قايىم مۇحاممەدحانوۆ. ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى (ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس ستەنوگرامماسى. تۇڭعىش جارىق كورۋى)
31 مامىر - ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.
قازاق حالقى ءۇشىن قاساپحاناعا اينالعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا قۋعىن كورىپ، ازاپ لاگەرلەرىندە ءومىرىن وتكىزبەگەن الاششىل، ەلشىل، ۇلتشىل زيالى قازاق بالاسى جوقتىڭ قاسى. قىزىل وكىمەتتىڭ قۇقايىن كورگەن جاننىڭ ءبىرى - ابايتانۋدىڭ اسقان بىلگىرى ءارى نەگىزىن قالاۋشى عالىم قايىم مۇحاممەدحانوۆ. اباي الەمىن قازاق عىلىمىنا اكەلگەن جانە اباي مەكتەبىن ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن زەرتتەپ، وراسان زور عىلىمي مۇرا قالدىرعان - قايىم مۇحاممەدحانوۆ الايدا، مۇحاممەدحانوۆ مۇراسىنىڭ مۇرتى بۇزىلعان جوق. زەرتتەۋشىسىن كۇتكەن زەردەلى ەڭبەك پەن وكسىككە تولى ءومىر جولىنىڭ اششى شىندىعى ءالى ايتىلعان جوق.
بۇگىننەن باستاپ، دينا قايىمقىزى جانە «قايىم مۇحاممەدحانوۆ اتىنداعى مادەنيەت جانە ءبىلىم» قوعامدىق قورى ۇسىنعان مۇراعات قۇجاتتارى مەن دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن قايىم مۇحاممەدحانوۆ تۋرالى كىتاپتى جاريالاي باستايمىز.
بۇل كىتاپ باسپا بەتىن كورمەگەن. دينا قايىمقىزى «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا عانا جاريا ەتۋگە بەرىپ وتىر.
كىتاپتىڭ ءبىرىنشى - «ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس ستەنوگرامماسى» بولىمىندە 1951 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندەگى قايىم مۇحاممەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى» تاقىرىبىنداعى ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋى جانە ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ سۇراقتارى مەن وعان جاۋاپتار جانە وپپونەنتتەردىڭ ءسوزى باستان-اياق بەرىلگەن.
كىتاپتىڭ جالعاسىن پورتالىمىزدىڭ «اباي قۇنانبايۇلى» بولىمىنەن ۇزبەي وقي الاسىزدار.
31 مامىر - ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.
قازاق حالقى ءۇشىن قاساپحاناعا اينالعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا قۋعىن كورىپ، ازاپ لاگەرلەرىندە ءومىرىن وتكىزبەگەن الاششىل، ەلشىل، ۇلتشىل زيالى قازاق بالاسى جوقتىڭ قاسى. قىزىل وكىمەتتىڭ قۇقايىن كورگەن جاننىڭ ءبىرى - ابايتانۋدىڭ اسقان بىلگىرى ءارى نەگىزىن قالاۋشى عالىم قايىم مۇحاممەدحانوۆ. اباي الەمىن قازاق عىلىمىنا اكەلگەن جانە اباي مەكتەبىن ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن زەرتتەپ، وراسان زور عىلىمي مۇرا قالدىرعان - قايىم مۇحاممەدحانوۆ الايدا، مۇحاممەدحانوۆ مۇراسىنىڭ مۇرتى بۇزىلعان جوق. زەرتتەۋشىسىن كۇتكەن زەردەلى ەڭبەك پەن وكسىككە تولى ءومىر جولىنىڭ اششى شىندىعى ءالى ايتىلعان جوق.
بۇگىننەن باستاپ، دينا قايىمقىزى جانە «قايىم مۇحاممەدحانوۆ اتىنداعى مادەنيەت جانە ءبىلىم» قوعامدىق قورى ۇسىنعان مۇراعات قۇجاتتارى مەن دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن قايىم مۇحاممەدحانوۆ تۋرالى كىتاپتى جاريالاي باستايمىز.
بۇل كىتاپ باسپا بەتىن كورمەگەن. دينا قايىمقىزى «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا عانا جاريا ەتۋگە بەرىپ وتىر.
كىتاپتىڭ ءبىرىنشى - «ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس ستەنوگرامماسى» بولىمىندە 1951 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندەگى قايىم مۇحاممەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى» تاقىرىبىنداعى ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋى جانە ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ سۇراقتارى مەن وعان جاۋاپتار جانە وپپونەنتتەردىڭ ءسوزى باستان-اياق بەرىلگەن.
كىتاپتىڭ جالعاسىن پورتالىمىزدىڭ «اباي قۇنانبايۇلى» بولىمىنەن ۇزبەي وقي الاسىزدار.
«اباي-اقپارات»
مادەنيەت پەن عىلىم قۇندىلىقتارى - تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ رۋحاني نەگىزى بولىپ تابىلادى. تاريحتىڭ اشىلۋى جانە ونىڭ ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارىندا قيامەت-قايىم كۇرەپەن ساقتالىپ قالۋى - بۇگىنگى قوعامنىڭ ولجاسى. قايىم مۇحاممەدحانوۆ ءومىرىن، بوستاندىعىن، وتباسىن قۇربان ەتىپ، فيزيكالىق جانە مورالدىق تۇرعىدان نكۆد مەن كارلاگ لاگەرىنىڭ جان توزگىسىز قيناۋى مەن ازابىن باسىنان وتكەرسە دە، ماركسيزم-لەنينيزم بىردەن-ءبىر مەكتەپ رەتىندە مويىندالعان زاماندا اباي مەكتەبىن ساقتاپ قالدى.
قازىرگى قوعامعا رۋحى بيىك، ادامگەرشىلىگى مەن پاراساتى جوعارى ازاماتتىق، ادامي، عىلىمي ەرلىك جاساعان ازاماتتاردىڭ ۇلگىلى ءىسى اۋاداي قاجەت.
قايىم مۇحاممەدحانوۆتىڭ اكەسى - مۇحاممەدحان سەيىتقۇلوۆ 1937 جىلى اتىلعان. ونىڭ سەمەيدەگى ءۇيى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ءارى سول كەزدەگى مادەني، ادەبي قاۋىمنىڭ جينالاتىن ورتاسى بولعان.
