەڭبەگi مەن ونەگەلi مۇراسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا امانات ەتۋ بiزگە پارىز. سوناۋ اۋمالى-توكپەلi كەزەڭدە قازاق حالقى، قازاق ەلi, قازاق تiلi ءۇشiن باسىن بايگەگە تiككەن الاش ارداقتىلارىنىڭ ارتىنا قالدىرعان مول قازىناسىن ەكi كوزدiڭ قاراشىعىنداي، اسا قۇندى جادiگەر رەتiندە ساقتاۋ التى الاشتىڭ الدىنداعى مiندەت.
ءيا، الاشتىڭ ۇلى دالاسىنىڭ ءتول پەرزەنتi — مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسiمi ءاربiر قازاقتىڭ جۇرەگiندە سايراپ جاتىر. ونىڭ قازاق جۇرتىنىڭ ەل، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا قالامىمەن ءۇن قوسقان جازبالارى، شىعارمالارى، ولەڭدەرi باعا جەتپەس قۇندىلىق. ادiلەتسiز زاماننىڭ سۇرقاي كورiنiستەرiن، جارلى مەن جاقىباي جانداردىڭ كۇيبەڭ تiرشiلiگiن، ءبازبiر بايشىكەشتەردiڭ قولىنان كەلسە قونىشىنان باسقان تويىمسىز ارەكەتiن ايشىقتاعان، اسiرەسە، ءومiرiن كۇڭ مەن مۇڭمەن وتكiزگەن ايەل تەڭسiزدiگi تاقىرىبىنا تارتىنباي قالام تەربەگەن “باقىتسىز جامالىنىڭ” ءوزi نەگە تۇرادى؟

قازاق اسىلىن ارداقتاپ، باتىرىن ۇلىقتاعان حالىق. كەشەگi قيىن-قىستاۋ زاماندا ەلiمiزدiڭ بۇگiنگi جارقىن بولاشاعى ءۇشiن قۇربان بولعان تەكتi ارىستارىمىزدىڭ ەڭبەگi مەن ونەگەلi مۇراسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا امانات ەتۋ بiزگە پارىز. سوناۋ اۋمالى-توكپەلi كەزەڭدە قازاق حالقى، قازاق ەلi, قازاق تiلi ءۇشiن باسىن بايگەگە تiككەن الاش ارداقتىلارىنىڭ ارتىنا قالدىرعان مول قازىناسىن ەكi كوزدiڭ قاراشىعىنداي، اسا قۇندى جادiگەر رەتiندە ساقتاۋ التى الاشتىڭ الدىنداعى مiندەت.
ءيا، الاشتىڭ ۇلى دالاسىنىڭ ءتول پەرزەنتi — مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسiمi ءاربiر قازاقتىڭ جۇرەگiندە سايراپ جاتىر. ونىڭ قازاق جۇرتىنىڭ ەل، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا قالامىمەن ءۇن قوسقان جازبالارى، شىعارمالارى، ولەڭدەرi باعا جەتپەس قۇندىلىق. ادiلەتسiز زاماننىڭ سۇرقاي كورiنiستەرiن، جارلى مەن جاقىباي جانداردىڭ كۇيبەڭ تiرشiلiگiن، ءبازبiر بايشىكەشتەردiڭ قولىنان كەلسە قونىشىنان باسقان تويىمسىز ارەكەتiن ايشىقتاعان، اسiرەسە، ءومiرiن كۇڭ مەن مۇڭمەن وتكiزگەن ايەل تەڭسiزدiگi تاقىرىبىنا تارتىنباي قالام تەربەگەن “باقىتسىز جامالىنىڭ” ءوزi نەگە تۇرادى؟
الاش قايراتكەرiنiڭ ءوزi وتكەنمەن، ونىڭ ارتىندا iزiن جالعاستىرۋشى ۇرپاعى بار. اسىلدىڭ سىنىعى، تەكتiنiڭ كوزiندەي بولعان گۇلنار مiرجاقىپقىزى اكەدەن قالعان مول مۇرانى قانشاما قيىن وتكەلدەن بۇگiنگە امان-ەسەن جەتكiزگەن. اتاپ ايتقاندا، الاش ارداقتىسى مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءوزi جازعان قولجازبالارىن، كوزi تiرiسiندە ۇستانعان دۇنيەلەرiن، ەسكi سۋرەتتەرi مەن وتكەننەن سىر شەرتەتiن قۇجاتتارىن، ودان بۇرىن اكەسiنiڭ ءۇش جىل كيگەن iشiگiن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي قۇنتتاپ ساقتاعان. تۇلپاردىڭ تۇياعى گۇلنار اپا بۇل باعالى جادiگەرلەردi ۇيiندە ۇستاعاننان گورi پرەزيدەنتتiك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ مۇراجايىنا تاپسىرۋدى ءجون كورiپتi. مۇنى ورتالىقتىڭ باس قور ساقتاۋشىسى بيبiنۇر ساناقۇلوۆا سالتاناتتى تۇردە قابىلداپ، بۇدان بىلاي قۇندى دۇنيەلەر كوپشiلiكتiڭ رۋحاني مۇراسىنا اينالاتىنىن ايتا كەلە، ءوز جىلى لەبiزiن بiلدiردi. “گۇلنار اپامىز بiزگە اكەسi مiرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ iشiگiن مادەنيەت قورىنا قايتارىمسىز تۇراقتى پايدالانۋعا بەرiپ وتىر. ۇلتتىق مۇراجاي قورى تاعى بiر قۇندى جادiگەرمەن تولىعۋدا. ارينە، بۇل iشiك ماتەريالى اسا زەرتتەۋدi قاجەت ەتەدi. ايرىقشا جاعدايدا كونسەرۆاتسيا، رەستاۆراتسيا جۇمىستارىن جۇرگiزۋ كەرەك”–دەدi. اعامىزدىڭ وزiندەي بولعان اسىل بۇيىم الداعى ۋاقىتتا ابىلاي حاننىڭ التىن زەرلi قامقا تونى، بالۋان شولاقتىڭ كەمەر بەلدiگi, قازىبەك بيدiڭ شاپانى سەكiلدi قۇندى مۇرالارمەن بiرگە پرەزيدەنتتiك مادەنيەت ورتالىعى مۋزەيiنiڭ تورiنەن ورىن الىپ، ۇلتتىق مادەنيەتiمiزدi بايىتىپ تۇراتىن بولدى.
گۇلنار اپانىڭ اكەسiنiڭ يiسi سiڭگەن تايجاقى iشiكپەن قوشتاسار ءساتi دە اسەرلi بولدى. قۇددى اكەسiن ەمiرەنە قۇشاقتاعان بالاداي iشiكتi قۇشىرلانا قىسىپ، سوڭعى رەت قۇمارى قانعانشا يiسكەي بەردi. كوزiنە iركiلiپ جاس تا كەلدi. جاسى 94-تi القىمداعان گۇلنار مiرجاقىپقىزى ەرەكشە بiر تولقۋ ۇستiندە وتكەن كۇننەن دە سىر شەرتە وتىردى.
