كەشە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىن ءھام قازاقستاننىڭ عارىش سالاسى قىزمەتكەرلەرىن «عارىشكەرلەر كۇنىمەن» قۇتتىقتاپ، ءوزىنىڭ «تۆيتتەردەگى» رەسمي پاراقشاسىندا جازبا جاريالادى.

«وسىدان 60 جىل بۇرىن ادامنىڭ عارىشتى يگەرۋ ءداۋىرى باستالدى. يۋري گاگاريننىڭ بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان ۇشۋى – الەمدىك عىلىم دامۋىنىڭ جارقىن كورىنىسى. قازاقستان حالىقارالىق باعدارلامالارعا، عارىش تەحنولوگياسىن يگەرۋگە بەلسەندى اتسالىسا بەرەدى»، - دەپ جازدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ.

12 ساۋىردە كسرو-دا «كوسموناۆتيكا كۇنى» رەتىندە اتالىپ وتىلەتىن مەرەكە ءوتتى. ادامنىڭ عارىشقا العاش ۇشقانىنا 60 جىل تولدى (1961 جىلى 12 ساۋىردە). بۇل كۇنى «ۆوستوك» زىمىران تاسىعىشى عارىش كەمەسىن وربيتاعا الىپ ۇشتى. يۋري گاگارين ۇشقان زىمىراننىڭ ۇشۋى ءساتتى ءوتتى. ال ول قونعاننان كەيىن يۋري گاگارين بۇكىل الەمگە ايگىلى بولدى. سول كەزدە كسرو جانە ونىڭ سوتسياليستىك ساياسي-ەكونوميكالىق جۇيەسى ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن دالەلدەۋگە بارلىق جاعىنان قادام جاسادى.

الايدا، قازىرگى يلون ماسكتىڭ جانە باسقا جەكە امەريكاندىق عارىشتىق كومپانيالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە «SpaceX-ءتىڭ» جەتىستىكتەرى «روسكوسموستى» قاتتى الاڭداتىپ وتىر. ماسكتىڭ العاشقى زىمىراندارى «Falcon 1» (2006 جىلى ۇشىرىلعان) جانە ۇلكەن «Falcon 9» (2010 جىلى ۇشىرىلعان) مۇمكىندىگىنشە ەكونوميكالىق تۇرعىدان تيىمدىلىگى ەسكەرىلىپ جاسالعان. يلوننىڭ ماقساتى – باسەكەلەستەردىڭ زىمىراندارىنا قاراعاندا الدەقايدا ارزان زىمىران جاساۋ بولدى. سودان كەيىن «Falcon Heavy» (2018 جىلى) ىسكە قوسىلدى.  بۇل زىمىران وزىنە ەڭ جاقىن دەگەن باسەكەلەستەرىنە قاراعاندا، جۇكتى وربيتاعا ەكى ەسە ارتىق كولەمدە شىعارا الادى جانە ونىڭ قۇنى ءۇش ەسە ارزان بولدى.

وسىدان كەيىن، «SpaceX» «Super Heavy-Starship» جۇيەسىن، ودان دا جەتىلدىرىلگەن نۇسقاسىن جاريالادى. ول جەردەگى قالالار اراسىندا جىلدام تاسىمالداۋدى جانە اي مەن مارستا بازالار سالۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان ەدى. سونىمەن قاتار، «SpaceX» كومپانياسى «Dragon» عارىش كەمەسىن جاسادى. ول جۇكتەردى حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا (حعس) جەتكىزە الاتىن جانە ءبىر مەزەتتە جەتى عارىشكەردى الىپ ۇشا الاتىن بولدى.

رەسەي ۋكراينادان قىرىم تۇبەگىن تارتىپ العاندا، اقش رەسەيگە قارسى اۋىر سانكتسيالار ءھام تىيىمدار سالدى. سول تۇستا رەسەي ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعان، بەرىدە «روسكوسموستى» باسقارعان دميتري روگوزين: «ءبىزدىڭ زىمىراندار بولماسا، امەريكالىقتار عارىشقا «باتۋتپەن» شىعاتىن بولادى»، - دەگەن ەدى. بىراق ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە يلون ماسك رەسەيلىك روگوزيننىڭ ايتقانىن وزىنە ەسەلەپ قايتاردى.

