قازاقستاندا "تاليبان" قوزعالىسى لاڭكەستىك ۇيىم دەپ تابىلىپ، 2005 جىلى تىيىم سالىنعان تەررورلىق ۇيىمدار قاتارىنا ەنگىزىلگەن. جالپى ەلىمىزدە مىنا 22 ۇيىم تەررورلىق جانە لاڭكەستىك دەپ تابىلىپ، تىيىم سالىنعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنىڭ 2004 جىلعى 15 قازانداعى شەشىمى نەگىزىندە:
1. «ال-كايدا»
2. «شىعىس تۇركىستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»
3. «وزبەكستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»
4. «كۇرد حالىق كونگرەسى» («كونگرا-گەل»)
ءىى. جوعارعى سوتتىڭ 2005 جىلعى 15 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
5. «اسبات ال-انسار»
6. «براتيا-مۋسۋلمانە»
7. «تاليبان» قوزعالىسى
8. «بوز گۋرد»
9. «ورتالىق ازياداعى جاماات مودجاحەدتەر»
10. «لاشكار-ە-تايبا»
11. «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى»
ءىىى. نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ 2005 جىلى 28 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
12. «حيزب-ۋت - تاحرير» ۇيىمى
ءىV. نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ 2006 جىلى 17 قاراشاداعى شەشىمىنە سايكەس:
13. «اۋم سينريكيو»
14. «شىعىس تۇركىستان ازات ەتۋ ۇيىمى»
V. نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ 2008 جىلعى 5 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
15. «تۇركىستان يسلام پارتياسى».
ءVى. اتىراۋ قالاسى سوتىنىڭ 2011 جىلعى 25 قازانداعى شەشىمىنە سايكەس:
16. «دجۋند-ال-حاليفات»
VII. شىعىس قازاقستان وبلىسى ارنايى اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتىنىڭ 2012 جىلعى 7 ماۋسىمداعى شەشىمىنە سايكەس:
17. رقب «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر»
VIII. نۇر-سۇلتان قالاسى سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ 2013 جىلعى 26 اقپانداعى شەشىمىنە سايكەس:
18. «تابليگي دجاماگات»
IX. نۇر-سۇلتان قالاسى سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ 2014 جىلعى 18 تامىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
19. «ات-تاكفير ۋال-حيدجرا»
X. نۇر-سۇلتان قالاسى ەسىل اۋدانى سوتىنىڭ 2015 جىلدىڭ 15 قازان ايىندا قابىلدانعان شەشىمىنە سايكەس:
20. «يسلام مەملەكەتى» (دايش)
21. «ان-نۋسرا فرونتى»
22. «ياكىن ينكار» نۇر-سۇلتان قالاسى ەسىل اۋدانى سوتىنىڭ 2018 جىلعى 10 قازانداعى شەشىمىنە سايكەس ەكسترەميستىك ۇيىم بولىپ تابىلدى. مىنە، وسىنىڭ ىشىندە ءبىزدى قازىرگى تاڭدا "تاليبان" قوزعالىسىنىڭ اۋعانستانداعى ارەكەتتەرى الاڭداتىپ وتىر. ول الاڭداۋشىلىق يدەولوگيالىق، ساياسي جانە ءتىپتى اسكەري تۇرعىدان دا بار دەسەك بولادى. سەبەبى تالىبتەردىڭ ارەكەتتەرى تىكەلەي اۋماقتىق تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىككە كەرى فاكتور بولىپ تۇر.

ەجەلگى ريمدە «گاننيبال قاقپانىڭ الدىندا» دەگەن ءسوز مەملەكەتتەگى اسكەري جاعدايدىڭ ۋشىققان، وتە ناشار ەكەنىن بىلدىرەتىن. تۋرا وسى ءسوزدى قازىرگى ۋاقىتتا اۋعانستانعا قاتىستى قولدانساق تا بولادى. سوزدىك ءمانىن وزگەرتىپ. تاليبان كابۋلدىڭ قاقپاسىن قاعىپ تۇر.