ول ۇيدە اباي جانە ونىڭ شاكىرتتەرى، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆپەن قاتار سول تۇستاعى مادەنيەت، تەاتر، عىلىم سالاسىنىڭ تانىمال تۇلعالارى باس قوسىپ، قوناق بولعان.
قايىم مۇحاممەدحانوۆ حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى تۋرالى ونەگەلى اڭگىمەلەر مەن الاش رۋحىن جاستايىنان اكەسىنەن تىڭداپ ءوستى جانە كوزى جۇمىلعانشا الاشقا قىزمەت ەتتى.
1930-نشى جىلداردان باستاپ قايىم مۇحاممەدحانوۆ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى» تاقىرىبىندا جۇمىس ىستەي باستادى.
جاس عالىم اباي مەكتەبى شاكىتتەرىنىڭ ءاربىرىنىڭ اتى-جونىنەن باستاپ، ءومىر تاريحىن، شىعارمالارىن ءوز قولىمەن ىزدەپ، زەرتتەپ تاپتى، قالىنا كەلتىردى.
ول «اباي شاكىتتەرىنىڭ مەكتەبى» دەپ اتالاتىن عىلىمنىڭ جاڭا باعىتىنىڭ دەرەككوزدىك نەگىزىن ءوزى ىزدەپ تاۋىپ، نەگىزىن قالادى.
ق.مۇحاممەدحانوۆتىڭ مۇراعاتىندا 636 بەت قولجازبا ساقتالعان. بۇل ءوزى جيناعان اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارى.
سول كەزدەگى قۇجاتتەر مەن ماتەريلدارعا قاراعاندا، ديسسەرتانت 1945 جىلى ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا دايىن بولعان. ال، قايىم مۇحاممەدحانوۆتىڭ وسى جىلدار ارالىعىندا اباي شاكىرتتەرى تۋرالى جيناعان تىڭ دەرەكتەرى مەن ناقتى عىلىمي دەرەككوزدەرى عالىمدار اراسىندا كەڭىنەن پايداعا اسىپ، عىلىمي كىتاپتارعا، ماقالالارعا سىلتەمەسى بەرىلىپ قولدانىلا باستاعان. وسىلايشا، قايىمنىڭ ەڭبەگى عىلىمي ورتاعا ءتۇسىپ، تانىلعان.
1951 جىلعى «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى» ديسسەرتاتسياسى قورعاۋىنان جازىلعان ستەنوگراممادا ديسسەرتاتسيا جەتەكشىسى م. اۋەزوۆتى وپپونەنت رەتىندە دە كورسەتكەن. بۇل بالكىم، ينتەلليگەنتسيانى رەپرەسسيالاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالىپ جاتقان قيىن-قىستاۋ كەزدە عىلىمي ەڭبەكتى قورعاۋ ءۇشىن جاسالعان ارەكەت شىعار.
جارىق كورىپ وتىرعان ماتەريالدا 1951 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندەگى ستەنوگراممانىڭ تۇپنۇسقاسى تولىقتاي ساقتالعان: كوپ نۇكتەلەر، كەيبىر سويلەمدەردىڭ جوقتىعى، اياقتالماعان وي، ءسوز سويلەمدەر.
«قايىم مۇحاممەدحانوۆ اتىنداعى مادەنيەت جانە ءبىلىم» قوعامدىق قورى 1951 جىلعى قايىم مۇحاممەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسيالىق قورعاۋى، سونداي-اق، سونىڭ ىزىنشە ابايتانۋ سالاسىندا ورىن العان پىكىرتالاستار جانە عالىم قالاي قۋعىنعا ءتۇسىپ، رەپرەسسيالانعانى جايىنداعى مۇراعات قۇجاتتارى مەن ماتەريالدارىن قالپىنا كەلتىردى.
بۇل كىتاپتىڭ جاريا بولۋى - تاريحي شىندىقتىڭ جارىق كورۋ جانە كاسىبي بىلىكتى، ازاماتتىق پاراستتىلىعى مەن ار-ۇياتى، رۋحى بيىك ادامداردى تاربيەلەۋگە قوسىلعان ۇلكەن ولجا.
دينا قايىمقىزى مۇحامەدحان،
«قايىم مۇحامەدحانوۆ اتىنداعى مادەنيەت جانە ءبىلىم» قوعامدىق قورى
1951 جىلعى جوعارعى اتتەستاتتاۋ كوميسسياسىنىڭ
ستەنوگرامماسى
ستەنوگرامما
زاسەدانيا وبەدينەننوگو ۋچيونوگو سوۆەتا ينستيتۋتا يستوري، ەتنوگرافي، ارحەولوگي، ينستيتۋتا يازىكا ي ليتەراتۋرى كازان
گورود الما-اتا 7 اپرەليا 1951 گ.
پرەدسەداتەلستۆۋەت: دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك، پروفەسسور ي. س. ساۋرانباەۆ.
پرەدسەداتەل:
توۆاريششي، پريستۋپيم ك سلەدۋيۋششەمۋ ۆوپروسۋ:
زاششيتا ديسسەرتاتسي ك. مۋحامەدحانوۆا
نا سويسكانيە ۋچيونوي ستەپەني كانديداتا فيلولوگيچەسكيح ناۋك نا تەمۋ
«ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا»
ناۋچنىي رۋكوۆوديتەل: م.و.اۋەزوۆ.
وفيتسيالنىە وپپونەنتى:
پروفەسسور م.س.سيلچەنكو،
پروفەسسور م.و. اۋەزوۆ.
سلوۆو دليا وگلاشەنيا وفيتسيالنىح داننىح يمەەت ۋچيونىي سەكرەتار سوۆەتا ب. سۋلەيمەنوۆ.
سۋلەيمەنوۆ:
نا يميا ديرەكتورا ينستيتۋتا يازىكا، ليتەراتۋرى اكادەمي ناۋك پوستۋپيلو زاياۆلەنيە وت ديرەكتورا مۋزەيا يمەني ابايا، چلەنا سويۋزا سوۆەتسكيح پيساتەلەي، پرەپوداۆاتەليا پەدينستيتۋتا گ.سەميپالاتينسكا توۆاريششا مۋحامەدحانوۆا ك. و دوپۋسكە ك زاششيتە ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچيونوي ستەپەني كانديداتا فيلولوگيچەسكيح ناۋك.