يلون ماسك ءوزىنىڭ «SpaceX» جوباسىمەن عارىش كەمەسىن جانە امەريكاندىق عارىشكەرلەردى 2019 جىلى ناۋرىز ايىندا اۆتوماتتى تۇردە عارىشقا ۇشىردى. ەندى اقش-تىڭ ۇلتتىق اەروعارىش اگەنتتىگى NASA رەسەيگە تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلدى. رەسەي وسىعان دەيىن ءاربىر عارىشكەردىڭ ۇشۋى ءۇشىن 80 ميلليون دوللار سۇراعان. ال يلون ماسك بۇل تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاپ تاپتى جانە ماسكتىڭ زىمىراندارىن كوپ مارتە پايدالانۋعا بولادى.

جۋىردا «SpaceX» پەن «Tesla» كومپانياسىنىڭ باسشىسى يلون ماسك الەمدەگى ەڭ باي ادام اتاندى. ونىڭ بايلىعى 185 ميلليارد دوللارعا باعالانعان. 2019 جىلدىڭ باسىندا ماسك الەمدەگى ەڭ باي ادامدار ءتىزىمنىڭ العاشقى 50-لىگىنە كىرگەن. ونىڭ داۋلەتىنىڭ كۇرت ءوسۋى  «Tesla» اكتسيالارىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى بولدى. كومپانيا اكتسيالارىنىڭ باعاسى توعىز ەسەگە كوتەرىلدى. كومپانيانىڭ باعالى قاعازدارى ءبىر اكتسيا ءۇشىن 799,6 دوللارعا ساۋدالانادى، ال كاپيتالداندىرۋ 757,6 ميلليارد دوللاردى قۇرادى.

بۇل اقشاعا «Ford»، «General Motors»، «BMW»، «Volkswagen»، «Fiat»، «Chrysler» سياقتى اۆتوكولىك كومپانيالارىن ساتىپ الۋعا بولادى. ءتىپتى ودان بولەك،  «Ferrari» ساتىپ الۋعا دا اقشا قالادى ەكەن.

اقپارات كوزدەرىنە سەنسەك، ماسك اقشانىڭ كوپ بولىگىن مارستا بازا قۇرۋ ءۇشىن جۇمسايدى دەپ جوسپارلاپتى. بۇل شىن مانىندە سولاي بولسا تاڭ قالاتىن جايت ەمەس. وسىعان دەيىن، ماسكتى اقش عارىشتىق باعدارلاماسىنىڭ اۋقىمدى بولماۋى قىنجىلتسا، سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ول «SpaceX» كومپانياسىن قۇردى. ماسك الەمدەگى ەڭ ارزان عارىشتىق زىمىرانداردى جاساۋ ءۇشىن بيزنەس اشتى جانە قازىر ونىڭ كومپانياسى جەردەگى عارىشتىق زىمىرانداردىڭ 60 پايىزىن عارىشقا شىعارادى ەكەن.

ماسك سونداي-اق، ادامزاتتىڭ جانارماي (مۇنايدان) وتىنىنان الشاقتاۋىن تەزدەتكىسى كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. سوعان بايلانىستى ول الەمدەگى جەتەكشى ەلەكتروموبيل ءوندىرۋشى «Tesla» كومپانياسىن قۇردى.

«Morgan Stanley» ينۆەستيتسيالىق بانكى وتكەندە (قازان ايىندا) «SpaceX-ءتى» 100 ميلليون دوللارعا باعالاپتى. اتالعان كومپانيا عارىشقا ۇشۋ نارىعىندا ويىن ەرەجەلەرىن وزگەرتتى. وسىلايشا اقش-تىڭ عارىشتىق باعدارلاماسى جاڭا سەرپىن الدى.

2020 جىلى ماسكتىڭ «Crew Dragon» عارىش كەمەسى التى عارىشكەردى حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا ۇشىردى. بۇل اقش-تاعى «شاتتل» باعدارلاماسى اياقتالعان 2011 جىلدان بەرگى العاشقى ءىرى باعدارلاما بولدى.

ايتپاقشى، تۇركيا دا 2023 جىلدىڭ اياعىندا عارىشقا وزدەرى جاساعان زىمىراندارىن ۇشىرۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن. تۇرىك زىمىرانى ايعا قونۋعا مۇددەلى. 2021 جىلدىڭ 9 اقپانىندا تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان ۇلتتىق عارىش باعدارلاماسىن ىسكە قوسۋ كەزىندە وسىلاي دەپ مالىمدەدى. ونىڭ ءسوزىن «Anadolu» اگەنتتىگى جاريالادى. «باعدارلامانىڭ باستى جانە ماڭىزدى ميسسياسى – تۇركيانىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى جىلىنداعى ايمەن العاشقى بايلانىستى ورناتۋ»، - دەدى ەردوعان.

