ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحانوۆ قارقارالى ۋەزىنىڭ توقىراۋىن بولىسى، قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانىنداعى قىزىلاراي تاۋىنىڭ بوكتەرىندە تۋعان. (اتا-تەگىنەن تاراتساق ۇلى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىحاننان تارايتىن، اتاقتى كوكجال باراقتان بوكەيحان تۋادى. بوكەيحاننان باتىر تۋسا، ونىڭ مىرزاتايىنىڭ نۇرمۇحاممەدىنەن 1866 جىلى ءاليحان تۋادى). اكەسى نۇرمۇحاممەد حاندىق بيلىككە جەتۋدىڭ جولى بىلىمدە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، توعىز جاسار ۇلىن قارقارالىعا اپارىپ، جەكە موللانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. ءبىر جىلدا ەسكىشە ساۋاتىن اشقان ءاليحان زەرەكتىگىمەن ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ بارىپ، قالاداعى ءۇش كلاستىق ورىس تىلىندەگى باستاۋىش مەكتەپكە اۋىسىپ الادى. "باستاۋىشتى" ءتامامداپ قارقارالىنىڭ ءتورت جىلدىق تەحنيكالىق ۋچيليششەنى "وتە جاقسى" دەگەن باعامەن ۇزدىك بىتىرگەن العىر شاكىرتكە ۋچيليششە ديرەكتورى سانكت-پەتەربۋرگتە وقۋىن جالعاستىرۋدى ۇسىنادى. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭەسىنىڭ ۇسىنىس حاتىن الىپ، قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 200 سوم ستيپەندياسىمەن رەسەي استاناسى سانكت-پەتەربۋرگتە ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ باستالۋىمەن ساياسي، ادەبي، ەكونوميكالىق ۇيىرمەلەرگە قاتىسىپ وزىق ويلى جاستارمەن ارالاسادى. ستۋدەنتتىك تولقۋلارعا قاتىسادى. 1885 جىلى ينستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن بىتىرگەن ءاليحان سارىارقاداعى ەلىنە جازعى دەمالىسقا كەلەدى. سانكت-پەتەربۋرتەن اعىبايدىڭ اتىنا قانىق تانىسىپ، باتىرلىعىن ەستىپ، سەمەيگە كەلگەندە جيدەبايداعى اباي اۋلىنا سوعىپ، ابايمەن كەزدەسەدى.

ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحانوۆ قارقارالى ۋەزىنىڭ توقىراۋىن بولىسى، قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانىنداعى قىزىلاراي تاۋىنىڭ بوكتەرىندە تۋعان. (اتا-تەگىنەن تاراتساق ۇلى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىحاننان تارايتىن، اتاقتى كوكجال باراقتان بوكەيحان تۋادى. بوكەيحاننان باتىر تۋسا، ونىڭ مىرزاتايىنىڭ نۇرمۇحاممەدىنەن 1866 جىلى ءاليحان تۋادى). اكەسى نۇرمۇحاممەد حاندىق بيلىككە جەتۋدىڭ جولى بىلىمدە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، توعىز جاسار ۇلىن قارقارالىعا اپارىپ، جەكە موللانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. ءبىر جىلدا ەسكىشە ساۋاتىن اشقان ءاليحان زەرەكتىگىمەن ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ بارىپ، قالاداعى ءۇش كلاستىق ورىس تىلىندەگى باستاۋىش مەكتەپكە اۋىسىپ الادى. "باستاۋىشتى" ءتامامداپ قارقارالىنىڭ ءتورت جىلدىق تەحنيكالىق ۋچيليششەنى "وتە جاقسى" دەگەن باعامەن ۇزدىك بىتىرگەن العىر شاكىرتكە ۋچيليششە ديرەكتورى سانكت-پەتەربۋرگتە وقۋىن جالعاستىرۋدى ۇسىنادى. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭەسىنىڭ ۇسىنىس حاتىن الىپ، قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 200 سوم ستيپەندياسىمەن رەسەي استاناسى سانكت-پەتەربۋرگتە ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ باستالۋىمەن ساياسي، ادەبي، ەكونوميكالىق ۇيىرمەلەرگە قاتىسىپ وزىق ويلى جاستارمەن ارالاسادى. ستۋدەنتتىك تولقۋلارعا قاتىسادى. 1885 جىلى ينستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن بىتىرگەن ءاليحان سارىارقاداعى ەلىنە جازعى دەمالىسقا كەلەدى. سانكت-پەتەربۋرتەن اعىبايدىڭ اتىنا قانىق تانىسىپ، باتىرلىعىن ەستىپ، سەمەيگە كەلگەندە جيدەبايداعى اباي اۋلىنا سوعىپ، ابايمەن كەزدەسەدى. ءاليحاندى بولمىسىنان تانىعان، كوزى اشىقتىعىن ۇققان اباي وقۋ بىلىمگە كوكىرەگى وياۋ، زەردەلى بالانى ەكى-ءۇش كۇن قوناق ەتەدى. ماعاۋياسى مەن ابدراحمانى اۋرۋلى بولىپ كوڭىلى جاسىپ وتىرعان ابايدى حال قادىرىنشە جۇباتىپ ۇزاق اڭگىمەلەسكەن شاقتارىندا كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ، اعىباي باتىردىڭ جۇرگىزگەن ۇلت ازاتتىق سوعىسىنا باعا بەرىپ، اكەسى قۇنانبايدىڭ كەنەسارىنى قولداعانىن ايتىپ اسىرەسە، اعىباي باتىردىڭ اڭىزداي ەرلىكتەرىن سۇيسىنە اڭگىمەلەگەنىن ءاليحان جادىندا ساقتاپ ءبىر كورىپ، باتاسىن الۋعا قۇشتارلانادى. ەلگە بارىپ جانقۇتى ءبيدى ەرتىپ تاياتقان-شۇناق تاۋىن جايلاپ وتىرعان اعىباي اۋلىنا بارۋدى ماقسات تۇتادى.