داننىە و توۆ. مۋحامەدحانوۆە: روجدەنيا 1916 گودا، پو ناتسيونالنوستي - كازاح، سوتسيالنوە پرويسحوجدەنيە يز كرەستيان-سكوتوۆودوۆ، سوتسيالنوە پولوجەنيە - سلۋجاششي، پو سپەتسيالنوستي - پرەپوداۆاتەل، ستاج رابوتى 11 لەت.
ۆسە دوكۋمەنتى پريلوجەنى ك دەلۋ توۆ. مۋحامەدحانوۆا ۆ سووتۆەتستۆي س ينسترۋكتسيەي كوميتەتا پو دەلام ۆىسشەگو وبرازوۆانيا. يمەەتسيا حاراكتەريستيكا ديرەكتورا سەميپالاتينسكوگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا، يمەەتسيا رەشەنيە كافەدرى يازىكا ي ليتەراتۋرى سەميپالاتينسكوگو پەدينستيتۋتا، ا تاكجە سەكتورا كازاحسكوگو يازىكا ي ليتەراتۋرى حوداتايستۆوۆات پەرەد ۋچەنىم سوۆەتوم و دوپۋسكە توۆ. مۋحامەدحانوۆا ك زاششيتە ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني كانديداتا فيلولوگيچەسكيح ناۋك.
پوستۋپيل وتزىۆ چلەنا-كوررەسپوندەنتا اكادەمي ناۋك سسسر، زاۆەدۋيۋششەگو سەكتوروم يستوري نارودوۆ رەسپۋبليك سرەدنەي ازي ي كازاحستانا، ۆوستوكوۆەدەنيا سويۋزا سسر پروفەسسورا بەرتەلس ە.ا. وتزىۆ نا اۆتورەفەرات پوستۋپيل تاكجە وت يزۆەستنوگو كريتيكا، چلەنا سويۋزا پيساتەلەي سسر كەدرينوي ز.س.، وتزىۆ وت دوتسەنتا كازاحسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا تۋرگامباەۆا ك.، وتزىۆ ستارشەگو پرەپوداۆاتەليا كافەدرى كازاحسكوي ليتەراتۋرى سەميپالاتينسكوگو پەدينستيتۋتا راحيمجانوۆا ا.
ۆسە وتزىۆى پولوجيتەلنىە. توۆ. مۋحامەدحانوۆ يمەەت ناۋچنىە ترۋدى، سپيسوك ترۋدوۆ پريلوجەن. يمەەتسيا سۆىشە دەسياتكا ناۋچنىح ترۋدوۆ پو ۆوپروسام اباەۆەدەنيا، وپۋبليكوۆاننىح ي رۋكوپيسنىح نەوپۋبليكوۆاننىح.
ۆوت ي ۆسە داننىە.
پرەدسەداتەل:
يمەيۋتسيا لي ۆوپروسى ك توۆ. سۋلەيمەنوۆۋ؟
ۆوپروسوۆ نەت.
پەرەحوديم ك ديسسەرتاتسي. سلوۆو پرەدوستاۆلياەتسيا ديسسەرتانتۋ
ك. مۋحامەدحانوۆۋ نا تەمۋ «ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا».
مۋحامەدحانوۆ:
«ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى»
اباي ءحىح عاسىرداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى بىردەن-ءبىر ادەبي مەكتەپتىڭ اتاسى بولدى.
ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى «ءحىح عاسىردا، ول عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق حالقى، ونىڭ الدىنداعى داۋىرگە قاراعاندا، ءسوزسىز العا باسقانىن» كورسەتەتىن مادەني-تاريحي دامۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولدى.
اباي مەكتەبى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان رۋحاني مادەنيەتىن سىن كوزىمەن قاراپ يگەرىپ، ورىستىڭ ءحىح عاسىرداعى كلاسسيك ادەبيەتىن وزىنە زور مەكتەپ ەتتى.
ادەبي مەكتەپتىڭ اتاسى اباي ادەبيەتتەگى حالىققا جات كەرتارتپا يدەيالارعا قارسى، يسلام شىعىسىنىڭ اسەرىنە قارسى كۇرەستى. وسى رۋحتا ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىن تاربيەلەدى.
ءسويتىپ، اباي مەكتەبى ءوز زامانىنداعى وزىق وي-پىكىردىڭ جەتەكشىسى بولدى.
ديسسەرتانت، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ جازبا ادەبيەتىنە يدەيالىق مازمۇن، كوركەمدىك ءتۇر جونىنەن اكەلگەن جاڭالىقتارىن، ابايدان العان اقىندىق ۇلگى - ونەگەسىن زەرتتەۋ ماقساتىن الدىنا قويدى. سول سياقتى ۇلى ورىس حالقى مادەنيەتىنىڭ اباي مەكتەبىنە ەتكەن جاقسى اسەرىن زەرتتەۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى.
ابايدىڭ كورنەكتى اقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءومىرى مەن ادەبي ەڭبەكتەرى زەرتتەلىپ، ولاردىڭ ولەڭ، پوەمالارىنا ادەبي تالداۋ جاسالدى.
ديسسەرتانت، اباي ماڭىندا بولىپ، ۇلى اقىننىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كورگەن ءانشى-كومپوزيتور، ەرتەگىشى-جىرشىلار توبىنىڭ اباي مەكتەبىنىڭ يدەياسىن حالىققا جايۋدا ەتكەن ەلەۋلى ەڭبەگىن زەرتتەۋدى دە ماقسات ەتەدى.
ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل-دەموكراتتارى بەلينسكي، چەرنىشەۆسكي، دوبروليۋبوۆ، ت.ب. ەڭبەكتەرىندەگى وزىق وي-پىكىرلەرىن، وسى ديسسەرتاتسيادا قارالاتىن ماسەلەلەردى زەرتتەۋدە كەڭ پايدالانۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.