ەردوعان عارىش سالاسىندا جاڭا بۋىن سپۋتنيكتەر جاساۋدا الەمدىك ارەناداعى باسەكەگە تۇسە الاتىن برەند قۇرۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتتى. ول تۇركيانىڭ ءوز عارىش ايلاعىن قۇرىپ، ءوزىن عارىش كەڭىستىگىنە شىعۋدى قامتاماسىز ەتۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن باسا ايتتى.

ەردوعان: «عارىشتىق مەتەورولوگياعا قارجى قۇيۋ ارقىلى ەلدىڭ عارىشتاعى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. تۇركيا استرونوميالىق باقىلاۋلاردىڭ تيىمدىلىگى مەن جەردەن عارىش وبەكتىلەرىن باقىلاۋدى جاقسارتادى»، - دەپ سويلەدى.

سونداي-اق، ەردوعان تۇركيادا وتاندىق جانە شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتاتىن عارىشتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ ايماعى قۇرىلاتىندىعىن ايتتى. ول سوڭعى 18 جىلدا جەر سەرىكتەرى، عارىش، ۇشىرۋ جۇيەلەرى مەن عارىشتىق جابدىقتارعا قاتىستى 56 جوباعا 2,1 ميلليارد ليرا (300 ميلليون دوللار) بولگەنىن مالىمدەدى.

وسىلايشا، تۇركيا الەمدى اينالاتىن ءوز سپۋتنيكتەرى بار الەمدەگى 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى جوسپارلاپتى. ال وسى جىلدىڭ قاڭتارىندا امەريكاندىق ميللياردەر يلون ماسكتىڭ «SpaceX» كومپانياسى وربيتاعا «Falcon 9» زىمىران تاسىعىشىمەن تۇرىكتىڭ «Turksat 5A» بايلانىس سپۋتنيگىن الىپ ۇشپاق. ءسويتىپ، تۇركيا ءوزىنىڭ ءتورت سەرىگىن عارىشقا ۇشىردى.

قازاقستاندى كۇللى دۇنيەجۇزىنە تانىتانىن پاسپورتتىق برەندىنىڭ ءبىرى – بايقوڭىر عارىش ايلاعى. ءسوزسىز، قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ الدىندا عارىش سالاسىنىڭ قىزمەتىن دامىتۋ، اتالمىش سالانىڭ الەمدىك نارىعىنداعى ءوز پوزيتسياسىن كەڭەيتۋ، جسوپارلانعان بىرقاتار جوبالالردى ىسكە اسىرۋ سەكىلدى ماڭىزدى مىندەتتەر تۇر. بۇل جوسپارلار 2030 جىلعا قاراي جوسپارلانعانى جانە راس. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى – ەلورداداعى  عارىشتىق اپپاراتتاردى قۇراستىرۋ جانە سىناۋ كەشەنى، كوسموستىق قاشىقتىقتان زوندتاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، عارىشتىق مونيتورينگتىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن جاساۋ، جانە جەرۇستى ينفراقۇرىلىمى مەن اسا جوعارى دالدىكتەگى جەرسەرىكتىك ناۆيگاتسيا جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ت.ب.

ايتا كەتۋىمىز كەرەك، قازاقستان بۇگىنگى تاڭدا عارىشتىق تەحنولوگيالاردى وتاندىق ەكونوميكاعا بەلسەندى تۇردە ىلگەرىلەتۋدە. ونىڭ ءبىر مىسالى – قازاقستاننىڭ جەردەن 36 مىڭ قاشىقتىقتا ورنالاسقان ەكى گەوستاتسيونارلىق جەرسەرىگى بار. ولار: KazSat-2 جانە KazSat-3.

ءدال وسى ەكى جەرسەرىك قازىرگى ۋاقتا وتاندىق  ۇيالى بايلانىس، تەلەديدار جانە ينتەرنەتكە قىزمەتتەرىن 100% قامتىپ وتىر.

عارىش سالاسىنىڭ ساراپشىسى قازبەك قازكەنوۆ: «قازاقستاننىڭ ءوز عارىشتىق باعدارلاماسى، ءوزىنىڭ جەر سەرىكتەرى بولۋى ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانىن ايقىندايدى»، - دەيدى. ول ءۇشىن مۇمكىندىك تە جوق ەمەس. وسى رەتتە ايتا كەتەرلىگى، قازاقستاندا بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ بولۋى بىزگە قوسىمشا ارتىقشىلىق بەرەدى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ وا-داعى عارىش سالاسىنىڭ كوشباسشىسىنا اينالۋ پوتەنتسيالى جوعارى ەكەنى انىق.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz