مەنiڭ قولىمدا گەراعاڭنىڭ، گەرولد بەلگەردiڭ ەكi كiتابى جاتىر. بiرi - «زاپيسكي ستاروگو تولماچا»، ياعني «قارت ءتiلماشتiڭ جازبالارى». ەكiنشiسi - «وتەدi ءومiر وسىلاي»... ەكەۋiندە دە گەراعاڭنىڭ كوڭiلگە تۇيگەندەرi, ويلارى، ەستەلiكتەرi, سىرلارى، مۇڭدارى جازىلعان. قالامگەردiڭ ءوزi دە: «ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابiلەتi سونشالىق نازiك تە تالعامپاز، كiرپياز كەلەدi. سوندىقتان دا وتكەننiڭ بارلىق وقيعالارى جادىڭدا قالا بەرمەيدi. وسى رەتتە كۇندەلiك ەرەكشە جاردەمشi iسپەتتi. سول كۇنگi قاجەت-اۋ دەگەن ويلارىڭدى، تەبiرەنگەن سەزiمiڭدi ءتۇرتiپ قوياسىڭ» دەپ جازادى. گەراعاڭنىڭ ءار جىلدارى جازعان، تۇرتكەن قىمبات ويلارىنان مارجان مونشاقتاي ۇزiكتەرiن جيناقتاپ، گازەت وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورگەن ەدiك.

02. 01.01 ج.

..تاڭەرتەڭ ساعادات نۇرماعامبەتوۆپەن بىرگە سەرۋەندەدىك. قارتاڭدىعىنا قاراماي، ءوڭى جاس، سىمباتتى، كىسىگە جاناسقىش. كوپ وقيدى. توقۋى دا جاقسى. ومىرلىك اسەر تۇيسىگى كول-كوسىر. تاپتىرمايتىن اڭگىمەشى.

مەنiڭ قولىمدا گەراعاڭنىڭ، گەرولد بەلگەردiڭ ەكi كiتابى جاتىر. بiرi - «زاپيسكي ستاروگو تولماچا»، ياعني «قارت ءتiلماشتiڭ جازبالارى». ەكiنشiسi - «وتەدi ءومiر وسىلاي»... ەكەۋiندە دە گەراعاڭنىڭ كوڭiلگە تۇيگەندەرi, ويلارى، ەستەلiكتەرi, سىرلارى، مۇڭدارى جازىلعان. قالامگەردiڭ ءوزi دە: «ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابiلەتi سونشالىق نازiك تە تالعامپاز، كiرپياز كەلەدi. سوندىقتان دا وتكەننiڭ بارلىق وقيعالارى جادىڭدا قالا بەرمەيدi. وسى رەتتە كۇندەلiك ەرەكشە جاردەمشi iسپەتتi. سول كۇنگi قاجەت-اۋ دەگەن ويلارىڭدى، تەبiرەنگەن سەزiمiڭدi ءتۇرتiپ قوياسىڭ» دەپ جازادى. گەراعاڭنىڭ ءار جىلدارى جازعان، تۇرتكەن قىمبات ويلارىنان مارجان مونشاقتاي ۇزiكتەرiن جيناقتاپ، گازەت وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورگەن ەدiك.

02. 01.01 ج.