ديسسەرتاتسيا، اباي شاكىرتتەرىنىڭ كوپشىلىگى ءالى جاريالانباعان قولجازباداعى ادەبي مۇرالارىن زەرتتەۋ نەگىزىندە جازىلدى. ول ادەبي مۇرالار اۆتوردىڭ 1939-1950 جىلدار اراسىنداعى ىزدەپ، جىيناۋعا ارنالعان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان ەدى. بۇل جونىندە ماعاۋيانىڭ ەكى پوەماسىن، وننان استام ليريكالىق ولەڭدەرىن، اقىلبايدىڭ ەكى پوەماسىن، بىرنەشە ۇساق ولەڭدەرىن، ءارىپتىڭ جۇزگە جۋىق ولەڭىن، بەس پوەماسىن، كوكپايدىڭ ت.ب. كوپتەگەن ولەڭ- جىرلارىن ايتۋعا بولادى.
بۇل شىعارمالاردىڭ ءبارى دە بىرنەشە جىل بويى ۇنەمى زەرتتەلىپ، تەكسەرىلىپ ناقتىلى اۆتورلارى جوعارىدا اتالعان اباي شاكىرتتەرى ەكەنى انىقتالدى.
وسى جۇمىستا العاشقى رەت اڭگىمە بولىپ وتىرعان ماعلۇماتتارعا قوسىمشا، ابايدىڭ تۋعان، وسكەن جەرىنەن جىينالىپ جازىلعان مەمۋارلىق ءمانى بار ماتەريالدار پايدالانىلدى.
***
«شاكىرتسىز عالىم تۇل»، - دەيدى اباي. اباي شاكىرتسىز تۇل عالىم، تۇل اقىن بولعان جوق.
اباي اينالاسىنا «كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى جاستار توپتالادى». ولار ابايدىڭ وسيەتىن تىڭداپ، ونەرگە ۇمتىلعان تالانتتى شاكىرتتەر بولادى».
«ابايدىڭ ناسيحاتىن كوپ تىڭداپ، قاسىندا بولعان جىگىتتەر وزگەلەردەن ءبىر ءتۇرلى... عىلىم جولىنداعى كىسى سىقىلدى، ءار نارسەنىڭ ءجونىن ءبىلىپ، جامان-جاقسىنى كوپ ايىرىپ، ناداندىقتان شىعىپ قالۋشى ەدى»، - دەيدى ابايدىڭ ءبىرىنشى ءومىربايانىن جازۋشى كاكىتاي ىسقاقوۆ.
تالانتتى جاستار ابايدى اقىن-ۇستاز، اعارتۋشى عالىم دەپ تانيدى دا، وزدەرىن شاكىرتى دەپ ەسەپتەيدى.
ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكپاي قالادا وقۋدا جۇرگەن كەزىندەگى ءبىر ولەڭىندە:
سەمەيگە اباي كەلسە بىزدە دۋمان،
ءان سالىپ بوسامايمىز ايعاي-شۋدان.
باس قوسۋ، باقاستاسۋ، ءماجىلىس قۇرۋ،
سەكىلدى ءبىر عالىمنىڭ جولىن قۋعان.
تاريحتان نەشە ءتۇرلى اباي سويلەپ،
وزگەلەر وتىرادى اۋزىن بۋعان.
ءبىر بارساڭ ماجىلىسىنەن كەتكىڭ كەلمەس،
حاكىمدەي اپلاتون اڭىراپ تۇرعان ...، - دەيدى.
بۇل 1870-1875 جىلداردىڭ كەزى بولادى.
1865-1870 جىلداردان باستاپ اباي اۋىلىنا ورىس مادەنيەتىنىڭ جاقسى ۇلگى-ونەگەلەرى كەلە باستايدى. وسى جىلداردا اباي اۋىلىندا ورىس ادەبيەتى كلاسسيكتارىن ىنتا قويىپ وقۋمەن بىرگە، بەلينسكيدىڭ، دوبروليۋبوۆتىڭ اسەرىمەن قىزۋ تالقىلاۋ بولىپ وتىرعانىن دا كورەمىز.
اباي ميحاەليستەرمەن تانىسپاي تۇرىپ-اق اقىننىڭ تۋعان ءىنىسى حاليلوللا وسكەنباەۆ /1849-1870/ اباي اۋىلىن ورىس كلاسسيكتەرىمەن تانىستىرادى. حاليلوللا جونىندە ن.گ.پوتانين بىلاي دەيدى:
«منە راسسكازىۆالي وب ودنوم كيرگيزسكوم سۋلتانە /ۋجە ۋمەرشەم ۋسكەنباەۆە/, كوتورىي وكونچيل كۋرس ۆ ومسكوم كادەتسكوم كورپۋسە ي پوتوم جيل نا رودينە ۆ ستەپي وكولو سەميپالاتينسكا، چتو ون ليۋبيل ۆەچەرامي راسسكازىۆات سۆويم زەملياكام سودەرجانيە رۋسسكيح پوۆەستەي ي رومانوۆ، ي كيرگيزى س تاكيم ينتەرەسوم ەگو سلۋشالي، چتو پروسيلي ەگو زاپيسات سۆوي راسسكازى; تاكيم وبرازوم، پولۋچاليس تەترادي، ناپيساننىە پو كيرگيزسكي ي سودەرجاۆشيە ۆ سەبە ۆولنىي پەرەۆود پرويزۆەدەني تۋرگەنەۆا، لەرمونتوۆا، تولستوگو ي درۋگيح. ينوگدا ۆو ۆرەميا ەتيح ليتەراتۋرنىح ۆەچەروۆ ۆ يۋرتە كيرگيزى پۋسكاليس ۆ راسسۋجدەنيا، ي توگدا كاك راسسكازىۆال وچەۆيدەتس، موجنو بىلو سلىشات، كاك ۋسكەنباەۆ پولزوۆالسيا رۋسسكيمي اۆتوريتەتامي. «پوسلۋشايتە، ا ۆوت چتو وب ەتوم گوۆوريت يزۆەستنىي رۋسسكي كريتيك بەلينسكي»، يلي «ۆوت كاكوگو منەنيا وب ەتوم بىل رۋسسكي كريتيك دوبروليۋبوۆ».
اباي مەكتەبىنىڭ وزىنە ۇلگى-ونەگە ەتكەن ۇلى مەكتەبى ورىس ادەبيەتى، ۇلى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتى بولعانىن كورەمىز.