قىزىلاراي تاۋىنداعى اۋىلىنا كەلىپ ءبىراز كۇن ساعىنىشىن باسىپ، ەل ادامدارىمەن امانداسىپ بولعان سوڭ كولىك دايىنداتىپ جول سەرىكتەر ىزدەيدى. جانقۇتى بي قاجىلىققا - مەككەگە كەتىپ جۋعاراقتا ورالمايتىن كورىنەدى. ەلدەن سۇراستىرا كەلە كەرنەيدىڭ باس اقىنى بالتادان تارايتىن قازگەلدىنىڭ جۋاسباي (1854-1918ج.ج.) اقىنىن جولباسشىلىقا الۋ كەرەكتىگىن ءجون سانايدى. اۋىلدان اتقوسشىلىققا ءتورت-بەس جىگىت الىپ  «اياقشيدە» وتىرعان جۋاسباي اۋلىنا كەلىپ تۇستەنەدى. ءاليحان جول ساپاردىڭ ءجونىن ايتقان سوڭ  كوكتەن ىزدەگەنىن جەردەن تاپقانداي قۋانا قوشتاپ بايسەيىت ءبيدىڭ توقسانعا جاسى جەتىپ سالت اتتى ساپاردى كوتەرە المايتىنىن بىلسە دە بارىپ سالەم بەرىپ اعىباي اۋلىنا باراتىندىقتارىن ايتىپ باتاسىن الادى. ءانشى اقتەنتەك سەرىنى الا كەتۋدى ۇيعارىسىپ  اۋىلىنا بارسا ول دا قارتايىپ جول جۇرۋگە جارامايتىنىن ايتقان سوڭ قوبىزشى ءارى ءانشى ءىنىسىن قالاپ ەرتىپ الادى.

تاياتقان تاۋىنىڭ ەسەنتاي وزەگىندە وتىرعان اعىباي اۋلىنا كەلسە باتىردىڭ جۇرگەنىنەن جاتقانى كوپ، كارىلىكتى مويىنداپ كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەرمەن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ وسيەت باتاسىن بەرىپ كىسىلەردى تالعاپ قابىلداپ جاتىر ەكەن. كوپتەن اتىن بىلەتىن، اقىندىعىنا قانىق «جۋاسباي كەلدى» دەگەندى ەسىتىپ ءوزى جاتقان اق بوز ۇيگە كىرگىزەدى. اعاش توسەكتە قازاننىڭ قارا كۇيەسىندەي قاسقىردىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن مول ىشىكتى اياعىنا جاۋىپ جاتقان اعىباي باتىر توسەكتەن اياعىن ءتۇسىرىپ كەلگەن قوناقتاردىڭ سالەمىن قابىل الادى. قوناقتاردى قولىن نۇسقاپ ءتور كورپەگە وزدىرىپ جايعاستىرىپ ەل اماندىعىن سۇراستىرىپ، تانيتىن قاتارلارىنىڭ اتىن اتاپ اتاقتى بايسەيىت ءبيدىڭ سىرقات ەكەنىن، جانعۇتى ءبيدىڭ قاجىلىققا كەتكەنىن ەستىگەندە «جىلدان اسىپ قالدى، ەكەۋى دە حابارلاسقان جوق ەدى، ارىستارىم امان بولسىن»  دەپ مۇڭايعان قالىپ تانىتتى. اعاش توسەكتە جانتايىپ جاتىپ ىشەتىندەي بيىكشە كەڭ ستولعا ءشاي داستارحانى جاسالىپ جاتقاندا اعىبايدىڭ ەمەۋرىنىمەن ەسىك الدىنا اكەلىنگەن جاباعىعا جۋاسباي اقىن باتا جاسادى. ءشاي ىشە وتىرىپ اعىباي باتىردىڭ جۇمساق مىنەزىنە قانىققان ءاليحان ءوزىن تانىستىرا كەلە:

- باتىر اتا، - دەدى ءاليحان سالماقپەن ءسوزىن باستاپ - جول جونەكەي سىزدەن ءۇش سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، باتاڭىزدى الۋعا نيەت ەتىپ كەلدىم.

- سۇرا، بالام، - دەدى اعىباي باتىر ورنىنان قوزعالاقتاپ، وڭتايلانىپ جاتىپ بەتىن اليحانعا قاراي بۇرىپ كوتەرىلە وتىردى.

-     سۇراسام. ەردىڭ ارۋاقتىسىن كوردىڭىز بە؟

-     اتتىڭ تۇلپارىن كوردىڭىز بە؟

-     ايەلدىڭ سۇلۋىن قايدان كوردىڭىز؟ وسىلاردى بىلگىم كەلەدى، - دەدى ءاليحان.

- ايتايىن، بالام. ونى نەگە سۇرادىڭ؟ - دەدى اعىباي باتىر.

- ناعىز باتىرلار وسىنىڭ ۇشەۋىنەن شەت بولماسا كەرەكتى ەدى، - دەدى ءاليحان.

- تىڭدا، بالام! وسى ءوزىڭ قاتارلى جاس كەزىم ەدى، قاسىم تورەنىڭ قولاستىنا بارىپ سارجان باتىرمەن تانىسىپ، جاساعىنا ەرىپ جۇرگەن ادۋىندى شاعىم. ەرتەڭگىسىن سارجان باتىر جاتقان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ: «اعىبايجان، قايداسىڭ؟ جاۋ كەلىپ قالدى عوي. تەز، اتقا مىنىڭدەر. مىنا تاۋدى بۇرىن الماساق، جاۋ ءبىزدى الادى. تاۋدى بۇرىن الايىق!» - دەدى. جانتالاسىپ اقباستاۋعا كەلىپ شىقساق، ارعى جاعىندا دالا تولعان كىسى، قاپتاپ كەلەدى ەكەن. سارجان: «شىققىر كوزىم، شىقپاساڭ، دۇرىس بولجا، - دەپ ءبىر شولا قاراپ:

- اپىر-اي! اعىبايجان-اي، 600 كىسى ەكەن عوي! - دەگەندە: قايدا ءجۇرىپ بولجاپ قويدى؟ - دەپ قاراسام، بۇرىنعى كوزىمە تىم قوراش كورىنىپ جۇرگەن باتىرىم وزىمنەن اناعۇرلىم ءوسىپ كەتكەن ەكەن. سول جەردە «ەردىڭ ارۋاقتىسى سارجان باتىر» - ەكەن دەپ مويىندادىم.

ەكىنشى سۇراعىڭا - اتامەكەن بۇعىلى-تاعىلىدا نايزا ۇستاپ، قىنابىنان قىلىش سۋىرىپ قىرىقتاعى قامال  بۇزار شاعىم، - دەپ، اعىباي ءسوزىن جالعاستىردى. استىمدا كوكبەستى دەگەن اتىم بار. وسى كەزدە «مەنەن ارتىق جىگىت، كوكبەستىدەن ارتىق ات جوق» - دەپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى اۋىل سىرتىنا كوپ ادام كەلىپ: «سويلەس-اۋ!» دەگەن سوڭ ءوزىم شىعىپ سويلەستىم. «مەن سارجان باتىرمىن» - دەپ دىبىستادى. 60 قارالى ادام ەكەن، ءۇي تىگىپ، ءتۇسىرىپ قوناق ەتتىم. سارجان باتىر اتى شىققان ەر بولعانمەن، كوزىمە ءوزى دە، اتى دا  اتاعىنا ساي ەمەس قوراش كورىندى.

ەرتەڭگىسىن «اعىبايجان كەلسىن» دەگەن سوڭ بارىپ ەدىم، «اعىبايجان، «ارقادا جولداس بولۋعا جارايتىن سەن» دەپ ىزدەپ كەلدىم. اقباستاۋدى ورىس الىپ، قازاقتاردى كۇندە شاباتىن كورىنەدى. مەن 60 ادام، سەن 40 جىگىت قاسىڭا ەرت، 100 كىسى بولىپ سوعان بارايىق» - دەدى. «جارايدى» - دەپ، ءجۇز كىسى اتتاندىق.

جەر شاماسىنا بارعان سوڭ: «اعىبايجان، جاۋ تاقاۋ، بۇگىن ات تەرىن الايىق»، - دەدى. سودان سوڭ شاباتىن اتتاردى قالدىرىپ، ءوزىمىز العا وزدىق. ول كىسىنىڭ استىندا تايداي عانا اققاسقا اتى بار. ىلگەرى ۇزاپ شىققان سوڭ، مىنگەن اتتارىمىزدىڭ قارىمىن بايقاۋ ءۇشىن ءبىر جۇگىرتىپ الۋدى ويلادىق. اتقا شاباتىن جىگىتتەردى سايلاپ، كەرمە تارتىپ، ات قوستىق. مەن ويلادىم: «امان بولسا، كوكبەستى اتىم كەلەر»، - دەپ. الدەن ۋاقىتتا باعاناعى تايداي عانا ات سارجانىڭ اققاسقاسى كەلدى. «اپىر - اي! كوكبەستى ات جىعىلدى ما، قالاي بولدى، نەگە قالىپ قالدى؟» - دەپ مازالاندىم. ءبىر مەزگىلدە امان-ساۋ مەنىڭ اتىم دا كەلدى. كەرمەگە بايلاپ: «نەلىكتەن بولدى ەكەن»، - دەپ كەرمەگە بارسام، سارجاننىڭ تايداي اققاسقاسى كوكبەستى اتتان اناعۇرلىم ءوسىپ، شوقتىعى بيىكتەپ كەتىپتى. «اتتىڭ تۇلپارى ەكەن عوي، بويىن جاسىرىپ تۇراتىن»، - دەپ باعالاپ ساباما ءتۇستىم.

ءۇشىنشى سۇراعىڭا ايتارىم: قازاق پەن وزبەك كوپ شابىسقان ەل عوي. ۇلدارى - قۇل، قىزدارى - كۇڭ بولىپ ەكى ارا تەڭدىكسىز بولىپ تۇردى ەمەس پە؟

نايمان رۋىنا بەرگەن قارىنداسىم ءبىر شاپقىنشىلىقتا وزبەككە قولدى بولىپ كەتتى. «بۇل بولمايدى ەكەن»، - دەپ قىرىق كىسى الىپ بىتىمگە باردىم. وزبەكتىڭ الىمقۇل دەگەن حانى بار ەكەن. «قازاقتىڭ اعىباي باتىرى بىتىمگە كەلە جاتىر ەكەن» دەگەندى ەستىپ، «وعان كىم تەڭلىك بەرەدى، مەنى سەيىلگە كەتتى» دەگەن سىلتاۋمەن قايىرىپ جىبەرىڭدەر! - دەپ ۇيىنەن كەتىپ قالىپتى.

مەن بارعان سوڭ شاتىر تىگىپ، «سوندا تۇسەسىز؟» - دەپ ەدى، «حان ورداسىنان باسقا جەرگە تۇسپەيمىن» - دەپ الىمقۇلدىڭ ورداسىنا ءتۇستىم. ۇيگە كىرىپ كەلگەندە ەسىكتى اشقان ءبىر اپپاق ايەل ماعان جالت قارادى. سول كۇندە مەنىڭ سان كىسىدەن بەتىم قايتپايتىن ۋاقىتىم ەدى، ايەلدىڭ كوزىنە كوزىم تۇراقتاماي تايىقسىپ كەتتى. بۇل الىمقۇلدىڭ اق توقالى ەكەن. ونىڭ دا نازارى ماعان اۋعان سياقتى. ايەل دە مەنى ۇناتقان سىڭايلى بولعان سوڭ ەلگە اق توقالدى دا الىپ كەتپەكشى بولعان جەڭىلتەك وي باسىمدا شىڭىلداپ تۇرىپ الدى. سول جەردە  ويلانا كەلىپ: «قوي، كەلگەن جۇمىسىمدى تاستاپ، ءبىر ۇرعاشىعا قىزىققانىم بولماس» دەپ ءوزىمدى ءوزىم توقتاتتىم دا، اسىعىس الىمقۇلدى شاقىرتتىم. الىمقۇل دا كەلىپ: «بۇل ماڭقا قازاق نە ىزدەپ ءجۇر، سوناۋ ارقادان؟» - دەپ ۇيگە كىرە بەردى.

سول ءسات: «ءما، ساعان ماڭقا قازاق» دەپ الىمقۇلدىڭ باسىن شاپپاققا قىلىشىمدى سۋىرىپ الىپ تۇرا ۇمتىلدىم.

- دات، اعىباي باتىر! «ەر شەكىسپەي بەكىسپەس، دوستىققا - ءتوسىم» - دەپ قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى. ءوز كىناسىن مويىنداپ كىشىرەيگەن حانعا كەشىرىممەن قاراپ قىلىشىمدى قىنابىنا سالدىم. سونىمەن، قازاق - وزبەك مال شابىسسا دا ادامدى تۇتقىنعا الماۋعا، ۇلىن - قۇل، قىزىن - كۇڭ ەتۋدى توقتاتۋعا  ۋاعدالاستىق. سودان بەرى قولعا تۇسكەن ادام بولسا، وزبەك - قازاققا، قازاق - وزبەككە قايتاراتىن بولدى. مىنا قازاق ىشىندەگى وزبەكتەر بۇل بىتىمنەن بۇرىنعىلار ەكەن. ايەلدىڭ سۇلۋىن سوندا كورىپ الىمقۇلمەن دوستاسىپ قايتتىم. ناتيجەسىندە، 1864 جىلى تۇركىستاندى قورعاۋعا، گەنەرال بەرەپكين (ۆەرەۆكين) دەگەننىڭ اسكەرىنە تويتارىس بەرۋگە باتىر دەپ جۇرگەن سپاتاي قاشىپ كەتكەندە الىمقۇل حاننىڭ اسكەرى قول ۇشىن بەرىپ كوممەككە كەلدى.

مىنە، بالام ءۇش سۇراعىڭنىڭ جاۋابى.

- راقىمەت، اتا! ءۇش جاۋابىڭىزدا دا باتىرلىقتىڭ، ەرلىكتىڭ سالتاناتى بيىك تۇر. ەندى بىزدەرگە ايتار وسيەتىڭىزدى ايتىڭىز، باتاڭىزدى بەرىڭىز؟ بار ءبۇيىمتايمىز وسى - دەپ ورىنىنان تۇرىپ بارىپ قوس قولداپ قۇشاقتاپ، قوس جاۋىرىنان قاعىپ-قاعىپ «ناعىز باتىر ءسىز ەكەنسىز» دەپ ەكى ءۇش قايتالاپ ورىنىنا وتىردى.

تەرشىگەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ، دەنەسى بۋسانىپ جۋاسبايدىڭ دومبىراسىن قولىنا الىپ بىرەر قاعىپ جىبەردى دە، قارلىققان قوڭىر داۋسىمەنەن سوزدەرىن انىق ەستىرتىپ ۇزاق تەرمەلەپ ىشتەگى شەرىن شىعارا اڭدا-ساڭدا ءبىر دەمالعانداي كەڭ تىنىستانادى.

كوڭىل سۇراي كەلدىڭدەر،

جان تاپسىراردا اللاعا.

ەستىگىڭ كەلسە وسيەت،

ريزامىن ادال قازاعا.

 

ءتىلىم سايراپ جاتقاندا،

باسىمدى كوتەرت، جاستىق قوي.

كوسەمىم بولىپ حان كەنە،

اسۋدان تالاي استىق قوي.

اينالايىن، ناۋانىم،

قولدان شىعىپ كەتتى عوي.

بىرگە ولەم دەپ اعاممەن،

ولىمگە باسىن تىكتى عوي.

 

سەرىك بوپ بىرگە ەرمەدى،

قول جيناپ قايتا كەلۋگە.

اۋسەلەسىن قىرعىزدىڭ،

سپاتايمەن قوسىپ كورۋگە.

ناۋان قولعا تۇسپەسە،

كەنەكەم اجال تاپپاس ەد.

قازاقتار قايتا شاباد دەپ،

حاننىڭ باسىن شاپپاس ەد.

اڭعالدىعى باتىردىڭ،

سەبەپ بولدى اجالعا.

نايزا بوققا قادالدى،

كەنەكەم اجال تاپقاندا.

 

«اككە، كوكە» دەۋشى ەدى،

جاس بالاداي ەركەلەپ.

تۋار ما، شىركىن، ناۋانداي،

قىزدارىمىز ەندى ەركەك.

وسى وكىنىش جۇرەكتە،

كەتىپ بارادى ورتەنىپ.

ازاتتىق ءۇشىن حان كەنەم،

كۇرەسكەن ەدى سەرت ەتىپ.

 

«اقجولتاي» دەپ ارداقتاپ،

قول باستاتقان قامالعا.

ساتقىندىقتان سان سوعىپ،

حان كەنەم كەتتى ارماندا.

 

مىڭ جىگىتپەن اتتاندىم،

اق نايزامدى قولعا ۇستاپ.

قاسيەتتى تۇركىستاندى،

ازات ەتتىم قول باستاپ.

 

سول الپىس بەس جاسىمدا،

جولبارىستاي قايراتتى ەم.

كارىلىك جەڭدى قايتەيىن،

ارىستانداي ايباتتى ەم.

ال ەندى باتا بەرەيىن،

قارسىلاسپاڭدار ورىسپەن.

كۇشتى ەل بولدى قارۋلى،

جەڭە المايسىڭدار سوعىسپەن.

ءاليحان بالام ابايدى،

قاستەرلەيدى - حاقىم دەپ.

ولەڭدەرى جىر ەمەس،

تۇنىپ تۇرعان اقىل دەپ.

دانالار تۋسا ابايداي،

باتىرلار تۋسا ناۋانداي.

ارتا بەرەر باقتارىڭ،

ازاتتىق تاڭى اتقانداي.

ءپىرادىرىم مامىتقا،

ايشىقتاپ كۇمبەز سوققىزدىم.

ۇمىتپاڭدار مەنى دە،

جاقىنداي ءتۇستى سوڭعى كۇن.

ءونىپ ءوسسىن، قازاعىم،

جاۋىن جەڭگەن قالماقتاي.

ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوساتىن،

حان تۋار ما، ابىلايداي.

قۇل-قۇتان بولىپ توزباڭدار،

ەرلىكتەر جولى جالعاسسىن.

ءاليحانداي ۇلىڭ بار،

باسقارار قازاق ورداسىن.

قازاقتىڭ جەرىن قازاققا،

ساتتى ورىستىڭ گوسپورتى.

شۇبىرتپالىنىڭ جەرى دەپ،

الىندى قۇجات-پاسپىرتى.

سوعىسقا سالدى حان كەنەم،

بارشا قازاق جەرى ءۇشىن.

قارتايعاندا الىستىم،

ولگەندە جاتار جەر ءۇشىن.

قوي ۇستىنە بوزتورعاي،

جۇمىرتقالار ما، دالامدا.

وقىعان ەلدەي قازاعىم،

قونىستانار ما، قالامدا.

سالەمدە بارشا قازاققا،

زەينەتىن تاپسىن ەڭبەكتەن.

مەن سالدىرعان قوس توعان،

زايا كەتپەسىن تەر توككەن.

نايزا، قىلىش زامانى،

ءوتتى بىلەم بىزدەرمەن.

وقۋ، ءبىلىم زامانى،

باستالادى سىزدەرمەن.

كەنەكەم مەنى ارداقتاپ،

اقجولتاي باتىر اتادى.

قايراتىما شىداماي،

سوگىلدى جاۋدىڭ قاتارى.

ەلىم ءۇشىن قان كەشتىم،

ەرلىگىمدى اسىرىپ.

ماداقتادى اقىندار،

شاشۋىنا جىر شاشىپ.

قارا جەر سۋىق ەكەن دەپ،

قاشامىز با، اجالدان.

تۋعان سوڭ ولمەك بار ەكەن،

تىرشىلىك ەتكەن زاماننان.

ءبىرىڭدى ءبىرىڭ سيلاڭدار،

جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ.

ىنتىماق، بىرلىك ساقتاڭدار،

ەل قاتارلى ۇمتىلىپ.

قازاق دەگەن نار حالىق،

مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن.

جاۋىنا ەسە جىبەرمەي،

ءوز ورنىن العان ومىردەن.

كەنەكەم ماعان سالماق ساپ،

اقىل، كەڭەس سۇرادى.

باتىرلار قۇپتاپ قول باستاپ،

ورىندالدى مۇراتى.

ەرتەككە قوستى ەل مەنى،

تىرىسىندە كوزىمنىڭ.

ۇلگى ەتتى ۇرپاققا،

مايەگىن الىپ ءسوزىمنىڭ.

سوعىستىردى قالماقپەن،

ابىلاي تۋى استىندا.

اقاۋىز اتىم استىمدا،

ۋاتىپ وتەر تاستى دا.

جەكپە جەكتە ءولتىرتتى،

قولبا دەگەن باتىرىن.

اۋزىنا قاقپاق قويام با؟

اينالايىن حالقىمنىڭ.

باعىمدى باستان اسىردى،

ازاتتىق ءۇشىن سوعىستا.

بۇعىباي، يمان، جانايدار،

سەرىك بوپ ءجۇردى قاسىمدا.

بۇقارباي، جاۋكە، تولەباي،

ۇمىتام قالاي شاكىردى.

نايزا، قىلىش، سويىلمەن،

جاۋىنا سالعان زىكىردى.

جاۋ ەمەس ماعان ءۇيسىنىم،

ءسۇيىنباي، جامبىل شىققان ەل.

جىرلارىن سۋساپ تىڭدادىم،

ەرلىككە ۇلەس قوسقان ەل.

سپاتايدى باتىر دەپ،

جىرىنا جامبىل قوسپاعان.

قاتاعاندى جەڭگەن ءسۇيىنباي،

ارقا سۇيەرىم دەپ ايتپاعان.

جەكپە جەكتە بولتىرىك،

اعىبايدى جەڭدى دەپ -

ايتىلىپ جۇرگەن قاۋەسەت،

سپاتايدىڭ ءسوزى تەك.

ءۇش رەت اتتان ءتۇسىرىپ،

شىبىن جانىن ساۋعا ەتتىم.

ەر كەزەگى - ءۇش رەت،

ەندى ولەرىن ەسكەرتتىم.

بولتىرىكتى ولتىرسەم،

بەلى سىنار ءۇيسىننىڭ.

تاباسىنا قالارمىن،

قالعان كوزى ءتىرىسىنىڭ.

سپاتايدى شاقىرتتىم،

تۇركىستاندى قورعاۋعا.

باس ساۋعالاپ قاشتتى ول،

قارسى  شىقپاي قاس جاۋعا.

شاپپاقشى بولدىم اۋىلىن،

قايتا قوزىپ ەسكى كەك.

بالاسىن الدىم كەپىلگە،

ءوزى ىزدەپ كەلەر دەپ.

ءوزى ىزدەپ كەلمەدى،

اجال تاۋىپ جات جەردە.

ۇيلەندىرىپ بالاسىن،

قايتاردىم مالمەن ەلىنە.

وزىق تۋعان بالا ەكەن،

قاسىڭداعى ءاليحان.

كوڭىل سۇراي كەلىپتى،

باتا الام دەپ اتامنان.

ءۇش سۇراعى بويداعى،

بار سىرىمدى اقتاردى.

كوپ بولسا ەكەن وسىنداي،

قازاعىمنىڭ جاستارى.

 

كەرنەيدىڭ باس اقىنى،

تاسبولاتۇلى جۋاسباي.

جاۋاپ قاتتى جىر تولعاپ،

تاۋدان اققان بۇلاقتاي.

تارقاتىپ شەرىن باتىردىڭ،

تىلەگىن ايتتى حالقىنىڭ.

اعىباي قايتا  تۋماس دەپ،

شىڭىنا شىققان عاسىردىڭ.

حان كەنەنىڭ اقىنى،

داۋىلپاز جىردى جىرلاعان.

نىسانبايدىڭ ماقامى،

ۇرانعا قوسقان وتتى ۇران.

كوتەرىپ رۋحىن ساربازدىڭ،

الدىڭعى ساپتان تابىلعان.

حان كەنەنىڭ اماناتىن،

جەتكىزىپ ەلگە تولعاعان.

سول ماقامدى جۋاسباي،

ەسىنە سالدى باتىردىڭ.

ەلەستەتىپ بەينەسىن

تالاي-تالاي اسىلدىڭ.

 

ا-ەي، سارىارقاداي ەل قايدا،

اعىبايداي ەر قايدا؟

دەمەي مە حالقىم ەرتەڭ-اق،

اعىباي ايتقان ءسوز قايدا؟

قازا بولعان حان كەنە،

كەكىلىك دەگەن جەر قايدا؟

جاسىنداي بولعان جاۋىنا،

قۇرىش بىلەك، نار كەۋدە،

نايزاسىن قانعا بوياتقان،

ناۋرىزبايداي ەر قايدا؟

تورقا بولسىن توپىراعى،

پەيىش بولىپ قابىرى،

جانى بولسىن ءجانناتتا.

ا - ەي، كەنەسارى - ناۋرىزباي،

دەپ جىرلايدى بۇل كۇندە.

جاناردان كوز جاس توگىلىپ،

قوسىلىپ قوبىز ۇنىنە.

قۇلاق توسىپ تىڭدايمىز،

كوز ىلمەي ۇزاق تۇندەردە.

اعاكەم مەنىڭ - اقجولتاي،

باتىر دەپ ارقا تۇتامىز.

ءان مەن كۇي ارناپ وزىڭە،

ەتەمىز ءالى ءسىزدى اڭىز.

بۇل اۋرۋدان ايىعىپ،

ساۋىقسىن ءلايىم جانىڭىز.

ءبىزدى باستاپ كەلىپ تۇر،

ءاليحانداي بالاڭىز.

ەل تاريحىن زەرىتتەپ -

دەيدى كىتاپ جازامىز.

ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ،

پەتەربوردا وقىپ ءجۇر.

قونامىن دەپ كۇن بولىپ،

قاراڭعى قازاق كوگىنە.

ابايمەنەن سىرلاسىپ،

قانات قاعىپ بىلىمگە.

ەل بولامىز دەپ ەرىكتى،

ارتىنان ەرلەر ەرىپتى.

باتىرلار توككەن ىستىق قان،

بوستاندىق ءۇشىن توگىلگەي.

حان كەنەنىڭ اماناتى،

جەڭىستەرگە جەتكىزگەي.

ءوزىڭىز ايتقان وسيەت،

ۇران بولسىن بىزدەرگە.

ءوزىڭىز بەرگەن اق باتا،

نىسانا بولسىن بىزدەرگە.

بار بالاسى الاشتىڭ،

الدىڭا كەلەر ءالى دە.

وسيەتىڭدى ەستىپ باتا الىپ،

تاراتار قازاق جەرىنە.

باتالى كۇن، باق كۇندەر،

ورنار ءالى-اق تورىمە.

سول كۇندەرگە جەتكىزەر،

ەرلىگىڭىز سىزدەردىڭ.

كەنەسارى - ناۋرىزباي،

بۇعىباي، يمان، جانايدار،

بۇقارباي، جاۋكە، تولەباي،

شاكىر، دۋلات، مەڭدىباي،

اسىپ تۋعان ەرلەردى،

ارداق تۇتىپ ەسكە الىپ،

اتاپ باتا جاسارمىز،

ايقارا اشىپ تاۋەلسىز،

ەگەمەندىكتىڭ ەسىگىن، - دەپ توقتاعان جۋاسباي اقىننىڭ يىعىنا زەرلى شاپان جاپتى. ءاليحاننىڭ ەلىم دەپ سوققان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن سەزگەندەي اعىباي باتىر توسەگىنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان كۇمىس  قىندى، كۇمىس ساپتى قىلىشىن ءوز قولىمەن «وركەنىڭ ءوسسىن بالام» دەپ سىيعا تارتقان اعىباي باتىر جول سەرىكتەرىن دە ريزا ەتىپ ءبىر-ءبىر جىلقى جەتەكتەتتىرىپ شىعارىپ سالعىزدى.

