«اشارشىلىق تراگەدياسى ءار وتباسىندا بولدى»

- سماعۇل اعا، «اق بوز ءۇي» تريلوگياسى كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق حالقى باستان وتكەرگەن گەنوتسيد تۋرالى جازىلعان كەڭ تىنىستى شىعارما. ءوزىڭىز ءبىر اڭگىمەڭىزدە «اۋلەتىمىزدە قالام ۇستاعان ەشكىم جوق، تاڭىردەن بەرىلگەن ساۋلە ارقىلى وسى تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلدىم» دەگەن ەكەنسىز. اشارشىلىققا ارنالعان قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى كەڭ تىنىستى تۋىندىعا قالاي كەلدىڭىز؟

«اشارشىلىق تراگەدياسى ءار وتباسىندا بولدى»

- سماعۇل اعا، «اق بوز ءۇي» تريلوگياسى كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق حالقى باستان وتكەرگەن گەنوتسيد تۋرالى جازىلعان كەڭ تىنىستى شىعارما. ءوزىڭىز ءبىر اڭگىمەڭىزدە «اۋلەتىمىزدە قالام ۇستاعان ەشكىم جوق، تاڭىردەن بەرىلگەن ساۋلە ارقىلى وسى تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلدىم» دەگەن ەكەنسىز. اشارشىلىققا ارنالعان قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى كەڭ تىنىستى تۋىندىعا قالاي كەلدىڭىز؟

- ءبىزدىڭ اۋىل وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى قارساڭىندا اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانىنان قاراقالپاقستانعا كوشىپ، ول جاقتا 1932 جىلدىڭ اشارشىلىعىنا ۇرىنعان. 1925 جىلى قازاقستاننىڭ باسشىلىعىنا گولوششەكين كەلدى. ول كەلگەننەن كەيىنگى تاريح بىزگە بەلگىلى. «قازاق دالاسىندا قازان توڭكەرىسى بولماعان ەكەن، «كىشى قازان توڭكەرىسىن» جاسايمىز» دەدى. ءسويتىپ، 1928 جىلى الاساپىراندى باستاپ كەتتى. بۇل - حالىقتى اشارشىلىققا الىپ كەلدى. ءبىزدىڭ ەل اشارشىلىقتىڭ الدىندا، وكىمەت مالدى جيناي باستاعاندا كوشكەن ەدى. قاراقالپاقستان دا قازاقستانعا قاراعاندىقتان، بارلىعى گولوششەكيننىڭ قولاستىندا بولدى. وسى ءجايتتى كورگەن اكە-شەشەمىز تۇركىمەنستانعا ءوتىپ كەتتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، تۇركىمەنستانداعى جاعداي قاراقالپاقستانداعى جاعدايدان مۇلدە بولەك بولىپتى. بالا كەزىمىزدە سول تاريحتى كۇن سايىن بىزگە ايتىپ وتىراتىن. مەن ەسەيىپ، الماتىداعى №12 مەكتەپ-ينتەرناتتى ءبىتىردىم. كەيىن قاراساق، تاريح وقۋلىعىندا اشارشىلىق تۋرالى رەسمي ءسوز جوق، «سول جىلدارى اسىرا سىلتەۋ بولدى» دەگەن سيپاتتا عانا ايتىلادى. وسىدان كەيىن ءبىز بۇل تاريحتى اقىرىنداپ جيناي باستادىق دەۋگە بولادى. شىندىقتى ايتۋ قاجەت دەپ بىلدىك. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 1-كۋرسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە مەن «قاشقىن اۋىل» دەگەن روماندى جوسپارلادىم. بۇل - «اق بوز ءۇيدىڭ» العاشقى ەسكيزى بولاتىن. كەيىپكەرلەرى كىم، تاريحى قالاي؟ بىراق ءالى جازۋشى بولىپ ۇلگەرمەگەن ستۋدەنتكە ونداي اۋىر تاقىرىپتى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان، ونى دوعارىپ قويدىق، ءپىسىپ-جەتىلگەندە جازارمىز دەدىك. بىراق، اشتىق تاقىرىبىنا قۇلاعىمىز تۇرىك جۇرەتىن.

1982 جىلى كينوستۋديانىڭ باسشىلىق ءبىر جۇمىسىنان باس تارتىپ، ەركىن شىعارماشىلىق جۇمىسقا اۋىستىم. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەسكى جۇرتى، ەلۋباي شالدىڭ سۇيەگى جاتقان جەرگە - اقتوبەنىڭ بايعانين اۋدانىنا بارىپ، ەلدى ارالادىم. اشارشىلىق زاماندى كوزبەن كورگەن قاريالارمەن سويلەستىم. كەلەسى جىلى قاراقالپاقستاننىڭ قوڭىرات اۋدانىن، تۇركىمەنستاننىڭ تاشاۋىز وبلىسىن ارالاپ، ءبىزدىڭ اۋىلمەن بىرگە بولىپ، بىرگە كوشكەن تاعدىرلاس ەلدىڭ كوزى ءتىرى قاريالارىمەن سويلەستىم. ءبىزدىڭ اۋىل اشارشىلىققا ۇرىنعان 1932 جىلى حالىقتى ءامۋداريا وزەنىمەن ارال تەڭىزى ارقىلى بىرنەشە پاروحودپەن تارازدىڭ تۇبىنە اكەلىپ توككەن ەكەن. سول اۋىلدارعا باردىم. بىراق، تارازدىڭ توڭىرەگىندەگى قاريالار ماعان اشارشىلىق جونىندە ايتۋدان قورىقتى. ول كەزدە دە كەڭەس وكىمەتى عوي. ايتۋعا بولمايدى دەگەن ساياساتتى اۋىلعا دەيىن سىڭىرگەنى كورىنىپ تۇردى. الماتىنىڭ باتىس جاعىندا «اقساي» اتتى ساي بار. سول ۋاقىتتا ءوزىم اۋىرىپ، دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ جۇرگەن-ءدى، ازداپ جۇيكە شارشاۋى  بولدى. 1982 جىلى ءبىر جاعىنان ەمدەلەيىن، ءبىر جاعىنان جۇمىس ىستەيىن دەگەن ويمەن شوپان اعامىزدىڭ كيىز ءۇيىن بۇلاق باسىنا تىگىپ، «اق بوز ءۇي» رومانىن جازۋعا وتىردىم. ول كەزدە جاسىم 35-تە بولاتىن. كىتاپ، نەگىزىنەن العاندا، كوزكورگەن ادامداردىڭ اڭگىمەلەرىنەن قۇرالدى. 1984 جىلعا دەيىن، ياعني، ءۇش جاز اقساي سايىندا ءۇي تىگىپ وتىرىپ جازىپ شىقتىم. ارينە، ول زاماندا مۇنداي تاقىرىپ باسپادان وتپەيتىن. باسپاعا الىپ بارعانىمدا، ولار كىتاپتى وقۋدان شوشىدى، مەملەكەتتىك جوسپارعا ەنگىزبەدى. وسىلايشا، كىتاپ 1990 جىلدارعا دەيىن 5-6 جىل جارىق كورمەي جاتتى. تەك كوممۋنيستىك جۇيە قۇلاعاننان كەيىن عانا جاريالانا باستادى.

- ءۇش كىتاپتان تۇراتىن وسى شىعارما ارقىلى قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتىڭ بولمىسىن اشا الدىم دەپ ويلايسىز با؟

- 1982 - 1985 جىلدارعا دەيىن اشارشىلىق تاقىرىبىنا ارنالعان قازاق رومانى جازىلدى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كەڭ كولەمدە، رومان جانرىندا قالام تارتۋ مۇمكىن بولمادى. دەگەنمەن، اشارشىلىقتى كوزىمەن كورگەن جازۋشىلار كوپ ەدى. ولاردىڭ ىشىندە كەيبىرى ءالى كۇنگە دەيىن كوزى ءتىرى. بىراق، ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزعا كەڭەستىك يدەولوگيا ءوتىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، ەشقايسىسى بۇل تاقىرىپقا قالام تارتپادى. ءوز ەستەلىكتەرىندە عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ايتاتىنى بار، ونىڭ وزىندە اشتىقتىڭ ءبىر ەپيزودى عانا ايتىلادى. بەيىمبەت مايلين 1921 جىلعى اشارشىلىقتى ءوزىنىڭ «كۇلپاش»، «اشارشىلىق قۇربانى» دەگەن اڭگىمەلەرىندە جازدى. بي-اعاڭ اشارشىلىق تاقىرىبىن اڭگىمە جانرىندا بولسا دا كەرەمەت كلاسسيكالىق ۇلگىدە جازدى. 1940 جىلدارى اقىن جاقان سىزدىقوۆ  «ءالي قارت» دەگەن شاعىن عانا پوەما جازدى. سول ءۇشىن ول جازالانعان، كىتابى ورتەلگەن بولاتىن. توقسانىنشى جىلدارعا جاقىنداعاندا بالعابەك قىدىربەكۇلى «الاتاۋ» رومانىن جازدى. سونىڭ ىشىندە ءبىر تاراۋى اشارشىلىققا ارنالعان. ويتكەنى، رومان جەتىسۋ تاريحىنان سىر شەرتەتىن. سودان كەيىن ادام مەكەباەۆ توقسانىنشى جىلدارى «قۇپيا قويما» دەگەن شاعىن رومان جازدى. بۇل  اشارشىلىق تاقىرىبىندا وتە تالانتتى جازىلعان شىعارما. مۇنىڭ ءبارىن قوسقاندا وسىناۋ ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتىن ءوز دەڭگەيىندە تولىق قامتىدىق دەپ ايتا المايمىن. بۇل تراگەديانى تولىق قامتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، بۇل سول كەزدەگى ءاربىر اۋىلدا، وتباسىندا بولعان، 4 ميلليون قازاقتى جالماعان تراگەديا.

- ءسىز بۇعان دەيىن ۋكراينا، رەسەي ەلدەرىنىڭ اشارشىلىققا بەرگەن باعاسى جايلى ءجيى ايتىپ كەلدىڭىز. بيىل ەلباسى بۇل تاراپتا ءوز ويىن ايتىپ، اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە تاپسىرما بەردى. جالپى، زۇلمات جىلداردى ەسكە الۋدى قانداي دەڭگەيدە وتكىزگەن دۇرىس دەپ ويلايسىز؟

- ءبىز وسى كۇنگە دەيىن بىرەۋدى وكپەلەتىپ قويامىز با، كرەملدىڭ كوڭىلىن قالدىرامىز با دەگەن ويمەن اۋىز تولتىرىپ ايتا الماي كەلدىك. دەگەنمەن، بيىل قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن 1932-1933 جىلعى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتپەكپىز. قازىرگى ۋاقىتتا اتالعان زۇلماتتى جىلداردى لايىقتى اتاپ ءوتۋ جونىندە قوزعالىس باستالدى. «ەشتەن كەش جاقسى». مۇنىڭ ءبارى جاسالۋعا ءتيىس شارالار. ماسەلەن، ەۋروپاداعى «حولوكوست» مەموريال كەشەندەرى ۇلگىسىمەن كەلەشەكتە (تىم الىس بولاشاقتا دەۋگە بولمايدى), اشارشىلىقتى باستان وتكەرگەندەر ومىردەن ءوتىپ كەتپەي تۇرعان كەزدە قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اشتىق قۇرباندارى توپ-توبىمەن جەرلەنگەن جەرلەردىڭ توپىراعىن جيناپ، مەموريال كەشەنىن جاساۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. مەموريالعا ءبىر ەسىگىنەن كىرگەن ادام ەكىنشى ەسىگىنەن شىققانشا قازاقستاننىڭ اقتاڭداقتارىن تۇگەل كورىپ، سول وقيعالاردىڭ ورتاسىمەن ءجۇرىپ وتكەندەي بولۋى كەرەك. قازىرگى كەزدە بالاۋىزدان ءمۇسىن جاساۋ اسا قيىن ونەر ەمەس. سول بالاۋىزبەن اشارشىلىقتاعى ءبىر وتباسىنىڭ باسىنداعى حال-احۋالدى سۋرەتتەۋگە بولادى. ياعني، بۇل وتباسىعا اشارشىلىق قالاي كەلدى؟ الدىمەن گولوششەكيننىڭ اتارمان-شابارماندارى، شولاق بەلسەندىلەرى ونىڭ مال-مۇلكىن، ازىق-تۇلىگىن تارتىپ الدى عوي. وسى پروتسەستىڭ ءبارىن بالاۋىز مۇسىندەر ارقىلى جاساپ كورسەتۋگە بولادى. مۇنى كورگەن ادام اشارشىلىق زۇلماتىن كوزبەن كورگەندەي بولادى. وعان تەك اشارشىلىق ەمەس، تاريحتىڭ باسقا دا اقتاڭداق بەتتەرىن، اتاپ ايتقاندا، 1916 جىلعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن، 1937 - 38 جىلعى رەپرەسسيانى، تىڭ يگەرۋدى، جەلتوقسان وقيعاسىن ەنگىزۋگە بولادى. وسىلايشا توتاليتارلىق رەجيم قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريال -كەشەن ورناتىلۋى كەرەك دەپ بىلەمىن.

ەگەر وركەنيەتتى ۇلت بولامىز دەسەك، گەنوتسيدتى باستان كەشكەن وركەنيەتتى ەلدەر ورناتقان  «حولوكوست» ۇلگىسىندەگى وسىنداي كەشەن  ورناتىپ، ءبىز دە وسىناۋ قازاقتىڭ ۇلتتىق تراگەدياسىن بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ارينە، ءبىر-ەكى رومانمەن شارۋا بىتپەيدى، اشتىق تاقىرىبىنا ارنالعان تەلەسەريالدار نەمەسە كەڭ تىنىستى كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى كەرەك دەپ بىلەمىن. وتىزىنشى جىلدار اقيقاتىن ادەبيەتتە، ەكراندا بۇگىنگى ۇرپاق ايتپاسا، كەلەر ۇرپاق ونى جاساي المايدى.

«اق بوز ءۇي» رومانى 1990 جىلدان 2007 جىلعا دەيىن مەكتەپ باعدارلاماسىندا وقىتىلىپ كەلگەن. قازىر وقۋ باعدارلاماسىنان الىنىپ تاستالىپتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن.

ۇلكەن ەكراندا «اق بوز ءۇي» رومانى دامير ماناباەۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن 1990 جىلى 2 سەريالى فيلم بولىپ تۇسىرىلگەن. بىراق، سول ءفيلمدى تۇسىرگەن «كاتارسيس» اتتى ستۋديانىڭ اقشاسى ءبىتىپ قالىپ، ءفيلمنىڭ سوڭعى جاعى ءسال سۇيىلىڭقىراپ بارىپ ءبىتتى. ارينە، وعان قايتا ورالۋعا ، «قازاقفيلم» قايتا تۇسىرۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.

- ءبىز گازەتىمىزدىڭ جۋىرداعى نومىرلەرىندە قازاق حالقى باستان وتكەرگەن اشارشىلىق تۋرالى ۇلتتىق دراما سيپاتىنداعى كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ قاجەتتىلىگى جونىندە جازعان بولاتىنبىز. بۇعان ارقاۋ بولارلىق تراگەديالىق كورىنىستەر زۇلمات جىلدارى قازاقتىڭ ءار وتباسىندا بولدى عوي...

- ارينە، مەن سىزگە ءبىر عانا ەپيزودتى ايتىپ بەرەيىن. وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن جازۋشىلار وداعىندا اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرۋ جونىندە عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. وعان كوپتەگەن عالىمدار،  ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى  جينالدى. سونىڭ ىشىندە اكادەميك مارقۇم سالىق زيمانوۆ تا بولدى. سالىق زيمانوۆ ءوز ومىرىنەن ەستەلىك ايتىپ، 12 جاسىندا كورگەن وقيعاسىن بايانداپ بەردى. «ءبىز ول كەزدە گۋرەۆتەمىز. 1932 جىلى قالانىڭ بازارلارىندا اشتان بۇراتىلعان ادامدار تولىپ كەتتى. سودان كەيىن ولاردى ارباعا تولتىرىپ الىپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ، جەردەن قازعان اپانعا يتەرە سالاتىن. ءبىز، بالالار، ىزىنەن ەرىپ بارىپ، ىڭىرانىپ جاتقان ادامداردى قىزىق كورىپ، ءبىر جاعىنان شوشيمىز، ءبىر جاعىنان بالا بولعان سوڭ قىزىق كورىپ قاراپ تۇرامىز. سوندا اپاننىڭ تۇبىندە ىڭىرانعان حالىق، بالا-شاعا، كەمپىر-شال، اشتىقتان ءالى ولە الماي جاتقان ادامداردى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك»، - دەگەن ەدى سالىق اعامىز. ياعني، گولوششەكين باسقارعان وكىمەتتىڭ حالىققا جاساعان «قامقورلىعى» - ولاردى قۇتقارۋدىڭ، تاماق بەرۋدىڭ ورنىنا، تىرىدەي كومە سالعان. وسىنداي جاعداي گولوششەكين باسقارعان قازاقستاننىڭ تالاي جەرىندە بولعانىن بىلەمىز.

مۇحتار اۋەزوۆ العاشقى قازاق قۇرىلتايىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا الاڭدادى

- ءسىز وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن حح عاسىر باسىنداعى قازاق ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى نىعمەت نۇرماقوۆقا ارنالعان جيىندا كەيبىر دەرەكتەردە قازاق حالقىنىڭ سانى 1911 جىلدارى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا 10 ميلليونعا جەتەعابىل بولعان دەگەندى ايتىپ قالعان ەدىڭىز. وسى تۋرالى تاراتىپ ايتىڭىزشى؟

- ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتەتىن بولساق، كوزى اشىق قاۋىمنىڭ بارلىعىنا بەلگىلى، 1897 جىلعى حالىق ساناعىندا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سانى 4 ميلليون 84 مىڭ ادام دەپ كورسەتىلگەن. ول كەزدە قىرعىز، تاجىك، تۇركىمەن حالىقتارىنىڭ ارقايسىسى 300 مىڭنىڭ و جاق-بۇ جاعىندا بولعان. وزبەك - 700 مىڭ، سارت - 700 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن. 1 ميلليونعا جەتەتىن بىرەۋى دە جوق. ال، قازاق 4 ميلليوننان اسىپ-جىعىلعان. بىردە عالىم اعامىز مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ورىنبوردان چۋلوچكين دەگەن تاريحشىنىڭ «يستوريا كيرگيز-كايساكوۆ» اتتى كىتابىن تاۋىپ اكەلدى. ونىڭ ءبىر داناسىن ماعان بەردى. سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى 1911 جىلى 8 ميلليون ادامدى قۇرادى دەپ جازىلعان. بۇل - شىن مانىندە حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنا دەيىنگى قاعازعا تۇسىرىلگەن  جالعىز دەرەك دەۋگە بولادى. ءبىز وعان دەيىن تەك احاڭنىڭ: «ءالحامدۋللا، 6 ميلليون حالىقپىز» دەپ ايتقان سوزىنە عانا مالدانىپ جۇردىك. ارينە، ول دا راس. بىراق، مىناۋ قاعازعا تۇسكەن، زەرتتەۋشى ورىس عالىمى  كەلتىرگەن دەرەك قوي. بۇنى  چۋلوچكين قايدان الىپ وتىرعانىن بىلمەيمىز، بىراق، ءبىر دەرەكتەن العانى انىق. ال، 1911 جىلى 8 ميلليوندى قۇراعان قازاقتى قىرۋ پروتسەسى 1916 جىلعى وقيعادان باستالعانىن بىلەسىز. 1918 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ تەرريتورياسىندا ازامات سوعىسى باستالعاندا ونىڭ ەڭ اۋىر زاردابىن قازاق اۋىلدارى شەكتى. ويتكەنى، قىزىلدار دا قازاقتىڭ مالىن تارتىپ الاتىن، اقتار دا تارتىپ الاتىن، ەركىمەن بەرمەسە قىرىپ كەتەتىن. مىنەكي، سونداي الاساپىران زاماندا، 1917, 1918, 1919, 1920, 1921 جىلدارى قازاق دالاسىندا  الاپات اشارشىلىقتىڭ العاشقى تولقىنى بولىپ ءوتتى.

1920 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتىڭ زاردابىن سول كەزدەگى زيالىلاردىڭ كوبى، تۇرار رىسقۇلوۆ تا، مۇستافا شوقاي دا جازدى. سوڭعى كەزدە تاريحشى، ادەبيەتشى تۇرسىن جۇرتباي ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىنان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1921 جىلى قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىندا سويلەگەن ءسوزىن تاۋىپ الدى. قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە مۇحاڭ: «سوڭعى جىلدارى اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان 1 ميلليون 700 مىڭ قازاق قىرىلدى، ونىڭ 700 مىڭى بالالار» دەگەن. سول كەزەڭدە «پراۆدا» گازەتى سافاروۆ ەسىمدى كوميسساردىڭ 1 ميلليون قازاق قىرىلدى دەگەن ءسوزىن جازدى. ورتالىق گازەت قىرىلعان حالىقتىڭ سانىن قىسقارتىپ ايتقان بولۋى كەرەك. ءبىز سافاروۆقا سەنەمىز بە، مۇحتار اۋەزوۆكە سەنەمىز بە؟ ارينە، مۇحاڭا سەنەمىز. ال، ەندى 1932 - 1933 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىققا كەلەر بولساق، ونىڭ  ەسەبىن شىعارعان تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ىشىندە اشارشىلىقتى كوپ زەرتتەگەن عالىم تالاس وماربەكوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، 2 ميلليون 300 مىڭ ادام وپات بولدى. ەندى بۇل كورسەتكىشكە 1918 - 1921 جىلدار ارالىعىندا قىرىلعان قازاقتىڭ سانىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بەرگەن دەرەگى بويىنشا 1 ميلليون 700 مىڭ دەپ الساق، اشتىقتان قىرىلعان قازاقتىڭ بارلىعى 4 ميلليون بولادى. مىنە، ءبىز كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى اشارشىلىق سالدارىنان 4 ميلليون قازاق قىرىلدى دەپ ايتۋىمىز سودان. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە، 1932 جىلعى اشارشىلىقتا جالعىز قازاق ەمەس، قازاقستاندا تۇراتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى، ياعني 250 مىڭعا جۋىق وزگە ۇلت وكىلى قىرىلعان دەلىنەدى. سونىڭ كوپشىلىگى ورىستار بولعان.

- اشارشىلىق جىلدارىنداعى الماتى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟

- ماعان ءبىر وقيعانى  كوزكورگەن مارقۇم مولداباي ءابدىروۆ دەگەن اقساقال ايتىپ ەدى: «قازپي-دە ستۋدەنت ەدىك. ينستيتۋت زالىنىڭ  پرەزيديۋمىندا گولوششەكين باستاعان رەسپۋبليكا باسشىلارى: «بەس جىلدىقتىڭ جوسپارى كەرەمەت ورىندالدى. ۋرا-ۋرا! جاساسىن، كومۋنيستىك پارتيا!» دەپ ايعاي سالىپ، ۇرانداتىپ وتىردى.  كۇن ىستىق بولعاندىقتان، زالدىڭ ەسىگى اشىق تۇرعان ەدى. جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان ستۋدەنتتەر، اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ ار جاعىندا جولدا اشتىقتان بۇرالىپ، قۇلاپ جاتقان قازاقتاردى كورىپ، جىلاپ وتىردىق. «مىنالار نەتكەن كورسوقىر، قانىپەزەرلەر ەدى»، - دەپ جىلاپ وتىردىق» دەگەنى ەستە. مىنە، وسى ءبىر ەپيزودتىڭ ءوزى گولوششەكين باسقارعان ساياساتتىڭ قازاققا قارسى باعىتتالعان  قىلمىستىق، شوۆينيستىك سيپاتىن كورسەتەدى.

توبولين دەگەن كوميسسار ءبىر ۇلكەن جيىندا: «قازاق - كوشپەلى حالىق. ولاردىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىسقا تۇرمىستىق دەڭگەيى كەلمەيدى. سوندىقتان، ولاردىڭ جويىلۋى تاريحي زاڭدىلىق» دەپ اشىقتان-اشىق مالىمدەۋى سول قىلمىستىق ساياساتتىڭ كورىنىسى .

قازپي-ءدىڭ الدىندا قازىرگى پانفيلوۆشىلار ساياباعى تۇر عوي. سول ساياباقتا بولعان ءبىر وقيعانى ءماريام حاكىمجانوۆا اپامىز ءوز ەستەلىگىندە: «1932 جىلى ءبىز تەحنيكۋمنىڭ ستۋدەنتىمىز. ءتۇنى بويى اشتان ولگەن ادامدار پاركتە، قالا كوشەلەرىندە جينالىپ قالادى. تاڭعى الاگەۋىمدە ستۋدەنتتەردى شىعارادى. ءبىز ولىكتەردى ارباعا تيەپ الىپ، قالانىڭ سىرتىنداعى سايعا اپارىپ توگىپ تاستايمىز. ستۋدەنتتەردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى وسىلايشا قالانى اشتان ولگەندەردەن تازارتۋ بولدى. ءبىر كۇنى قىزدار بولىپ، ولىكتەردى ارباعا تيەپ جۇرگەنىمىزدە پاركتە اعاشقا ارقاسىن سۇيەپ، ءتىپ-تىك ءبىر ءىرى شال وتىرعانىن كوردىك. باسىندا تۇماق، ۇستىندە بەلىن بۋىپ العان تون. ءوزى قيمىلسىز. ءبىز ولىكتەردى جيناپ جۇرگەندىكتەن، ءتىرى وتىرعان ادامدى كورىپ شوشىپ كەتتىك. جاقىنداپ كەلىپ قاراساق، ءولىپ قالىپتى. ۇڭىلە قاراعانىمىزدا، ءبىر قولىندا قىسىپ ۇستاعان دومبىراسى، ەكىنشى قولىن دا كەۋدەسىنە قىسىپ ۇستاعان ەكەن، توننىڭ ىشكى جاعىنان كىشكەنە نارەستەنىڭ باسى قىلتيادى. ول دا ءولىپ قالعان. ياعني، اشتىق مەڭدەگەن شال تىك وتىرىپ ءولىپ كەتكەن»، - دەپ جازادى.

- 1939 جىلدارى جۇرگىزىلگەن قۇپيا ساناقتار بويىنشا بارلىق وڭىردە ادام باسى ايتارلىقتاي كەمىپ جاتقان كەزدە، اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانى باستان وتكەرگەن ارالىقتا الماتى حالقىنىڭ سانى كەرىسىنشە ارتىپتى. بۇل - 1929 جىلى الماتىنىڭ استانا بولىپ جاريالانۋى نەگىزىندەگى كوشى-قوننىڭ اسەرى شىعار دەپ توپشىلايمىز...

- الماتىداعى اشارشىلىق تۋرالى ايتا المايمىن. مەن بۇل تاقىرىپتى ىندەتە زەرتتەگەن ەمەسپىن. بىراق، جەتىسۋ وڭىرىندە اشارشىلىق سۇمدىق بولدى. ءتىپتى، جولدار بويىندا ادام جۇرە المايتىنداي جاعدايعا جەتكەن. بۇل تۋرالى اشتىقپەن كۇرەسكەن ساناۋلى قازاق ساياساتكەرلەرىنىڭ ءبىرى وراز جاندوسوۆتىڭ ەستەلىكتەرىندە جازىلعان. جەتىسۋ قازاقتارى بۇل جەردە قايىر بولماعاننان كەيىن قىرعىز اسقان. قىرعىزدار اشتىقتان بۇراتىلعان اعايىن جۇرتقا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كومەك جاساپ، جۇزدەگەن مىڭ توننا استىق ءبولىپ، ءبىرشاما ەلدى امان الىپ قالعان. مۇنى مەن سوڭعى جىلدارى قىرعىز تاريحشىلارىنان ەستىدىم.

«جاي جاتقان جەر جاۋ شاقىرادى»

- ەلباسى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە تاپسىرما بەردى. بىراق، تاريحتا 1921 - 1922 جىلدارداعى اشارشىلىق بولعانىن بىلەمىز. وسى ەسەپپەن بيىل اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن ەمەس، 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك سياقتى...

- 1932 جىلعى اشارشىلىقتا حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلىپ قالۋى مۇمكىن ەدى. وسىنداي جاعداي قالىپتاستى. ويتكەنى، گولوششەكين باسقارعان وكىمەت حالىقتىڭ قولىنداعى مال-مۇلكى مەن ازىق-تۇلىگىن تۇگىن قالدىرماي سىپىرىپ الۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. وعان جەرگىلىكتى جاندايشاپتار، جاس، نادان بەلسەندىلەر وتقا ماي قۇيا ءتۇستى. مىنەكي، ناداندىقتىڭ ءبىر قاۋپى - ءوز حالقىنا قارسى شابۋ.

«گەنوتسيد» - اۋىر ءسوز، ءبىر حالىقتى قىرۋعا باعىتتالعان ساياسات. اشتىققا ساياسي باعا بەرۋدەن ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەر تايساقتاعانىمەن، كەڭەستىك بيلىكتە شىنىمەن سونداي باعىت بولدى. ويتكەنى، كرەمل بارلىق احۋالدى ءبىلىپ وتىردى. بىراق، قازاقتىڭ قىرىلعانى، ونىڭ جەرىنىڭ بوساعانى بولشەۆيكتەرگە كەرەك بولدى. ونىڭ ناتيجەسىن كەيىن حرۋششەۆتىڭ ءوزى كورسەتتى. بوساعان جەرگە كەلىپ تىڭ يگەرۋدى باستادى. ەگەر كوممۋنيستەر شىنىمەن قازاققا جانى اشيتىن بولسا، اشارشىلىق كەزىندە شەت ەلگە كەتكەن 1 ميلليون قازاقتى نەگە تىڭ يگەرۋگە قايتارىپ الىپ كەلمەدى؟! دەمەك، اشارشىلىق قازاققا قارسى جاسالعان جوسپارلى ساياسات بولدى. ويتكەنى، جەردى بوساتىپ، وعان وزگە حالىقتاردى الىپ كەلۋ كەرەك ەدى. سولاي بولدى دا، ياعني، بۇل ساياسات تىڭ يگەرۋ ارقىلى اياقتالدى. ءوز اتامەكەنىنەن كەتكەن ميلليونداعان قازاقتى قايتارىپ الۋ مۇمكىندىگى بولسا دا، كەڭەستىك بيلىك بۇل قادامعا بارمادى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن قازىر تولتىرۋىمىز كەرەك. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن اشارشىلىق كەزىندە جات ەلگە كەتكەن ۇرپاقتارىمىزدى قايتارىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىز 1920 - 1932 جىلدارى 4 ميلليون حالىقتان ولىدەي ايرىلساق، قازىر سولاردىڭ ۇرپاعىنان تىرىلەي ايرىلۋ قاۋپى الدىندا تۇرمىز. ەندى ون جىل ىشىندە ولاردى قايتارىپ المايتىن بولساق، ودان كەيىن ولار التىن بەرسەڭ دە قازاقستانعا كەلمەيتىن بولادى. ويتكەنى، ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى وزگەرەدى. ول قازاق بولمايدى. قازىردىڭ وزىندە رەسەيدەگى قازاق جاستارى اسسيميلياتسياعا ءتۇستى. قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرى قىتايلانىپ كەتتى. وزبەكستاندا قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتىر. مىنە، ءۇش ۇلى كورشىمىزدە وتىرعان 4 ميلليوننان استام باۋىرلارىمىزدان تىرىلەي ايرىلىپ قالۋ قاۋپى الدىندا وتىرمىز. ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتى كوڭىل كونشىتپەيدى. كوشى-قون ءوز الدىنا مينيسترلىك بولۋى، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارى سوعان جۇمىس ىستەۋى ءتيىس ەدى. ويتكەنى، مەملەكەتتىڭ بولۋ-بولماۋى حالىققا بايلانىستى عوي. جاي جاتقان جەر جاۋ شاقىرادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە «جەرىڭ كەڭ ەكەن، مۇندا حالىق سىيماي جاتقاندا، ازعانتاي حالىق ۇلان-عايىر جەردە وتىرسىڭدار، ەگەر گۋمانيزمگە قارسى بولماساڭدار ءسال ارىرەك، ىعىسىپ وتىرىڭدار» دەۋشىلەر تابىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، جەر بوس بولماۋى كەرەك. بۇل جەردى امان الىپ قالۋدىڭ جالعىز جولى - اشارشىلىقتان ازىپ-توزىپ كەتكەن قازاقتى اتاجۇرتقا قايتارۋ.

- اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ شەڭبەرىندە «قىزىل قىرعىن» اتانعان گەنوتسيدتىڭ نەگىزگى ايىپكەرلەرى بولعان گولوششەكين سياقتى تەررورشىلاردىڭ ۇرپاقتارى قازاق حالقى الدىندا كەشىرىم سۇراۋى قاجەت دەپ ويلامايسىز با؟

- 1920 - 1932 جىلدارداعى الاپات قىرعىندى ۇيىمداستىرۋشى - سول كەزدەگى بولشەۆيكتىك، اسىرەسە، قازاقستانداعى بولشەۆيكتەر پارتياسى. ونىڭ بۇگىنگى مۇراگەرى - قازاقستان كوممۋنيستىك حالىقتىق پارتياسى. سوندىقتان، سيمۆوليكالىق تۇردە بولسا دا بۇل پارتياعا اشىق سوت ءوتۋى كەرەك. بۇل پارتياعا  قازاقستاندا ءوز قىزمەتىن جۇرگىزۋىنە تىيىم سالىنۋى، زاڭنان تىس دەپ جاريالانۋى قاجەت. ويتكەنى، پارتيانىڭ جاساعان قياناتىنان، قانىپەزەرلىگىنەن جارتى قازاق قىرىلدى. بۇعان كىنالى - بۇرىنعى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى. ونىڭ مۇراگەرلەرى حالىق الدىندا اشىق تۇردە كەشىرىم سۇراۋى كەرەك. سوت ارقىلى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ءبىر ادامدى تۇرمەگە تىعۋ ەمەس، كىنالىنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتۋ. شىن قۇقىقتىق مەملەكەتتە وسىلاي بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى، اشتان ولگەن 4 ميلليون حالىقتىڭ ولىمىنە كىم جاۋاپ بەرەدى؟ ول 4 ميلليون شىبىن ەمەس قوي. ءبىر ادام ولسە دە جاۋاپ بەرەدى. ال، 4 ميلليون ادامنىڭ ولىمىنە، ارينە، سول كەزدە بيلىك باسىندا تۇرعان كومپارتيا جاۋاپ بەرەدى. دەمەك، كومپارتيا قازاقستاندا زاڭنان تىس دەپ جاريالانىپ، وعان قارعىس ايتىلۋى كەرەك. ەلىمىزدە ونىڭ ءوزى تۇرماق، باسقان ءىزى قالماۋى ءتيىس.

- قالامىزدا كومپارتيانىڭ باسشىلارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ كەيبىرى ءالى تۇر...

- زۇلمات جىلدارى كومپارتيانىڭ باسشىلىعىندا بولعان بىردە-ءبىر باسشىنىڭ، لەنين، ستالين، دزەرجينسكي، كالينيندەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ەسكەرتكىشى ەلىمىزدە تۇرماۋى كەرەك. ول ەسكەرتكىشتەردى اپارىپ قوقىسقا  تاستاۋ كەرەك.

- ءبىز 31-مامىردى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتاپ وتەمىز. الايدا، مۇنىڭ سىرتىندا اشارشىلىق قۇرباندارى قالىپ قوياتىن سياقتى...

- بۇل زاڭ 1995 جىلى قابىلدانعان. زاڭ جوباسى پارلامەنتكە جولدانعان كەزدە «اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ ۇسىنىلعان ەدى. كوممۋنيستىك زاماننان قالعان ۇركەكتىك پەن قورقاقتىقتان «اشارشىلىق» دەگەن ءسوز سىزىلىپ قالدى. بيىل اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ شەڭبەرىندە پارلامەنتتە بۇل ماسەلە قايتا قارالىپ، قايتا تىڭداۋ بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. وسىلايشا، 31-مامىر - «اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ قالپىنا كەلتىرىلۋى كەرەك. 4 ميلليون ارۋاقتى سىزىپ تاستاۋعا بولمايدى.

«قازاق حالقىنىڭ دامۋىن 110 جىلعا كەيىن شەگەردى»

- «ءبىر كۇن اشىققاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەيدى قازاق. بىرنەشە جىل قاتارىنان ورىن العان، دۇركىن-دۇركىن قايتالانعان اشارشىلىق زۇلماتىنان ۇلتىمىزدىڭ ابدەن سانسىراعانى انىق. ياعني، كەڭەس وكىمەتى قولدان جاساعان اشارشىلىقتىڭ زاردابى مەن سالدارى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- اشارشىلىقتىڭ زاردابى وتە اۋىر بولدى. ماماندار قازاق حالقىنىڭ دامۋىن 110 جىلعا كەيىن شەگەردى دەپ ايتىپ جاتىر. ماسەلەن، بۇل باعىتتا دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتىموۆتىڭ تاريحي دەرەكتەردى تاۋىپ جاريالاۋداعى ەڭبەگى زور. ءبارىمىز دە وسىنداي عالىمداردىڭ  ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەمىز. اشارشىلىقتىڭ سالدارى قازاق حالقىنىڭ ماڭگىلىك پروبلەماسى بولىپ قالا بەرەدى دەپ ويلايمىن. جۋىردا عانا پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: «ەگەر اشارشىلىق بولماعاندا ءبىز قازىر 45-50 ميلليون حالىق بولىپ وتىرار ەدىك»، -  دەدى. ەگەر ءبىز قازىر 45-50 ميلليون حالىقتى قۇراپ وتىرساق، دالامىز شىن مانىندە وسىعان لايىق بولاتىن. كەزىندە حالىق وسى دالاعا سىيماي وتىردى عوي. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» وقىساڭىز، ءاربىر قۇدىققا، قىستاۋعا تالاسىپ وتىرعان رۋلاردىڭ نەلىكتەن سىيماي وتىرعانىن اڭداۋعا بولادى. ياعني، سول زاماندا قازاق ءوز جەرىن تولىق يگەرىپ وتىردى. ءبىز قازىر 45-50 ميلليوندى قۇراعان ۇلت بولىپ وتىرساق، سانى جونىنەن الەمدەگى ۇلى ۇلتتاردىڭ قاتارىندا بولار ەدىك. بىزدە ءتىل، ءدىل، ءدىن پروبلەماسى دا، ۇلتارالىق پروبلەمانىڭ دا ەشقايسىسى بولماعان بولار  ەدى. ويتكەنى، سانى كوپ حالىققا كەيبىر اۋىتقۋلار اسەر ەتپەيدى، جويىلۋ قاۋپى تونبەيدى. حالىق سانى كوپ بولعان سايىن جاھاندانۋ دا ونىڭ جانىن مازالامايدى. ال، سانى ازايعان سايىن ۇلتتىڭ تىلىنە دە، دىنىنە دە، قانىنىڭ سۇيىلۋىنا دا، تەرريتورياسىنا دا قاۋىپ تونەدى. مەملەكەتى قالت-قۇلت ەتىپ تۇراتىنداي ءالسىز بولادى. ياعني، قاۋىپتىڭ بارلىعى حالىق سانىنىڭ ازدىعىنان شىعادى. بۇل - اشارشىلىقتىڭ دەموگرافيالىق ساياسي سالدارى. ەكىنشىدەن، مۇنىڭ پسيحولوگيالىق جاعىنان ۇلكەن زاردابى بولدى. ءبىز، قازاق، وتە ەركىن حالىق ەدىك. توبەسىندەگى تاڭىرگە عانا تابىنعان ەر مىنەزدى حالىق ەدىك. ال، 1932 - 1938 جىلدارى حالىق جەر بەتىندە بولماعان دوزاقي سۇمدىقتان ءوتتى. اش ادامدار ءبىرىن-ءبىرى، ءوز بالالارىن جەپ جاتتى. ياعني، حالىقتىڭ ەسى اۋىسىپ كەتتى، قورىقتى دەپ بىلەمىن. قورىققان حالىق كومفورميست، ىڭعايشىل بولىپ شىعا كەلەدى. 1950, 1960, 1970 جىلدارى حالقىمىزدىڭ جاپپاي ورىستانۋى، بالا-شاعاسىن تەك ورىس مەكتەبىنە بەرۋى، قازاقتىڭ «قازاق» دەگەن اتاۋدان شوشۋى، وزىنەن ءوزى جەرۋى، ورىس بولۋعا تىرىسۋى، بارلىعى 1920 - 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق اپاتىنىڭ پسيحولوگياعا ۇرعان سالدارى. ياعني، ودان كەيىنگى حالىق تەك كۇن كورۋگە عانا، قارا توبىرعا اينالۋعا شاق قالدى. قارا توبىر دەگەنىمىز جەگەن اس-سۋىن عانا بىلەدى. وسىنداي پسيحولوگيا بىزدە كوپكە دەيىن ساقتالدى. مۇنى مەن ءوز جاعدايىمنان بىلەمىن. ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز 1970 جىلدارعا دەيىن وكىمەتتىڭ بيدايىن ساتىپ الۋعا بولماسا دا، شوپىرلارعا اقشا بەرىپ، قامباعا تولتىرىپ قوياتىن. ءبىر كۇنى اشارشىلىق بولادى دەپ كۇتكەندەي ۇرەيلەنىپ جۇرەتىن، اشارشىلىق  ەندى بولمايدى دەگەنگە سەنبەيتىن...

ۇلتتى قورعاۋشىلار ازايىپ، ۇلتتى قورلاۋشىلار كوبەيگەن زامان بولدى

1920 - 1932 جىلعى اشارشىلىقتار حالىقتىڭ ساناسىن سانسىراتىپ تاستادى. 1930 - 1940 جىلدارداعى ءبىرىن-ءبىرى كورسەتۋى قورىققان ادامنىڭ قۇلدىق پسيحولوگياسىنان شىعادى. 1950 جىلدارداعى ساتقىندىق، ۇلتقا قارسى ينتەلليگەنتسيانىڭ ءوز شابۋىلى، ۇلتتىڭ قورعاۋشىلارىنىڭ ازايىپ، ۇلتتى قورلاۋشىلاردىڭ كوبەيۋى تراگەديا ەمەس پە؟! وسى جاعداي ءستاليننىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ورىن الدى، ونىڭ زارداپتارى ودان ءارى سوزىلىپ، حالىقتىڭ بالا-شاعاسىن ورىستاندىرۋىمەن كورىندى. قازىر ءبىزدىڭ ارامىزدا ميلليونداي شالا قازاق جۇرسە، ولار قورىققان كومفورميست ينتەلليگەنتسيانىڭ بالا-شاعالارى دەپ بىلەمىن. ولار قازاق بولۋدان قورىقتى، تاعى دا ۇلتشىل دەپ ۇستاي باستاي ما دەپ ۇرەيلەندى. «زامانعا ادام كۇيلەمەك، زامانى ونى يلەمەك» دەگەن ابايدىڭ سوزىندەگىدەي، وكىنىشكە وراي،  ينتەلليگەنتسيا زامانعا كۇيلەدى، يدەولوگيا ونى  يلەدى. كۇرەسە المادى. 1932 - 1933 جىلدارعى اشارشىلىقتان، 1937 - 1938 جىلدارى ورىن العان قۋدالاۋدان حالىقتىڭ رۋحى سىندى. ارينە، بۇل دۇربەلەڭنەن باسقا حالىقتار دا ءوتتى. بىراق، اشارشىلىق قازاق ءۇشىن ۇلتتىق قاسىرەت بولدى. ونىڭ سالدارىنان ءالى كۇنگە قۇتىلا الماي كەلەمىز. قازاقتىڭ بويىنداعى ۇلتسىزدىق، تىلسىزدىك، دىنسىزدىك، كەيدە ساتقىندىق دەگەن جامان ارەكەتتەردى ۋشىقتىرعان، كومفورميست جاساعان ستالين، گولوششەكين باسقارعان بولشەۆيكتىك دوزاق دەپ بىلەمىن. شىندىعىندا، مۇنداي دوزاقتان حالىقتىڭ امان ءوتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ايتەۋىر، قۇداي ساقتاپ، جارتى حالىق قالساق تا امان ءوتىپپىز. سوندىقتان، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ەڭ قارالى، ۇلتتىق قاسىرەت. ەشقاشان ۇمىتىلماۋعا ءتيىس ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتى.

سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش

"اباي-اقپارات"