... بۇل iشiكتi اكەمە 1925 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جاۋاپتى قىزمەت ەتiپ جۇرگەندە شەبەر ەۆرەي ايەل دەنەسiنە قونىمدى ەتiپ تiگiپ بەرگەن ەدi. سودان 1928 جىلى ۇستالىپ، تۇرمەگە جابىلعانشا ءۇش جىل بويى قىس مەزگiلiندە كيiپ ءجۇردi. تۋعان انام عاينيجامال بايمۇراتقىزى دوسىمبەكوۆا اكەمنiڭ بiراز كيiمدەرiن، قۇندى قۇجاتتارىن امان ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. انامنىڭ ۇقىپتىلىعىنىڭ، اسا ساقتىعىنىڭ ارقاسىندا بۇل iشiك تە، قۇندى فوتو-قۇجاتتارى دا بۇگiنگi كۇنگە جەتتi. انام عاينيجامال 1941 جىلى 80 جاسىندا قايتىس بولعانشا اكەمنiڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىن كوزiندەي كورiپ كەلدi. اكەدەن قالعان اسىل مۇرانى ەس بiلiپ، اقىل توقتاتقان كەزiمدە ماعان اماناتتادى. مەن بارiنە ريزامىن. بۇل مەن ءۇشiن ۇلكەن باقىت. وسى جاسقا كەلگەنشە iشiكتi ساقتاي بەرگەنشە، جۇرت، حالىق كورسiن. مiرجاقىپتىڭ iشiگi دەپ شەتەلدەن كەلگەن كiسiلەر قىزىعىپ قاراۋى مۇمكiن. سوندىقتان دەر كەزiندە وتكiزiپ وتىرعانىما وتە قۋانىشتىمىن. سۋرەتتەر، قۇجاتتار، بارلىعى ءوز ورنىندا تۇرسا ەكەن دەيمiن.
... اكەمنiڭ تايجاقىسىن قۇتتى ورنىنا قوندىراتىن كۇن مەن ءۇشiن ۇلكەن مەيرام. نەگە دەسەڭiز، بۇل مۇراجاي بۇكiل حالىقتىڭ جينالاتىن جەرi. حالىق مiرجاقىپتىڭ ءوزiن كورمەسە دە، ونىڭ كيiمiن كورiپ، ءوزiن كورگەندەي بولادى. اكەمنiڭ كوپتەگەن اسقاق ارمانى ورىندالدى. سونى كورگەنiمە ءوزiمدi باقىتتى سەزiنەمiن. جاستارعا “وسى اتالارىڭداي ەل-جۇرتىڭا قىزمەت ەتسەڭدەر، ارقايسىسىڭنىڭ اتتارىڭ تاريحتا اتالماي قالمايدى. تەك اتاق ءۇشiن عانا ەمەس، شىن پەيiلمەن ءوز حالقىڭا قىزمەت قىلىڭدار” دەگiم كەلەدi.
... اكەم 50 جاسقا تولۋىنا بiر اي قالعاندا ومiردەن وزدى. ەرتە كەتتi. بiراق ارتىنا قالدىرعان اسىل مۇراسى كوپ. 5 تومدىق، 2تومدىق شىعارمالارىنا ءوزiم رەدكوللەگيا مۇشەسi بولدىم. بۇل دا سول اكەمنiڭ ارۋاعىنىڭ سۇيەمەلدەۋiمەن جاسالدى.
... اكەم قۋعىن-سۇرگiنگە تۇسكەندە بiزگە دە وڭاي تيگەن جوق. قايدا جۇمىسقا كiرسەڭ iلە-شالا بوساتادى. سەبەبiن ەشكiم اشىپ ايتپايدى. بiراق نەگە شىعارىپ جاتقانىن iشتەي بiلەتiنمiن. 1950 جىلى مەديتسينالىق ينستيتۋتتى بiتiرگەن سوڭ ەش جەرگە جۇمىسقا ورنالاسا الماي، بiراز جىل بوس ءجۇردiم. وسى ينستيتۋتتىڭ كافەدراسىنا اسسيستەنت بولىپ جۇمىسقا تۇرعاندا، ەكi رەت قۋىلدىم. كەيدە “iشتەن شىققان جاۋ جامان” دەمەكشi, ءوز ارامىزدا دا iزiمiزگە تۇسكەندەر بولدى عوي. تiپتi, مەنiڭ كۇيەۋiم ابەن ساتىبالديەۆتى دا قۋعىنعا ءتۇسiرiپ، اركەز جولىمىزدى بوگەپ وتىردى. Iزiمiزگە تىڭشىلار ءتۇستi. “حالىق جاۋىنىڭ” كۇيەۋبالاسى رەتiندە ول دا كوپ ازاپ تارتتى.