اعىباي باتىردىڭ «وسيەت-باتاسى»، جۋاسباي اقىننىڭ ولەڭى 1923 جىلى جازىلىپ الىنعانعا ۇقسايدى. قايدا ساقتالسا دا توزىعى جەتىپ سارعايعان اراب ارپىمەن جازىلعان قاعازدان جەتى-سەگىز شۋماقتىڭ نوبايىن شىعارۋعا مۇمكىندىك بولدى. سونىڭ نەگىزىندە وسى ولەڭ-جىر قاعازعا ءتۇستى.

اعىباي باتىردىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولعاندا تۋعان نەمەرەمنىڭ اتىن اعىباي قويىپ، قوس تويدى بىرگە اتاپ، شىلدەحاناسىن وتكىزىپ بەسىككە سالدىردىم. تۇڭعىش نەمەرەمدى ءوزىم تەربەتىپ، ءوزىم الديلەدىم. سونداعى الديلەگەن ولەڭ-جىردى نەمەرەمنىڭ ءوزى وقىسىن دەگەن نيەتپەن اق قاعازعا ءتۇسىرىپ، كىتاپقا كىرگىزدىم.

ءالدي دە، ءالدي، اعىباي،

الديلەسەم مەن سەنى،

جىر كەلەدى اعىنداپ،

اشقانداي اسىل كومبەنى.

تىڭدا، اعىباي ءالديدى،

اجەلەر سالعان سازبەنەن.

جىلاعان ساعان جاراسپاس،

تەربەتەيىن جايمەنەن.

«اعىباي كەلەدى تاۋمەنەن،

كەزدەسۋگە جاۋمەنەن.

اق نايزاسىن ويناتىپ،

شاعىلىسىپ كۇنمەنەن.

كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ،

كۇرەڭدى دە مىنەرسىڭ.

سىڭعىرلاتىپ كۇلكىسىن،

سۇلۋدى دا سۇيەرسىڭ.

التى قىردان ەستىلەر،

تۇلپارىنىڭ شابىسى.

كۇندىك جەردەن ەستىلەر،

اعىبايدىڭ داۋىسى.

قىزدار عاشىق بولادى،

اعىباي دەگەن اتىڭا.

ولجا سالار باتىر بول،

قازاق دەگەن حالقىڭا.

ءبىزدىڭ بالا اعىباي،

قۇيىپ قويعان التىنداي.

اقىلى قونسىن ابايدىڭ،

سۋالمايتىن بۇلاقتاي.

ايداي ءبىزدىڭ - اعىباي،

كۇندەي ءبىزدىڭ - اعىباي.

كۇندەي بولىپ كۇلىمدەپ،

گۇلدەي بەرشى، اعىباي.

اعىبايدىڭ قىستاۋى،

الاتاۋدىڭ سالاسى.

اعىبايدىڭ جايلاۋى،

سارىارقانىڭ دالاسى.

«اعىباي» دەپ ءان سالار،

جەتىسۋدىڭ بۇلبۇلى.

«اعىباي» دەپ كۇي تارتار،

اتىراۋدىڭ كۇيشىسى.»

تۋعانىڭدى ماقتان ەت،

ۇلى بولىپ قازاقتىڭ.

قازىبەك تۋعان توپىراق،

ەلىڭ سەنىڭ، اعىباي.

اعىباي وسكەن توپىراق،

جەرىڭ سەنىڭ، اعىباي.

وسىنداي ەلدىڭ قانى بار،

اعىباي سەنىڭ بويىڭدا.

اتادان قالعان ۇلگى بار،

اعىباي سەنىڭ جولىڭدا.

جارتى ءومىرىن قان كەشىپ،

سوعىسپەنەن وتكەردى،

باباڭ سەنىڭ، اعىباي.

ارداق تۇتىپ حان كەنە،

اتادى سىيلاپ اقجولتاي.

بۇل سوعىسقا قاتىستى،

ۇلى باباڭ باعىس تا.

بەيىتى جاتىر كۇمبەزدى،

«قاراوبا» اتا قونىستا.

سەلتەي، تولاعاي، اقسەڭگىر،

قايراقتىنىڭ وزەنىن،

بويلاي قونعان جاراسىپ،

قالىڭ كەرنەي ءوز ەلىڭ.

اعىباي باباڭ اڭساعان،

ازات ەلدىڭ تورىندە،

ءتاي-ءتاي باسىپ كەلەسىڭ،

تىرەگى بولار ۇل بوپ ءوس،

قازاق دەگەن ەلىڭە!

«اباي-اقپارات»