..تاڭەرتەڭ ساعادات نۇرماعامبەتوۆپەن بىرگە سەرۋەندەدىك. قارتاڭدىعىنا قاراماي، ءوڭى جاس، سىمباتتى، كىسىگە جاناسقىش. كوپ وقيدى. توقۋى دا جاقسى. ومىرلىك اسەر تۇيسىگى كول-كوسىر. تاپتىرمايتىن اڭگىمەشى.
... كەشكىلىكتە م.سيماشكونىڭ نوبەل لاۋرەاتى جورەس الفەروۆقا جازعان سوڭعى حاتىن وقىپ شىقتىم. باستان-اياق ەۆرەيگە ءتان قىنجىلىس پەن ۇرەي. موريس داۆيدوۆيچ ءبارىن دە سەزگەن سىڭايلى. شىنىندا دا، انتيسەميتتىك اۋان بەلەڭ الۋلى عوي. ءبىر جەردە كوپ، ءبىر جەردە از دەگەندەي. بالكىم، بۇعان ەكران تورىندە پوزنەرلەرمەن قوسىلىپ الىپ، قايداعى-جايداعىنى ورشەلەنە كوكۋدەن تالمايتىن گۋسينسكي، بەرەزوۆسكي، سمولەنسكي، حودوركوۆسكي، ابراموۆيچ، فريدمان، ۆەكسەلبەرگ، نەۆزلين، وۆەنلەي ەۆرەيلەر مەن گايدار، ياۆلينسكي، چۋبايس، نەمتسوۆ، كيريەنكو سەكىلدى تولىپ جاتقان جارتىلاي ەۆرەيلەردىڭ وزدەرى كىنالى شىعار. وسىناۋ توبىردىڭ رەسەي مەن ونىڭ ەلىنە، قالا بەردى كۇللى ورىسقا ۇزدىگە جاۋىعاتىنداي سونشاما نە اكەلەرىنىڭ قۇنى بار ەكەن دەسەيشى! ەشتەڭە ونبەيتىن جوسىقسىز قىلىقتارى ەندى بارىپ تۇرعان پاسىقتىق، وزدەرىنە وزدەرى ور قازۋدان بولەك تۇك تە ەمەس. وسى حاقىندا ەدۋارد توپول جازعان مەيلىنشە ايقىن دا پاراساتتى پايىمداۋلار ويعا ورالادى. دەگەنمەن كىم ءبىلسىن؟! مۇنداي ماسەلەدە سايتاننىڭ دا ساعى سىنۋى مۇمكىن... ماسەلەن جۆانەتسكي توڭىرەگىندەگى ۇگىت-ناسيحاتتى الايىق. جۆانەتسكي دەگەن كىم؟ ورتاقول سىقاقشى. ينتەرمەديا، پاروديا، ۇساق-تۇيەك ساتيرالىق ءاجۋا اڭگىمەلەردىڭ اۆتورى. ءبىر قازاقستاننان جۆانەتسكي دەڭگەيىندە كەم دەگەندە 10-15 سىقاقشى تابىلادى.
ال جۆانەتسكيدى ەۆرەي جۇرتى اسقاقتاتا دارىپتەيدى. ونىڭ ءتورت تومدىق شىعارمالارى جارىق كورگەن بويدا ءبىر ەۆرەي ونى دوستوەۆسكيگە تەڭەدى. ەكىنشىسى، ىلە-شالا «دوستوەۆسكيىڭ نە، ءتايىرى! ول ارىستان تولستويعا پاراپار» دەدى. ءۇشىنشىسى ودان بەتەر ءبوستى: «دوستوەۆسكي مەن تولستوي ەكەۋى قوسىلىپ، ءبىزدىڭ ءبىر جۆانەتسكيىمىزگە تاتىمايدى». ونى از دەسەڭىز، ۆلاديمير پوزنەر دەگەن «بىلگىش» «ۆرەمەنا» باعدارلاماسىنان اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، بۇكىل رەسەيگە جۆانەتسكي سالتىكوۆ-ششەدرينمەن، گوگولمەن قاتار، ءبىر دەڭگەيدە تۇر دەپ جاريا ەتتى. ال نە دەيسىز؟ بۇل ورىستىڭ نامىسىنا تيمەي مە؟ بۇل ورىستى، ورىستىڭ ۇلى مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن اشىقتان اشىق قورلاۋ ەمەس پە؟ وسىنداي استامشىلىققا بيشارا ورىس قاشانعا دەيىن توزە بەرمەك؟!
وسىنىڭ ءبارىن جان-تانىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن تۇسىنگەن امەريكادا تۇراتىن رەسەيلىك «ءجويىت» ەدۋارد توپول ەۆرەي بايلارىنا اشىق حات جازىپ («ارگۋمەنتى ي فاكتى»), «ۇرلاعان اقشالارىڭىزدىڭ تىم بولماسا جارتىسىن ورىستىڭ كەدەيلەرىنە قايتارىپ بەرىڭىزدەر، ايتپەسە مۇنىڭ اياعى ءسوز جوق، ءبىر شاتاققا اكەلىپ ۇرىندىرادى» دەدى.
سولايى سولاي. بىراق «داندەگەن قارساق» مۇنى تۇسىنە مە؟!..

***

17.01.01 ج.

«قازاق ادەبيەتىندە» شىققان مەنىڭ تولعاۋ-ەسسەمە وراي امانتاي ديدار بۇگىن بىلاي دەدى: «قازاق جونىندە جازۋدى تەك بەلگەرگە تاپسىرۋ كەرەك. سوندا ەشكىم وكپەلەمەيدى».
ءاي، قايدام! مەنىڭ قازاق جايىنداعى وي پىكىرلەرىم قازاقتىڭ بارىنە جاعادى دەگەن بەكەر. ونى ءىشىم سەزەدى. بازبىرەۋلەر ءتىپتى نامىستانادى دا. «ەي، وسىنىڭ بىزدە نەسى بار؟! جايىنا جۇرمەي مە؟ كىم ول سونشا بىزگە اقىل ايتاتىن؟!» دەيتىندەر بار. باياعىدا مۇقاعالي مەنىڭ ءبىر اڭگىمەمدى وقىپ: «ءاي، گەرا، مالادەسسىڭ! قازاقتى جاقسى بىلەسىڭ. بىراق قازاقتى بىلەمىن دەپ، سەن ونىڭ ارتىن اشا بەرمە» دەپ كەڭەس بەرگەنى بار-تىن. مەن مۇنى جاقسى تۇسىنەمىن.
البەتتى، قازاقتىڭ اقىلى وزىنە جەتەدى. مەنەن اقىل سۇراپ جۇرگەن جانە دە ەشكىم جوق. بىراق مەن كەيدە قازاق ەمەس ەكەنىمدى ۇمىتىپ كەتەمىن دە، ءوزىمدى قازاق بولىپ سەزىنەتىنىم بار. تۇسىنىسپەۋشىلىك وسى جەردەن تۋادى. سوندا مەن وزىمە تىيىم سالامىن. «ەي، بەلگەر، اينالاڭا قارا. بۇراتانا حالىقتىڭ وكىلى ەكەنىڭدى ۇمىتپاعايسىڭ»...

***

08.05.01 ج.

تاڭەرتەڭنەن قارالى حابار جەتتى. ماسكەۋدە قالتاي مۇحامەدجانوۆ قايتىس بوپتى.
ونى مەن قىرىق جىلداي ۋاقىتتان بەرى بىلەتىنمىن. ءارتۇرلى جاعدايدا ۇشىراسىپ، قۋانىش-قايعى، ىستىق-سۋىقتى ءبولىسىپ كەلدىك. تاپقىرلىعىن ايتپاي-اق قويايىن. ناعىز قيىپ تۇسەر قىرعي ءتىلدىڭ ءوزى. ءارى اقىلدى داناگوي. عاجاپ ءبىلىمدار. قايىرىمدى. ادامداردى جاقسى تۇسىنەتىن. ءوزى حاقىندا دا، شىعارماشىلىعى جايلى دا ايتا بەرۋگە بولادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وزىنە ءتان قالجىڭىمەن: «رەتىن تاۋىپ، ءبىر كۇنى مەن دە ولەم عوي»، - دەگەنى بار-تىن. مۇندا («رەتىن تاۋىپ») بۇكىل قالتايدىڭ بولمىسى تۇر. مىنە، ەندى «رەتىن تاپتى».
شاماسى، ونى كورگەنىمە ءبىر جىلدان اسقان شىعار. جاڭا پاتەرىنە ءبىر رەت تە باس سۇقپاپپىن. بىراق تەلەفونمەن سان رەت ارقا-جارقا سويلەسەتىنبىز. ءسوزىنىڭ سوڭىن «كەلىنگە سالەم ايت» دەپ ءتامامدايتىن ۇنەمى. كەيدە ورتاق تانىستارىمىز تۋراسىندا ەشكىمگە ايتپاعان سىرلارىن جايىپ سالاتىن. امال نە، جارقىن تۇلعا ەدى، ونىڭ قازاسى مەن ءۇشىن دە ورنى تولماس وكىنىش. قالتايدى كوپ جۇرت جاقسى كوردى. 70 جىلدىق مەرەيتويى جادىمدا. مەنىڭ 60 جىلدىعىمدا تەبىرەنە سويلەگەن-ءدى. گەرمانيادا تۇراتىن نينا پاۋلزەننەن حات الدىم. راينگولد فرانكتىڭ قايتىس بولعانىن جازىپتى. ول ەكەۋمىز سوڭعى جىلدارى عانا حات الماسا باستاپ ەدىك. 6 كىتابىن وقىعان سوڭ جازعان شولۋ ماقالاما ريزا بولعان-دى. ماقالانى ءبىر-ەكى باسىلىمعا جولداپ ەم، جارىققا شىعا ما، جوق پا، بىلمەيمىن. جاقسى جان، ادال ادەبيەتشى، ومىردە قاراپايىم، پاراساتتى-تىن.
...ۆلاديميروۆ تەلەفون سوقتى. ارمانسىز اڭگىمەلەستىك. ەرتەڭ د.ف.سنەگيننىڭ باقيعا اتتانعانىنا 40 كۇن. التى ايدىڭ ىشىندە ءتورت حالىق جازۋشىسى قايتپاس ساپارعا اتتاندى: م.سيماشكو، قۋاندىق شاڭعىتباەۆ، د.سنەگين، قالتاي مۇحامەدجانوۆ...

***

11.05.01 ج.

قالتايدى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ راسىمىنە قاتىسۋ ءۇشىن ارداگەر بۇركىت ايدارحانوۆ ەكەۋمىز قازاق دراما تەاترىنا باردىق. حالىق ىعى-جىعى. كوبى ستۋدەنتتەر جانە ولار - كەيىننەن كوزىم جەتكەندەي - مارقۇم تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيدى دە ەكەن. قازاق زيالىلارىنىڭ (اكتەرلەر، سۋرەتشىلەر، جازۋشىلار، جۋرناليستەر، قايراتكەرلەر مەن باستىقتار) باسىم بولىگى دە وسىندا. استانادان ءبىر قاۋىمى جەتىپتى (مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، الىبەك اسقاروۆ، ەرلان ساتىبالديەۆ ت.ب.). قىزىلوردا مەن تۇركىستاننان كەلگەندەر تىپتەن مول. كوبى تانىس. قاراۋىلعا تۇردىم. كوڭىل ايتۋعا فاريدا مەن ءجاميلانىڭ قاستارىنا باردىم. ولار ورىندارىنان تۇرىپ كورىستى. «وي، گەرا، گەرا... گەرا اعاي...» - دەسىپ ەگىلەدى. مەن دە بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتىرمىن.
ايتەۋىر شىن جۇرەكتەن. قالتايدى قالتقىسىز جاقسى كورەتىنمىن.
ونان سوڭ بىرەۋلەر تەلەديداردان («31-كانال») - قازاقشا، ورىسشا - سويلەۋىمدى ءوتىندى. بىردەڭە-شىردەڭە ايتقان بولدىم، بىراق تەلەديدار قىزمەتكەرلەرىنىڭ (جاس ادامدار) قالتايدىڭ كىم بولعاندىعىنان مۇلدە حابارسىزدىعىنا قاتتى ءتۇڭىلدىم. اپىرماي، بىردە ءبىر شىعارماسىنان حابارى جوق، ولار مەنى دە ءجوندى بىلە قويمادى. ءتىپتى، فاميليامنىڭ ءوزىن قاتە جازىپتى. ولاردى تاڭداندىرعان جالعىز نارسە، مەنىڭ قازاقشا سويلەگەنىم بولدى. قانداي سورلىلىق!
تالايلارمەن جۇزدەستىم، سويلەستىم، ءبازبىر شارۋا جايلارى دا قوزعالماي قالعان جوق. قارالى جيىن بولدى. شىڭعىس ايتماتوۆ مىقتى سويلەدى. ابەڭ قاعازعا جازعانىن وقىدى. ونان سوڭ ءبىراز قاۋىم زيراتقا كەتتى. ارقام سىرەسىپ، تۇلا بويىمنان جان كەتكەندەي بولعان مەن پاقىر جامان اياعىمدى سۇيرەتىپ ۇيگە ارەڭ جەتتىم. ءۇش ساعاتتان استام تىكەدەن تىك تۇرۋدان اسار ازاپ بار ما؟ جۇرەككە دە وڭاي ەمەس. ۆاليدولعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلدى.
ەندى بۇدان بىلاي قالتاي جوق. ونىڭ ورنى قازاق ادەبيەتى ەمەس، جالپى قازاق اراسىندا ۇڭىرەيىپ قالدى.

***

30.04.01 ج.

ءار كۇنى كەش سايىن جانىم جابىرقاپ، مۇڭعا باتامىن. ۇنەمى بۋنين ەسىمە تۇسەدى: «..ايتەۋىر، ءار قاراعاي ءوز ورمانىنا قاراپ شۋىلدايدى»، - دەيدى ول. ال مەنىڭ ورمانىم قايدا؟ كىممەن بىرگە كىمگە قاراپ شۋىلدايمىن؟ مەنىڭ زارىم وسى. ونى ەشكىم بىلمەيدى دە، تۇسىنبەيدى دە. تەك اسقار سۇلەيمەنوۆ قانا ءبىرشاما سەزۋشى ەدى. قازىر ول دا جوق. تۋرگەنەۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرى ويىما ورالا بەرەدى - «بوتەن ۇياعا باۋىر باستىم». ول پولينا ۆياردونى مەڭزەگەنى، ارينە. مەنىڭ باۋىر باسقانىم باسقا عوي... مەنى جەگىدەي جەپ كەلە جاتقان - ءوز ۇياسىنان قۇلاپ تۇسكەن بەيباقتىڭ بەبەۋى ەمەس پە؟

***

09. 09. 02 ج.

«سولدات» گازەتىندە زيالى قاۋىم حاقىندا كولەمدى ماقالا جاريالانىپتى. مەن جونىندە: «گەرولد بەلگەر ىلگەرىشىل، وزىق وي پىكىرلەرىن اندا-ساندا بولسا دا ءبىلدىرىپ، دەموكراتيا مۇددەسىنە ادالدىعىن اڭعارتىپ جۇرەتىنى قۇپتارلىق»، - دەپتى.
قازاقتارعا وڭاي. قالاي دەسە دە، «وزدەرى عوي». قانشا بۇلتاقتاسا دا، جوندەپ كىرىگە المايتىن اتاسى بولەك مەنى ايتسايشى. ماعان قازاقتىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنە تىم سۇعىنا بەرۋگە بولمايدى. ادەپ كەرەك. ءاردايىم ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ، نە ايتسام دا ورنىمدى ءبىلىپ، ساقتانا سويلەۋىم قاجەت.
ءوز تۇرعىمنان العاندا، ارينە، قازاقتارعا دا، وكىمەتكە دە ەشقانداي قيسىنسىز تالاپ، وكپە-نازىم جوق. بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بىراق اينالادا بولىپ جاتقان وقيعا-بولمىستارعا، ءبازبىر قۇبىلىستار مەن جەكەلەگەن ادامدارعا قاتىستى دۇرىس، نە بۇرىس پايىم كوزقاراستارىم بولاتىنىن جاسىرمايمىن جانە دە ولار جايىندا مەيلىنشە ولشەپ-تارازىلاپ، «بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الماۋ» ءپرينتسيپىن قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ، سويلەۋگە ءتيىس ەكەنىمدى دە ۇعامىن. ويتكەنى، ەلىمە دە، قوعامعا دا، بيلىك باسىنداعى بەلگىلى ادامدارعا دا ەشقانداي جامانشىلىق تىلەمەيمىن. راس، كەيدە ءوزىمدى تۋدى ءبىتتى قازاق سەزىنىپ، نەمىس ەكەنىمدى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتەتىن ساتتەر ۇشىراسادى. الايدا، ارتىنشا-اق تاۋبەمە كەپ: «بايقا، بالا. گەرمانيادا جۇرگەن جوقسىڭ. شاڭىراققا قارا!»، - دەپ باسۋ ايتامىن ءوز-وزىمە. البەتتە، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا مەنى دە بەيجاي قالدىرماي، جۇيكەنى قاجايتىن كەلەڭسىزدىكتەر جەتكىلىكتى، ولارعا ادەبيەتشى رەتىندە ءۇن قاتپاۋ (وكىنىشكە قاراي، اۋزىن بۋعان وگىزدەي جۇرە بەرۋگە توسەلىپ العان كوپتەگەن جازۋشىلار سولارى ارقىلى قاسكويلىكتىڭ ودان ءارى ۇدەۋىنە ۇلەس قوساتىنىن سەزىنبەيدى) مۇمكىن ەمەس. قايتكەن كۇندە دە قوعامىمىزدا كۇن ساناپ اپاتتى جاعدايدا ءورشىپ بارا جاتقان جەگى قۇرت جونىندە بەكزاتتىق جانە بايىپتىلىق كورسەتپەي بولماسى تاعى ايان. كەيدە ويلايمىن: بالكىم، مەنىڭ قازاق دوستارىم دا وسىلاي پايىمدار ما ەكەن دەپ. ولار دا ءبارىن كورىپ، ەستىپ وتىرسا دا، ءۇنسىز ۇعىپ، جاق اشپايتىندارى قىزىق. جاعداي وسىلاي بولعان سوڭ، پالەكەت پالەك جايىپ، جاۋىزدىق جاعادان الماي قايتەدى، سايتاندار سىقىلىقتاپ، جىن پەرىلەر قارق-قارق كۇلەدى، اقىل-پاراساتقا، تىپتەن قاراپايىم ادامشىلىقتىڭ وزىنە سىلكىنە تۇكىرەدى. ال گوگولدەر مەن ششەدريندەردىڭ اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعان. تاسا-تاساداعى «زيالى قاۋىم» وكىلدەرى دە سولاي. شەتتەرىنەن ايتەۋىر بىردەڭە كۇتەدى. بىراق نە كۇتەتىندەرىن وزدەرى دە بىلمەيدى. ماسساعان! ايتپاقشى، سەندەر شە، گوركي ايتقان «مادەنيەت شەبەرلەرى؟». كىمنىڭ جاعىنداسىڭدار؟ ءجا، قوي، «شەبەرلەر» ەشكىمنىڭ دە جاعىندا ەمەس. نەمەسە بارىنە قول سىلتەپ قويا سالعان. الدە، تۇككە تۇرماس تۇلدارلارعا بولا جاندارىن جالداپ، ار-ۇياتتارىن ساۋداعا سالىپ، ازىپ-توزىپ كەتتى مە كوبىسى؟ باعدار دەگەن بار ەمەس پە؟ سول وڭدەرى تۇگىل، تۇستەرىنە كىرەر مە ەكەن؟ باعدار (پوزيتسيا) جوقتىقتىڭ زاردابىن ءتۇپتىڭ ءتۇبى تەك ءوز قارا باستارى ەمەس، كۇللى ءۇرىم بۇتاق، بالا-شاعا، نەمەرە-شوبەرەلەرى تارتىپ جۇرمەسە نەعىلسىن. وي، قۇدايىم اي!...

***

24.03.03 ج.

ساددام حۋسەين ار-ۇياتى كەم، ۇجدانسىز ديكتاتور. بۋش - اگرەسسور. سورلايتىن - حالىق. گيتلەردىڭ بيلىككە كەلۋىنە كەڭەستىك نەمىستەردىڭ ەشقانداي قاتىسى بولماسا دا، جازىقسىز جاپا شەكتى. يراك حالقىنىڭ دا باسىم بولىگى ساددامنىڭ جاۋىزدىق ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن كىنالى ەمەس. بىراق زارداپ شەگۋشى سولار. بۋش الەمدەگى بەيبىتشىلىك پەن دەموكراتيا ءۇشىن سوعىس قيمىلدارى، ياعني قايعى-قاسىرەت، زورلىق-زومبىلىق، قانتوگىس ارقىلى كۇرەسۋدە. بۇل دەگەن ناعىز ەسۋاستىق. جازىعى جوق قايمانا قاۋىم قۇرباندىققا شالىنۋدا.
الەمدى سانسىراتقان وسىناۋ تەمىر قۇرساۋ قالاي وزگەرەدى؟ بۇۇ جانە باسقا قۇزىرلى ورىندار قايدا قاراپ وتىر؟ «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتىپ» تۇرعان كەزدە تولاسسىز ۋ دا شۋ شەرۋلەر مەن بۇقارالىق جيىنداردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟
قاراداي جانىڭ كۇيەدى.
ال ەندى، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىز بولسا، جەر تۋرالى زاڭدى ءبىرىنشى وقىلىمدا-اق ارتىق اۋىس سوزگە بارماستان، ىڭ-شىڭسىز، ۇرلىقى تاسىلمەن (جالپاقشەشەيلىككە سالىنىپ) قابىلداي سالدى. سولاي بولارى الىمساقتان بەلگىلى-ءتىن. ويتكەنى تۋ-تالاپايعا تۇسكەن قۇيقالى جەرلەردى ءوزارا ءبولىسىپ، نە جىمىن بىلدىرمەي ساتىپ جىبەرگەن جارىلقاۋشى جاپپار يەلەر ەكى قولىن مۇرىندارىنا تىعىپ قالعان ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعىنا باياعىدا-اق بالتا شاۋىپ قويعان جوق پا؟ بۇل بيلىكتەگى قارا باسىنىڭ قامىن ويلايتىن قازاقتار جارلى-جاقىباي قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە اجال قاقپانىن قۇردى دەگەن ءسوز. جەرىنەن ايرىلعان قازاق قازاق ەمەس، بۇدان بىلاي ونىڭ سورى ارىلماعان ماڭدايىنا جازىلعانى جالشىلىق قانا. مەن، نەمىس وسى ءبىر جوسىقسىز قۇبىلىسقا ءتۇڭىلىپ، جۇرەگىم اۋىرا قينالعاندىقتان سولاي دەۋگە ءماجبۇرمىن. و، قۇداي، نەتكەن قاسىرەت، نەتكەن قايعى ەدى بۇل؟! جالپى، مەن قازاقتاردىڭ وزدەرى ارداقتاپ، كيە سانايتىن، سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، تەكتىلىك، ءتىل، مادەنيەت، وزىندىك ەرەكشەلىك، اتا-بابا رۋحى، ءتىپتى جەرىنە شەيىن جوعالىپ بارا جاتقان اپاتتى احۋالىنا كۋاگەرمىن. وسىناۋ كۇيزەلىس پەن كۇيرەۋگە دارا جاراتىلىستى ناعىز قازاقتار عانا قارسى تۇرا الار ەدى، بىراق وندايلار ازايعان ۇستىنە ازايۋدا.

***

19.08.04 ج.

«جۇلدىز» جۋرنالىنان مۇحتار ماعاۋيننىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» دەگەن اسا كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ 20 بەتىن وقىپ شىقتىم. كۇيىنىشپەن وتكىر دە نىق جازعان. وسى تاقىلەتتەس نارسەنى ءبىر جازۋشى قازاق قاشان ايتار ەكەن دەپ كوپتەن كۇتىپ ءجۇرۋشى ەدىم. ابەڭ ايتاتىن شىعار دەپ تە قاتتى ۇمىتتەنگەنمىن. بىراق ونىڭ قولىنان كەلمەيدى. دەمەك، ءوز حالقىنىڭ قاسىرەتى جايلى ءدال وسىلايشا قارىمدى قالام سىلتەگەن جالعىز ماعاۋين بولعانى دا. ۇلتتىق رۋح حاقىندا ءارى ەگىلىپ، ءارى ونى بيىككە كوتەرە سويلەۋ قولىنان كەلەتىن دە ودان بولەك بىردە ءبىر قازاق قالامگەرىن بىلمەيمىن. نە دەيىن؟ جارايسىڭ! وتتىلىعى مەن ۋىتتىلىعى جاعىنان ماعاۋيننىڭ جازبالارى دوستوەۆسكيدىڭ «جازۋشى كۇندەلىگىمەن» قاتار قويۋعا تاتيدى. كوسەمسوزدىڭ ۇزدىك ۇلگىسى! اتتەڭ، اقساقالداردىڭ ەشبىرىنىڭ بۇلايشا ايتا المايتىنى جاندى جەيدى.

***

19.10.04 ج.

قوش، مەن سوندا نەگە شەتەلدىك قازاقتاردى تاريحي وتانى - قازاقستانعا تەزىرەك قايتارۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن؟ مەنى مۇنداي يدەياعا جەتەلەگەن كوپتەگەن وزگە حالىقتاردىڭ تاعدىرى ەكەنىن جاسىرا المايمىن.
گيتلەردىڭ ون ەكى جىلدىق سويقانىنان كەيىن بۇرىن گەرمانيادان قۋىلعان نەمىستەر (اسىرەسە شىعارماشىلىق جانە ساياسي سالاداعى زيالىلار) وتانىنا ورالعاندا (بىرەۋ باتىس، بىرەۋ شىعىس بولىككە), بوتەنسي قابىلداعان جەرگىلىكتى نەمىستەر ولارعا تىجىرىنا قاراپ، سالقىن قاباق تانىتتى، قوقيلانا تۇلداندى، مەنسىنبەستىك، سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى. بىزدەر قينالعان كەزدە بۇلار ماسكەۋ، شۆەيتساريا، اقش، لاتىن امەريكاسى، دانياعا بارىپ باس ساۋعالاپ، جان ساقتادى، ەندى تۇك بولماعانداي قايتا كەلدى جانە بىزگە بەتتەرى بۇلك ەتپەي اقىل ۇيرەتكىسى كەلەدى دەپ كۇستانالادى. ءيا، مۇنداي دا بولعان.
نەمەسە كارىستەردى الساق. قازىرگى قازاقستان مەن ورتاازيالىق كارىستەر (دۇرىسى ولاردىڭ اتا-بابالارى) كورەي تۇبەگىنەن رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنا سوناۋ 19 عاسىردا قونىس اۋدارعان. كەيىن قازاقستانعا كۇشتەپ اكەلىندى. ءبىزدىڭ كارىستەر «كورە سارام» دەپ اتالادى. وڭتۇستىكتىڭ كارىستەرى «حانچۋك سارام»، سولتۇستىكتىڭ كارىستەرى «چاسون سارام» دەلىنەدى. ياعني، «ءبىزدىڭ» كارىستەردىڭ بىرنەشە ۇرپاعى مەن نەگىزگى كارىستەردىڭ اراسىندا ەداۋىر وزگەشەلىك پايدا بولىپ، اراجىكتەرى اجىرادى. ءسويتىپ، كورە سارام ءىس جۇزىندە انا تىلىنەن ايىرىلىپ، وزدەرىنىڭ بايىرعى ۇلتتىق ءتىلى ولار ءۇشىن قىتاي، جاپون تىلدەرى سياقتى شەت تىلدەرگە ۇقسايتىن بولادى. قازىر «ءبىزدىڭ» كارىستەردە ءبارى باسقاشا. ەجەلگى قانداستارىمەن گەنەتيكالىق ەتنومادەني جانە تاريحي تۇرعىدان عانا جالعاستىق بار. ونىڭ وزىندە دە بولار بولماس. «ءبىزدىڭ» كارىستەردى قازىر ولاردىڭ ەجەلگى وتانىنداعى سولتۇستىكتىڭ دە، وڭتۇستىكتىڭ دە كارىستەرى مويىندامايدى. ءتىپتى، كەرەك تە قىلمايدى. وزدەرىنىڭ جات، قاجەتسىز، قاي جاقتان دا ەشقانداي باسەكەگە جارامايتىنىن تۇسىنەتىن «ءبىزدىڭ» كارىستەر ول جاقتا باياعى اتا-بابالارى قۇساپ ءومىر سۇرە المايدى، ويتكەنى بايىرعى اتامەكەنىنەن بارىنشا الىستاعان، جەتى-سەگىز ۇرپاق الماسۋ كەزىندە ۇلتتىق بەينەدەن جۇرناق تا قالماعان.
شامامەن، و باستاعى اتا-قونىسىمىز دەپ رەسەيگە كوشىپ جاتقان «ءبىزدىڭ» ورىستار دا ءدال سونداي احۋالعا ۇشىراۋدا. وندا ولار مۇلدەم بوتەن، قۇشاق جايىپ قارسى الىپ جاتقاندار جوققا ءتان، كەي ايماقتاردا، ءتىپتى، وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق ەتىپ، «قازاق»، «وزبەك»، «ازيات»، «كۋلاك» دەپ كەمسىتەدى. ال «ءبىزدىڭ» ورىستاردىڭ ۇلتتىق سيپاتى ول جاقتاعى ورىستاردىڭ بولمىسىنان ەداۋىر وزگە ەكەنى ايدان انىق. ۇرىس-كەرىس، كيكىلجىڭنىڭ كوبى سودان تۋىندايدى.
قوش، مەن بۇلاردى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءدال سونداي كۇيگە قازاقتار دا ۇشىراۋى ىقتيمال نەمەسە ۇشىراپ جاتقان دا بولۋى عاجاپ ەمەس. بۇگىننىڭ وزىندە تام-تۇمداپ بولسا دا وتاندارىنا ورالعان شەتەلدىك قازاقتاردىڭ مۇنداعى تۋىستارمەن امپەي-جامپەي بوپ جاتقاندارى شامالى. قالايدا، ارالارىندا الدەبىر ايىرماشىلىق بىلىنبەي تۇرمايدى، ءارى ول نارسە ۋاقىت وتكەن سايىن دەندەپ، ءبولىنۋ مەن جاتسىنۋ ۋشىعا تۇسەرى دە ءسوزسىز. سولايشا، ءتۇپتىڭ ءتۇبى ورتاق اسپاننىڭ استىندا بىرلەسىپ، عۇمىر كەشۋ قيىنعا سوعىپ جۇرمەسە نەعىلسىن. سوندىقتان جوعارىدا اششى بولسا دا اشىق ايتقانداي، بۇل ماسەلەنى ەندى ۇزىن سونارعا سالا بەرمەي، وسى بۇگىن، تاپ قازىر شەشۋ كەرەك دەگەن پىكىرىمدى ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. تەمىردى قىزعان كەزدە سوق دەگەندەي، ازىرگە قازاق حالقى قالايدا ءوزىن شەتەلدىك باۋىرلارىنسىز سەلدىر سەزىنىپ وتىرعان شاقتا قيمىلداپ قالۋ كەرەك. ايتپەسە، بۇگىنگى تابيعي كوشتىڭ الدا ەشكىم كۇتپەگەن كەدەرگىلەر مەن كەساپاتتارعا تاپ بولۋى تۇك تە قيىن ەمەس.

***

13.08.05 ج.

اۋرۋدان باس كوتەرە الماي، سۇلەسوق جاتىرمىن. مەدبيكە كەلىپ ءدارى ەكتى، سيستەماسىن قويدى. قان قىسىمىم وتە جوعارى. كارديوگرامما دا كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتقانداي. قانىم قويۋلانىپ كەتىپتى. قانتىم دا جوعارى. ساۋ جەرىم جوق. اۋرۋحاناعا جاتپاسا بولمايتىن سەكىلدى. ازداپ بولسا دا سەپتەسەدى عوي ايتەۋىر.
ءوزىمدى ءوزىم زورىقتىرىپ، بۇكىل ورگانيزمدى توزدىرىپپىن.
ءى.ەسەنبەرليندى ەسكە الامىن. ول دا ءوزىن ءوزى زورىقتىرا كۇشتەگەن ادامنىڭ ءبىرى. بىراق ارتىندا قىرۋار مۇرا قالدىردى. ەرەكشە سۋرەتكەر بولعانىندا داۋ جوق. قوزعاعان تاقىرىبىن ايتساڭشى! قازاقتىڭ رۋحىن اسپانعا كوتەرىپ تاستاعان جوق پا!
ع.مۇسىرەپوۆ كەرىسىنشە ناعىز اقسۇيەكتىڭ ءوزى ەدى. ومىردە دە، ادەبيەتتە دە كىرپيازدىعىنان تايماي كەتتى. ول كۇش قۋاتى مەن قابىلەت قارىمىنىڭ كوپ بولسا تورتتەن ءبىرىن عانا جۇمساپ، جۇمىس ىستەدى. ادەبيەتكە الپىس جىل قالام تەربەگەنىمەن، ارتىندا شىنىن ايتساق، ءبىر-جار پەسا مەن ونداعان اڭگىمەسى عانا قالدى. ول ادەبيەتكە اسا قينالىپ كوپ تەر توككەن جوق، قولعا ۇستايتىن تاياقشاسىن جونىپ، قارىنداشىن ۇشتادى، جۇرەگىنە سالماق تۇسىرمەي، اسەمدىكتەن ءنار الدى. بۇل ونى جامانداپ وتىرعانىم ەمەس، جازۋشى رەتىندە بار كۇش-قۋاتىن ادەبيەتكە ارناپ، جانىن اسا قيناماعانى انىق. ءوز باسىم ادەبيەتكە دەن قويعان سوڭ، سونىڭ كوشىن وگىزشە سۇيرەپ، ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ماسەلەن م.اۋەزوۆ سەكىلدى. قازىرگى ادەبيەتشىلەر اراسىنداعى ناعىز ەڭبەكقور، بەينەتقورلار قادىر مىرزا ءالي، مۇحتار ماعاۋين، دۇكەنباي دوسجان. بۇلارعا ءابىش كەكىلباەۆتى دا قوسۋعا بولار ەدى، بىراق وكىنىشكە قاراي، ول شىعارماشىلىق، تىرشىلىگى مەن تالانتىن مەملەكەت قىزمەتىنە سارپ ەتتى. ونىڭ تراگەدياسى دا مىنە، وسى.
ونىڭ م.اۋەزوۆپەن شەندەسەرلىك قابىلەت قارىمى بار ەدى. بىراق ءوزىن-ءوزى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىككە قۇربان ەتتى.

***

09.02.05.

كەشكىسىن شامالى ۋاقىت «سۋپەرستاردى» تاماشالادىم. قازاقتاردى جانىن قيناعانداي اۋىر روك ايتۋعا ماجبۇرلەپتى. مۇلدە اقىلعا قونبايتىن دۇنيە! نەگە كەرەك؟ قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى بولماعان سەكىلدى. نە بولىپ بارامىز ءوزى! جاس ۇرپاقتىڭ جان-دۇنيەسىن ادەيى ۋلاپ جاتقاندايمىز. تىم وكىنىشتى-اق! كورىنگەنگە ەلىكتەۋ - ۇلتتىق مادەنيەتتى كورگە تىققانمەن پارا-پار.

***

15.01.09

تۇندە جاتىپ ويلايمىن عوي: قازاق تىلىندەگى سۇحباتتارىمنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپقا «جۇك بولعانداي-اۋ» دەپ. بىراق ونى كىم باسادى؟ ونداعان گازەت-جۋرنالدارداعى كول-كوسىر ماقالا، رەتسەنزيا، ينتەرۆيۋلەر وزىنشە. شىركىندەردى جيىپ-تەرىپ، باستارىن بىرىكتىرەر مە ەدى...
«ليتەر» گازەتىنەن تەلەفون سوقتى. ورىس مىسكىن، شاماسى، «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن ساندىراقتى مەنىڭ قۇپتايتىنىما يمانى كامىل بولسا كەرەك، «قولدايسىز عوي» دەپ قاڭعىر ەتەدى. بىراق مەن «قازاقستاندىق ۇلت» دەيتىن جوق دەپ سارت ەتكىزدىم. مەن - قازاقستاندا تۇراتىن نەمىسپىن. جانە بىزدەر امەريكاندىقتار ەمەسپىز. جاڭا پاسپورت جايلى بادىك قازاقتى ۇلت رەتىندە جويۋعا باعىتتالعان. ءتىلشى باسەڭ ۇنمەن: «دەمەك، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز وسى عوي؟» دەدى. «ءيا، وسى!».
ل. تولستويدىڭ «تاۋبەسىنەن» كوشىرمەلەر جاسادىم.

***

19.03.10 ج.

وتكەن جىلى الماتىدا اتىن مەنىڭ قۇرمەتىمە گەرولد دەپ قويعان قازاق نارەستە ومىرگە كەلدى. بۇگىن وعان - گەرولد وتەمۇراتوۆقا - اتالىق اق تىلەگىمدى جازعان كىتابىمدى سىيلادىم. وندا بىلاي دەلىنەدى:
اتتاسىم گەرولد، گەرا، گەراجان!
گەرولد - باتىستىڭ كونە، كيەلى دە قاسيەتتى ءسوزى. ماعىناسى: جارشى، اقيقات حابارشىسى دەگەنگە سايادى. وسى اتقا ءاردايىم لايىق بول، قازاقتىڭ گەرولدى! اقيقات نۇرىنا شومىلىپ جانىڭ ارقاشان پاك، تازا، رۋحىڭ اسقاق بولسىن. ءومىرىڭ جارىق جۇلدىز بولعاي. جۇرەگىڭ قازاق دەپ سوقسىن. ەسەيىپ، ەرجەتىپ، جىگىت بولعاندا، ءميللاتى نەمىس گەرولد اتاڭدى دا اندا-ساندا ەسكە تۇسىرەرسىڭ. سول كەزدە مەنىڭ رۋحىم دا ءبىر سىلكىنەر. ماڭگى رۋح ۇندەستىگى دە وسى بولار.
امان بول! مىقتى بول! وركەنىڭ ءوسسىن! تاۋداي ازامات بول!
21 ناۋرىز كۇنى. 2010 جىل. الماتى.
وسىلاي دەپ جازدىم دا، مەنىڭ قادىرمەندى اتتاسىم گەراجان بۇگىنگى تۋعان ءتىلى بار ەكەنىنە ءمان بەرمەي، بوتەن تىلدە سويلەۋدى «مارتەبە» ساناپ، وزگە ەل-جۇرتقا كۇلكى بوپ جۇرەتىنىن سەزىنبەيتىن كەيبىر مىرقىمباي قازاقسىماقتارداي بولا كورمەسە ەكەن دەپ جاراتقان يەدەن جالبارىنا تىلەك تىلەدىم. قابىل بولعاي، لايىم!
دايىنداعان
گۇلزينا بەكتاسوۆا
«تۇركىستان» گازەتى