... اكەم مەنi ءوسiرiپ، ۇلكەن ازامات قاتارىنا قوسۋدى ارماندايتىن. ءوزi جۋرناليستيكا سالاسىندا قىزمەت ەتكەندiكتەن دە، مەنi ىلعي رەداكتسياعا، باسپاعا اپاراتىن. گازەت قالاي شىعادى، كiم قالاي جازادى، سونىڭ ءبارiن بiلۋiمدi ءجون كوردi. ارمانى – بالاسىنىڭ تولىق بiلiم الۋى ەدi. جانىنا وتىرعىزىپ قويىپ، گەوگرافيالىق كارتالاردى شەتiنەن مەنەن سۇرايتىن. ءوزi مۇعالiم بولعاندىقتان دا ءاردايىم مۇعالiمدi سىيلاۋ كەرەكتiگiن ەسكە سالاتىن. ساۋاتىمدى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ “تiل قۇرالىمەن” اشتىم. بiزدiڭ ۇيگە ءبارi جينالا قالسا، بالانى قالاي تاربيەلەۋ كەرەكتiگiن بiرiنە-بiرi ۇلگi رەتiندە كورسەتiپ، ايتىپ وتىراتىن. “ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى iلەسiڭ” دەمەكشi, سول اكەم، اتالارىمنىڭ كورiپ-بiلگەنi ءومiر بويى ماعان مەكتەپ بولدى. انا تiلiن جاقسى بiلۋ ءۇشiن اۋىلعا، سەمەيگە، تالاس، وڭتۇستiك وڭiرiنە جيi جiبەرiپ تۇراتىن. سوسىن شەت تiلiن دە بiلگەن دۇرىس دەپ نەمiس تiلiن ۇيرەنۋiمدi قۇپتادى. ارنايى مۇعالiم جالداپ، 5-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە-اق ءۇش ايدا وقىپ، جازاتىن دارەجەگە جەتتiم. كەيiن ءوزi كەتكەننەن سوڭ ءبارi ۇمىت قالدى. جاعداي سىن كوتەرمەدi.
...اكەم اقتالعان 1988 جىلدان بەرi اللا تاعالا بiراز شىندىقتى ايتقىزدى. ارتىنا قالدىرعان مۇراسى كiتاپ بوپ جارىق كورiپ جاتىر. بiلەمiن، حالىق سۇيسiنەدi. ويتكەنi, مiرجاقىپ اكەم قاسىق قانى قالعانشا قازاق حالقىنىڭ دەربەس تاۋەلسiز ەل بولۋىن ارمان تۇتتى. مiنە، سونىڭ ءبارi بۇگiن ورىندالىپ جاتقان جوق پا؟! الاشوردا ۇلتشىلدارىنىڭ ءاربiر ەرلiگiن جاس ۇرپاق بiلۋi قاجەت، ولارعا ناسيحاتتاۋ كەرەك. ءالi كوپ جاستار جەتە بiلە بەرمەيدi. بۇل تاريحشىلار، جازۋشىلاردىڭ ەنشiسiندەگi شارۋا.
...قازiر زامان وزگەردi. تىنىشتىق. ارمانىم جوق. ءوزiم ەشكiمگە “مەن مiرجاقىپتىڭ قىزىمىن، ماعان بۇيتiڭدەر، سويتiڭدەر” دەپ تالاپ قويىپ، ەشتەڭە تiلەگەن ەمەسپiن. قۇدايعا شۇكiر، 8 نەمەرەم، 11 شوبەرەم بار. مiنەكي، مiرجاقىپتىڭ ۇرپاعى ءوستi دەگەن وسى. نەمەرەم – دانياردىڭ تەگiن دۋلاتوۆ دەپ جازعىزدىم. بiز كەتكەننەن كەيiن اكەمنiڭ اتىن وشiرمەيتiن وسىلار عوي. قۇداي مەنi وسى ۇرپاقتارىمنىڭ الدىندا السا، ريزامىن.

دينارا مىڭجاسارقىزى
«تۇركىستان» گازەتى، 14 مامىر 2009 جىل