ءحىح عاسىردىڭ ادەبيەتىندە شورتانباي، مۇرات باستاتقان «زار زامان» اتالاتىن ەسكىشىل كەرتارتپا اعىمعا قارسى، جۇسىپبەك قوجا شايحىيسلاموۆ سياقتى يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشىلارعا، شاڭگەرەي سياقتى «كوركەم ونەر كوركەم ونەر ءۇشىن» دەگەن حالىققا جات يدەيانى ۋاعىزداۋشىلارعا قارسى كۇرەسكەن ءحىح عاسىر ادەبيەتىندەگى پروگرەسشىل باعىتتىڭ اتاسى اباي بولدى.
اباي مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرىن ءبىز ەكى توپقا ءبولىپ قارايمىز.
اقىندار توبى - اقىلباي، ماعاۋيا، كوكپاي، ءارىپ، اسەت ت.ب.
ءانشى-كومپوزيتور، جىرشىلار-ەرتەگىشىلەر - مۇقا، مۇقامەتجان، الماعامبەت، بەيسەمباي، بايماعامبەت ت.ب.
ءانشى، جىرشىلار ابايدىڭ ولەڭ، پوەمالارىن، اباي ايتىپ بەرگەن ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن حالىققا تاراتادى.
بايماعامبەت، بەيسەمباي ت.ب. قازاق جاستارىن پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» رومانىمەن، دۋبروۆسكي مەن لەرمونتوۆتىڭ پوەمالارىمەن، ولەڭدەرىمەن، كرىلوۆ مىسالدارىمەن ت.ب. تانىستىردى.
بۇلاردىڭ ءبارى دەرلىك حات تانيتىن. سوندىقتان ەلگە جايعان ولەڭ- جىرلارىن جازىپ الىپ جاتتاپ تۇپكى نۇسقاسىن وزگەرتپەيتىن.
اباي شاكىرتتەرى ورىس ادەبيەتىمەن عانا ەمەس، ورىستىڭ مۋزىكا مادەنيەتىمەن دە تانىس بولادى.
مۇقا ءبىر ولەڭىندە:
ون ساۋساق ءبىرى باسىپ، ءبىرى قاعا،
سورلى عوي قاقپا كۇيگە جۇرتتان باعا،
بەكىتىپ سكريپكامنىڭ سمىچوگىن،
مەن سوقتىم «دۋنايسكايا ۆولناعا»، - دەيدى.
كومپوزيتور ابايدىڭ اندەرى وسى ءانشى شاكىرتتەرىنىڭ ەلگە تاراتۋىنىڭ ارقاسىندا تۇگەلدەي جانە وزگەرمەي ساقتالىپ جەتتى. ابايدىڭ ءانشى شاكىرتتەرىنىڭ جەمىستى ەڭبەكتەرى ورىس ادەبيەتشىلەرىنە دە ءمالىم بولعان. 1915 جىلى «سيبيرسكي ستۋدەنت» جۋرنالىنىڭ № 3-4 بىلاي دەپ جازادى:
«پوەت ۆ ستەپي اكىن-كيرگيز «پيسمو تاتيانى ك ونەگينۋ»، زناەت ون پەۆتسا-اكىنا پۋشكينا، زناەت لەرمونتوۆا، ستيحي كوتوروگو تاك ليۋبيل اباي، زناەت ون ي ۆسە باسني كرىلوۆا».
***روسى ك توۆ. ي نەيتيكا سويۋزا سوۆەتسكيحزاحستانا، ۆوستوكاۆەدەنيا ى يازىكا سكيح ناۋك.
اباي شاكىرتتەرىنىڭ ەندى ءبىر توبى - اباي ولەڭدەرىن حالىققا تاراتۋمەن بىرگە وزدەرى دە كۇردەلى پوەمالار، ولەڭدەر جازىپ، اباي مەكتەبىنىڭ ءورىسىن كەڭىتكەن تالانتتى اقىندار بولادى.
جۇمىستا، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنە ۇستازدىق ماسەلەسى، ولارعا قوياتىن تالابى مەن شارتى - اباي مەكتەبىنىڭ ەستەتيكاسى، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنە جازاتىن تاقىرىپ ۇسىنۋى، ولارعا سىنى زەرتتەلەدى.
ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى اباي نۇسقاعان باعىتتا، ۇستازى جازباعان ناعىز سيۋجەتتى پوەمالار تۋعىزادى. ولار قازاق ادەبيەتىنە پروگرەسشىل ءمانى بار رومانتيكالى پوەما ءستيلىن ەنگىزەدى.
سونىمەن قاتار، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى «شاكىرت» دەگەن ماعنادا ۇعىلادى. بۇلار ۇلى اقىندى تولىقتىرۋشىلار، ونىڭ ادەبيەتتەگى جولىن قۋشى، دانىشپان اقىننىڭ تالانتتى شاكىرتتەرى.
ءبىز شىعارمالارى مولىراق جينالعان، زەرتتەپ پىكىر ايتۋعا تولىق مۇمكىنشىلىك بەرە الاتىن ابايدىڭ بەس اقىن شاكىرتىنە ەرەكشە توقتادىق. ولار - اقىلباي، ماعاۋيا، اسەت، ءارىپ كوكپاي اقىندار.
اباي اقىن شاكىرتتەرىنە تاقىرىپ بەرۋمەن قاتار، ولار جازعان شىعارمانى وزدەرىمەن بىرگە تالقىلايتىن بولعان. سىنعا كەڭ جول بەرىپ وتىرعان.
اباي مەكتەبىنىڭ ەستەتيكالىق ءپرينتسيپى، پوەزياعا جانر، ستيل جونىنەن ەنگىزگەن جاڭالىقتارى - ول مەكتەپتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى.
اباي شاكىرتتەرىنىڭ اباي اسەرىمەن جازىلعان ولەڭ، پوەمالارىندا دەموكراتتىق سارىن، گۋمانيزم ايقىن تانىلادى. بۇل ءبىر جاعىنان ابايدىڭ وزىنە، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ شاكىرتتەرىنە الدىڭعى قاتارلى ورىس ادەبيەتىنەن كەلىپ جاتقان ۇلگى، ونەگە بولدى.
اقىلباي ءوزىنىڭ «داعىستان» پوەماسىندا:
سوكپە قالسا ءسوزىمنىڭ شالالارى،
كىتاپتا جازعان ورىس دانالارى،
بۇرىن تالاي سوعىستا ويران بولعان،
كورىندى داعىستاننىڭ قالالارى، -
دەپ ونەگەنى ورىس دانالارىنان پۋشكين، لەرمونتوۆ سياقتى دانا اقىنداردان الاتىنىن اڭعارتادى.
اقىلباي وسى پوەماسىندا تەرەك وزەنىن سۋرەتتەگەندە:
اقىرىپ ايداھارداي ءجۇز تولعانىپ،
تاۋدى بۇزىپ تاس جارعان دولى تەرەك، - دەيدى.
لەرمونتوۆ «دەمون» پوەماسىندا تەرەكتى:
ي تەرەك، پرىگايا كاك لۆيتسا،
س كوسماتوي گريۆوي نا حرەبتە، - دەيدى.
ال، اباي لەرمونتوۆتىڭ «دارى تەرەكا» ولەڭىن اۋدارعاندا، ونىڭ «دەمون» پوەماسىنداعى ءسوز وبرازىن الىپ:
ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا تولقىن،
ايداھارداي بۇرالىپ، ءجۇز تولعانىپ، - دەيدى.
اقىلبايعا ابايدىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، پۋشكيننىڭ اسەرى ايقىن بايقالادى.
پوەمانىڭ كومپوزيتسيا، سيۋجەت قۇرىلىسىندا ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى انىق كورىنىپ تۇرادى. پۋشكين «كاۆكازسكي پلەننيكتە» چەركەستەردى:
چەركەس ورۋجيەم وبۆەشەن،
ون يم گورديتسيا، يم ۋتەشەن، - دەسە، اقىلباي چەركەستەردى سيپاتتاعاندا:
قانى قىزسا قانجارىن قايتارمايدى،
وزگە ەلدىڭ بۇرىن سەرمەر تاياعىنان، - دەيدى.
اقىن ادامنىڭ باس ەركىن، ماحاببات بوستاندىعىن ارمان ەتۋ جولىنداعى يدەيالىق ىزدەنۋ ساپارىندا پۋشكين، لەرمونتوۆتى ۇستاز ەتكەن. اقىلباي بۇرىن قازاق ادەبيەتىندە ۇلگىسى بولماعان پۋشكين، لەرمونتوۆ ۇلگىسىندەگى رومانتيكالى پوەما تۋعىزادى.
جۇمىسىمىزدا ءبىز وسى تۇرعىدان «داعىستان» پوەماسىنا ادەبي تالداۋ جاسايمىز. سونىمەن قاتار اقىننىڭ ءدىني سەنىمنەن ارىلا الماۋىن، سۋەۆەريادان تۋعان ىشتەي قايشىلىعىن دا اشامىز.
اقىلبايدىڭ «زۇلىس» پوەماسى جيھانكەزدىك، وتارلىق تاقىرىپتاعى شىعارمالارعا ۇقسايدى. گەنري، گۋت سياقتى اعىلشىن كاپيتاليستەرىنىڭ زۇلىس ەلىنە بايلىق، جەر ىزدەپ بارۋى، زۇلىستاردىڭ جابايىلىق ءحالىنىڭ شىندىقپەن سۋرەتتەلۋى پوەمانىڭ نەگىزگى يدەيالىق مازمۇنى بولادى. «زۇلىس» پوەماسى ارقىلى اباي مەكتەبى قازاق ادەبيەتىنە وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن رومان-پوەما ەنگىزەدى.
ماعاۋيانىڭ اباي تاپسىرۋىمەن 20 جاسىندا 1890 جىلى جازعان پوەماسى «ەڭىلىك-كەبەك». پوەما وتكەن ەسكى زاماندى اشكەرەلەۋگە ارنالعان.
اقىن پوەماسىنىڭ باسىندا:
زاماننىڭ عادىلەتسىز ناداندىعىن،
قوزعادى جۇرەك، ءتىلىم، سويلە شىعىپ.
باياعىنى كوكسەيدى بىلىمسىزدەر،
مىنەكەي كورسەتەيىن جاماندىعىن، - دەپ وتكەن زاماندى رەاليستىك جولمەن قاتتى سىنايدى.
فەودالدىق ادەت-عۇرىپتى بۇزىپ قوسىلعان ەڭلىك پەن كەبەككە ءولىم جازاسىن كەسكەن، پاراقور باي كەڭگىربايدى:
... باۋىرىڭدى ءوزىڭ قيىپ ءولتىردىڭ اۋ،
كەڭگىرباي، ارتىق ەمەس يتتەن باعاڭ، - دەيدى.
بۇدان الپىس جىل بۇرىن بۇنداي پوەمانى تەك اباي مەكتەبى عانا تۋعىزا الاتىن ەدى.
ماعاۋيانىڭ ءىرى ەڭبەگى - «مەدعات-قاسىم» پوەماسى. بۇل كولەمدى، شيەلەنىسكەن باي ۋاقيعالى كوركەم شىعارما.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا افريكاعا كەلگەن قۇلمەن ساۋدا ەتۋشى اراب، اعىلشىن، پورتۋگال ت.ب. كولونيزاتورلاردىڭ قاتالدىق ىستەرى «مەدعات-قاسىم» پوەماسىنىڭ سيۋجەت نەگىزى بولعان. اقىن پوەمانىڭ باستاماسىندا:
ءبىر اڭگىمە قوزعالدى ويىمداعى،
ماقسۇت بولدى اشكەرە بولىنباعى،
باي مەيىرسىز ءار قۇلدان سازا تارتقان،
افريكا ءنىل داريا بويىنداعى، - دەپ، يدەيالىق مازمۇنىن اشىپ بەرەدى.
ماعاۋيا جاۋىزدىققا قارسى كۇرەستى كوكسەپ، ەركىندىك جولىنداعى بوگەتتەرمەن قاجىماي الىساتىن كۇشتى جاندى قيال ەتكەندە پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ ءرومانتيزمىن ۇلگى ەتەدى. پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان يدەيا جونىنەن ونەگە الۋمەن بىرگە، كوركەمدىك پريەم جونىنەن ۇيرەنەدى. اۋىر جازا تارتقان قايسار، ەر قۇل قاسىمنىڭ مىنەزىن:
ەكى سۋتكە قوزعالماي قالدى جاتىپ،
بىتتەي دىبىس بەرمەدى تاستاي قاتىپ.