اۋعانستانداعى اسكەري احۋال كۇن وتكەن سايىن قيىنداپ بارادى. ەلدىڭ ءار ايماعىندا كەسكىلەسكەن ۇرىستار ءجۇرىپ جاتىر. تالىپتەردىڭ قارقىنى قاتتى، ەكپىنى مىقتى. تاۋدان اققان اساۋ وزەندەي بۇلقىنىپ كەلىپ الدىن توسقاۋىلداعان تالاي اسكەري بەكەتتى تاس تالقان ەتتى. توقتايتىن ءتۇرى دە، ويى دا جوق. ءدىني مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات ەتىپ، كۇنى-ءتۇنى سول جوسپارلارىن شىنايىلىققا اينالدىرۋ جولىندا جورىق جاساپ جاتىر.

جىل باسىندا اۋعانستاننان باتىستىق كۇشتەر شىعارىلاتىنى بەلگىلى بولدى. ۆاشينگتون دا جيىرما جىلعا جۋىق ىسكە اسقان اسكەري وپەراتسيانى اياقتاۋدى ءجون دەپ تاپتى. وسىلايشا 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىنەن كەيىن اۋعانستانعا كىرگەن ناتو كۇشتەرى 2021 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە ەلدەن تولىق شىعارىلۋى ءتيىس. تەك قانا ءىرى قالاداعى باتىستىق ديپلوماتيالىق ميسسيالاردى قورعاۋعا ازىن-اۋلاق اسكەر قالدىرىلادى.

تالىپتەر جىل سايىنعى كوكتەمدىك شابۋىلدارىن ىسكە اسىرۋدى ءساۋىر ايىندا باستادى. ولاردىڭ ەكپىنى قاتتى بولعانى سونشالىق، بىرنەشە اۋداندى تەز ارادا وزىنە قاراتىپ ۇلگەردى. ال ناعىز شيەلەنىس ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا باستالىپ، ءالى جالعاسىپ كەلەدى. باتىستىق كۇشتەر بىرتىندەپ ەلدەن شىعارىلىپ جاتىر. قازىردىڭ وزىندە 65% قۇرامى قايتارىلدى. 25 ماۋسىم كۇنى اقش اۋە كۇشتەرى اۋعانستان اۋماعىنداعى تالىپتەرگە اۋەدەن جويقىن سوققىلار جاسادى. ۇشاقتار ەلدەگى ەڭ ءىرى باگرام اسكەري بازاسىنان ۇشىپ شىققان بولاتىن. باگرام اۋعانستانداعى ەڭ ۇلكەن اسكەري بازا. ونى 80-جىلدارى كسرو سالىپ، 2001 جىلى اقش اسكەريلەرى يەمدەندى. بازادا 10 مىڭنان استام اسكەري مەن 110 ۇشاق شوعىرلاندىرۋعا بولادى. كولەمى وراسان. ءدال وسى بازانى 2 شىلدە كۇنى اقش اسكەريلەرى تولىق تاستاپ شىقتى. 3 شىلدەدە ول اۋعانستان رەجيمىنە سالتاناتتى تۇردە تابىستالدى. مىنە، بۇل جايت تاليباننىڭ ەركىن قوزعالۋىنا سەرپىن بەردى.

3-4 شىلدەدەگى تاليباننىڭ شابۋىلىنان ساقتانىپ، تاجىكستان اۋماعىنا 1600 اۋعان ساربازى ءوتىپ كەتتى. رەسمي دۋشانبە ولاردى بوسقىن رەتىندە قابىلداپ وتىر. تاليبان قازىر اۋعانستاننىڭ وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستانمەن شەكارالاساتىن ايماقتاردى وزىنە قاراتۋدا. وسىلايشا اۋعانستان بيلىگىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنەن قۇرلىق ارقىلى كومەك الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرۋدى كوزدەپ وتىر. ول جوسپارلارى ىسكە استى دا. قازىر ورتالىق ازيادان اۋعانستانعا باراتىن بارلىق ءىرى جولدار تالىپتەردىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى. كابۋل ەندى بۇل تاراپتان كومەكتى تەك قانا اۋە ارقىلى الماق.

ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى تاليباننىڭ بەت الىسىنا الاڭداۋشىلىقپەن قاراپ وتىر. اۋعانستان تولىق تالىپتەردىڭ قولىنا وتسە، وندا ەسىرتكى ساۋداسى مەن قارۋ-جاراق تاسىمالى ارتپاق. ءتىپتى بۇل ورتالىق ازياداعى راديكاليزاتسياعا دا اسەر ەتەتىن بولادى. كەي ساراپشىلار تالىپتەر ورتالىق ازياعا تىكەلەي سوققى جاساۋى دا مۇمكىن دەگەن ويدى جوققا شىعارمايدى. سەبەبى تالىپتەردەن قاشقان اۋعان اسكەريلەرىن پانالاتقان ەلدەر، تالىپتەرگە قارسى مەملەكەتتەر رەتىندە باعالانۋى مۇمكىن دەيدى.

تاجىكستان بيلىگى ەلدىڭ وڭتۇستىك ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن قوسىمشا 20 مىڭ ساربازدى موبيليزاتسيالاۋعا شەشىم قابىلدادى. سونىڭ 3 مىڭى وڭتۇستىك شەكارالىق ايماقتارعا جىبەرىلدى. الايدا بۇنىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز دەيدى. سوندىقتان دا ۇقشۇ ەلدەرىنەن رەسمي كومەك سۇراپ وتىر. دۇيسەنبىدە تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينمەن، ارتىنشا قازاقستان باسشىسى ق. توقاەۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، اۋعانستانداعى داعدارىستى تالقىلادى. ول تاجىكستان جالعىز ءوزى بۇل كۇشتى توقتاتا المايتىنىن مالىمدەدى. ءوز تاراپىنان ۇقشۇ ەلدەرى ورتالىق ازيا اۋماعىن بىرلەسە قورعاۋعا ۋاعدالاستى.

اۋعانستان قورعانىس ءمينيسترى بيسميللا موحاممادي ەلدەگى جاعدايدىڭ تىم كۇردەلى ەكەنىن مويىندادى. «ءبىز ەلدەگى سوعىس قوزىپ تۇرعانىن، جاعدايدىڭ كۇردەلى ەكەنىن مويىندايمىز. سوعىس شەشۋشى ساتكە اۋىستى»، - دەدى ول. اۋعانستان بيلىگى تالىپتەرگە قارسى حالىقتىق جاساقتاردى دا كومەككە شاقىرىپ جاتىر. ال تاليبان باسىپ العان ايماقتارعا ءوز زاڭىن ەنگىزۋدە. تالىپتەردىڭ باقىلاۋ ايماعىندا ەندى ەرلەر ساقال ءوسىرۋى ءتيىس، ال ايەلدەر كوشەگە شىقپايدى. ءتىپتى كۋرەرلىك قىزمەتتەرگە دە تىيىم سالىنعان.

11-قىركۇيەكتە باتىستىق كۇشتەر اۋعانستاننان تولىق شىعارىلادى. مىنە، سول ساتتە ەلدەگى بيلىك تۇتاس لاڭكەستەردىڭ قولىنا ءوتۋى مۇمكىن. «ءتالىپ باسىپ الادى» دەگەن ۇرەيدى ورتالىق ازياعا بارىنشا تاراتۋعا تىرىسىپ جاتقان رەسەي بۇل ماسەلەنى ءوز پوزيتسياسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن قولدانۋدا.

قازاقستان تالىبتەردىڭ فيزيكالىق جانە يدەولوگيالىق جەڭىسىنە قارسى پوزيتسيادا. ارينە ول لوگيكا تۇرعىسىنان دا ماڭىزدى. سەبەبى "تالىبتەرگە تامسانۋشىلار" سانى ارتقان سايىن، ولاردىڭ كۇشىنە دەگەن سەنىم دە كوبەيىپ، راديكالدىق قيمىلداردى جاقتايتىندار سانى دا ارتا بەرمەك. سوندىقتان مەملەكەتتىك ساياسات بۇل تۇرعىدان ساۋاتتى جۇمىس جۇرگىزىپ، يدەولوگيالىق الاڭدا ءتيىمدى كۇرەس جاساۋدا دەۋگە تولىق نەگىز بار. 

Abai.kz