قاسىنا قويعان اسقا قارامادى،
تيگەن جوق تىم بولماسا ءبىر ءدام تاتىپ.
سىر بەرمەدى بوسانىپ بيتتەي جاسىپ،
ولگەندەي سۇپ-سۇر بولىپ قانى قاشىپ،
ەكى كۇن سول قالىپپەن جاتتى داعى،
ءۇشىنشى كۇن جوق بولىپ كەتتى قاشىپ، - دەپ سيپاتتايدى.
لەرمونتوۆتىڭ «متسىري» پوەماسىنىڭ گەرويى چەركەس بالاسىنىڭ قايسار، تاكاپپار مىنەزى قاسىم وبرازىن جاساۋدا ۇلگى بولعان:
بەز جالوب
توميلسيا - داجە سلابىي ستون.
يز دەتسكيح گۋب نە ۆىلەتال،
ون زناكوم پيششۋ وتۆەرگال،
ي تيحو، گوردو ۋميرال ...
كاك ودناجدى ون يسچەز
وسەننەي نوچيۋ، - دەيدى.
پۋشكين شىعارمالارىنداعى دۋبروۆسكيدىڭ بايلاردان كەك الۋ، سورلىلارعا راحىم ەتۋ مىنەزى «مەدعات-قاسىم» پوەماسىنداعى قاسىم ىسىنەن دە كورىنەدى:
اسىرەسە بايلارعا راحىم ەتپەس،
اعاش تولى زاڭگىنىڭ ءبارى نيەتتەس.
سورلى بولعان جاندارعا تاعى ادەتى،
ءبىر جاقسىلىق قىلادى ەستەن كەتپەس، - دەيدى ماعاۋيا.
اقىن پۋشكين، لەرمونتوۆتان تۆورچەسكي ۇيرەنە وتىرىپ، ۋاقيعانى وزىنشە دامىتىپ وزىنشە شەشەدى.
«مەدعات-قاسىم» رومانتيزم سارىنىنداعى پوەما بولسا دا، تارتىس جەلىسى، حاراكتەرلەرى ومىرگە جاناسىمدى، نانىمدى، رەاليستىك باعىتتا بەرىلەدى.
1889 جىلدان باستاپ بىرنەشە جىل اباي قاسىندا بولىپ، اباي ونەگەسىن كورگەن تالانتتى اقىننىڭ ءبىرى - اسەت. ابايدىڭ اسەتتىڭ جاعىمسىز مىنەز-قۇلقىن سىناي ايتقان ولەڭى ەلگە ءمالىم. اسەت ولەردە ۇلى ۇستازى ابايدى ەسىنە الىپ:
ابايداي ارت جاعىنا ءسوز قالدىرىپ،
جاقسى ەدى اۋ اتتەگەن-اي ءولۋ دەگەن، - دەيدى.
اسەت، ماعاۋيا، اقىلبايلار ۇلگىسىندە «ساليحا-سامەن» اتتى پوەما جازادى. اباي داستۇرىمەن «ەۆگەني ونەگيننەن» ەركىن اۋدارما جاسايدى.
اباي مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ءارىپ پەن كوكپاي اقىن. بۇل ەكى اقىن دا ابايدىڭ اسەرىمەن يمپروۆيزاتورلىقتان پوەت دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. بۇل ەكى اقىن دا مەدرەسەدەن، ءدىني قيسسالاردان العان اسەرىمەن قيسسا جازىپ، مۇسىلمان شىعىسىنا ەلىكتەگەنى ءۇشىن 1889 جىلى ابايدىڭ قاتتى سىنىنا ۇشىرايدى.
ءسوز ايتتىم، ازىرەت ءالى ايداھارسىز،
مۇندا جوق التىن يەك سارى الا قىز، - دەگەن سىن، ابايدىڭ ازىرەت ءالىنى مويىنداماۋى، مۇسىلمان شىعىسىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە اسەرىنە قارسى كۇرەسى بولۋمەن بىرگە، پانيسلاميزم جانە پانتيۋركيزم كەرتارتپا يدەياسىنا قارسى ساياسي كۇرەس بولىپ تابىلادى.
اباي سىنىنان سوڭ بۇل ەكى اقىن تازا قازاق تىلىندە الەۋمەتتىك تاقىرىپتا ولەڭ، پوەمالار جازادى.
بۇل ارادا ەسكە الا كەتەتىن نارسە اباي ۇسىنۋىمەن جازىلعان كوكپايدىڭ «سابالاق» اتتى پوەماسى. سونىمەن قاتار كوكپاي حالىققا «سابالاق» جىرىمەن ەمەس، اباي ۇلگىسىندە الەۋمەتتىك تاقىرىپتا جازىلعان ولەڭدەرىمەن تانىلادى.
كوكپايدىڭ اتقامىنەرلەردى شەنەگەن «توعىز كوك»، /218/ اباي ولەڭ قىلاتىن ءدۇتپاي بولىسقا، «ورازباي بايعا»، «سەمەي ساۋداگەرلەرىنە» ت.ب. تولىپ جاتقان ساتيرالىق ولەڭدەرى ناعىز اباي ۇلگىسىن كورسەتەدى.
كوكپاي - ابايدىڭ اقىن شاكىرتى، جاقىن دوسى. اباي العاشقى ولەڭدەرىن وسى كوكپاي اتىمەن جاريالايدى. اباي ولەڭدەرىندە اتى اتالاتىن شاكىرت دوسى دا - وسى كوكپاي.
ءارىپتىڭ «قالىڭ مال تۋرالى»، «ەڭبەك تۋرالى»، «عىلىم تۋرالى» ت.ب. الەۋمەتتىك تاقىرىپتا جازعان تولىپ جاتقان ولەڭدەرى ءوزىنىڭ يدەيالىق-مازمۇن، كوركەمدىك جونىنەن ناعىز اباي شاكىرتى ەكەنىن كورسەتەدى.
كوكپاي ابايدىڭ اقىن شاكىرتى، جاقىن دوسى. اباي العاشقى ولنڭدەرىن وسى كوكپاي اتىمەن جاريالايدى. اباي ولەڭدەرىندە اتى اتالاتىن شاكىرت-دوسى دا وسى كوكپاي.
***
ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان رۋحاني مادەنيەتىن سىن كوزىمەن قاراپ مەڭگەرەدى.
ابايدىڭ، ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارى ءدىني-ميستيكادان، ەسكى ءومىردى دارىپتەۋدەن، يدەيالىق، ەستەتيزمنەن اۋلاق بولدى.
ۇلى ورىس حالقىنىڭ كلاسسيقالىق ادەبيەتىن وزىنە ۇلى مەكتەپ ەتۋدىڭ ارقاسىندا اباي جانە ونىڭ شاكىرتتەرى قازاق پوەزياسىن يدەيالىق مازمۇن، كوركەمدىك ءتۇر جاعىنان جوعارى ساتىعا كوتەردى. فولكلور دارەجەسىنەن جازبا ادەبيەت دارەجەسىنە جەتكىزدى.
اباي مەكتەبى ءحىح عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىندەگى گۋمانيزمدى، دەموكراتتىق يدەيانى ۇلگى-ونەگە ەتتى. رۋلىق-فەودالدىق سالت-ساناعا قارسى كۇرەستى.
رەسمي روسسيا مەن ۇلى ورىس حالقىن ايىرا تانىپ، قازاق حالقىن ورىس حالقىمەن دوستىققا شاقىرادى.
ابايدىڭ ءانشى-كومپوزيتور شاكىرتتەرى ۇلى اقىننىڭ تاماشا ەستەتيكالىق پرينتسيپتەرىن ءوز شىعارمالارىنا نەگىز ەتىپ ۇستاعان جانە ونىڭ ءان-كۇي تۋرالى تەرەڭ ماعىنالى سونى پىكىرلەرىن حالىققا جايۋدا دا ايتارلىقتاي ەڭبەك ەتتى.
اباي مەكتەبى وزىنە دەيىن بولىپ كورمەگەن پروگرەسسشىل-ءورشىل سارىندى، باي ۋاقيعالى رومانتيكالى پوەما جانرىن قازاق پوەزياسىنا كىرگىزدى. ونداي پوەمالاردىڭ ۋاقيعاسى تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەندىكتەن ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك تالابىنا ساي كەلىپ وتىرادى.
اباي مەكتەبى قازاق جازبا ادەبيەتى تاريحىندا ادامنىڭ جاتىمدى كوركەم وبرازىن جاسادى. ولار - باس ەركى ءۇشىن، ماحاببات بوستاندىعى ءۇشىن ەسكى ادەت- عۇرىپقا، زۇلىمدىققا قارسى قاجىماي كۇرەسكەن، تاكاپپار ەر مىنەزدى، قايسار جاندار /قاسىم، ءسالىم، عازيزا، ءجابىراھيل، ءزاھيرا، ەڭلىك، كەبەك ت.ب./.
اباي مەكتەبى تۋعىزعان جاڭا پوەمالاردىڭ تاپتىق باعىتى دا ايقىن بولدى. مۇرات، مەدعات سياقتى قۇل يەمدەنۋشى بايلارعا قارسى قاسىم قۇل، ءسالىم، عازيزالار /«مەدعات-قاسىم»/, ءجۇسىپ بايعا قارسى كەدەي جىگىت ءجابىراھيل /«داعىستان»/, حانعا قارسى ەر جىگىت سامەن /«ساليحا-سامەن»/ كۇرەسەدى. قازاقتىڭ رۋ باسى، ءبيى كەڭگىربايعا ەڭىلىك پەن كەبەك قارسى قويىلادى.
اباي شاكىرتتەرى ۇلتتىق تار شەڭبەردە قالىپ قويماعان. پۋشكين، لەرمونتوۆ، ابايدىڭ تراديتسياسىمەن تاقىرىپتى كەڭىنەن قامتيدى /كاۆكاز، افريكا ت.س./. ءوز زامانىندا بۇكىل دۇنيە-جۇزىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردان سىرت قالماي، ول وقيعالاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جايىن ءتۇسىنىپ، ءوز شىعارمالارىنا تاقىرىپ ەتىپ جىرلايدى /«مەدعات-قاسىم»، «زۇلىس» ت.ب./. باتىس ەۆروپا، شىعىس وتارشىلدارىنىڭ زۇلىمدىعىن اشكەرە ەتەدى.
اباي شاكىرتتەرىنىڭ پوەمالارىنداعى ماحاببات ماسەلەسى شىنشىلدىقپەن، ادامگەرشىلىك، پروگرەسشىلدىك يدەيادا جىرلانادى. قازاق ومىرىندە عاسىرلار بويى ورىن العان، ليرو-ەپوستاردا /«قوزى-كورپەش - بايان-سۋلۋ»، «قىز جىبەك» ت.ب./, سول سياقتى ءحىح عاسىر كەرتارتپا اقىندارىنىڭ /مۇرات، شورتانباي ت.ب./ دارىپتەلەتىن جەسىرلىك سالت-امەنگەرلىك سياقتى ەسكى ءداستۇر اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىندا بيتتەي دە ورىن الا المايدى. ادامنىڭ ىشكى سەزىم-سىرىن تەرەڭ تولعاپ جىرلايتىن ليريكالى سارىن، ادامنىڭ باس بوستاندىعىن، ەركىندىك ءومىردى دارىپتەۋ اباي مەكتەبى تۋدىرعان پوەمالاردىڭ ەرەكشەلىگى بولدى.
اباي مەكتەبى تۋعىزعان ولەڭ، پوەمالاردا مول ورىن الاتىن ادامعا اسەرلى، كوڭىلگە قونىمدى، تەرەڭ يدەيامەن قابىسقان تابيعات سۋرەتتەرى، ليريكالى مونولوگتار - ورىس ادەبيەتىندەگى پروگرەسسيۆشىل ءرومانتيزمنىڭ جاقسى ۇلگىسى، قازاق پوەزياسىن جاڭعىرتقان جاڭالىق بولدى.
اباي مەكتەبىنىڭ اداستىرماس تەمىر قازىعى پۋشكيننەن باستاپ ا.م.گوركيگە دەيىن اكەلەتىن ورىس ادەبيتىندەگى سارا جول بولدى.
اباي جانە ونىڭ اقىن شاكىرتتەرى ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل - دەموكراتتارىنان كوپ ۇلگى-ونەگە الا وتىرسا دا، قازاق قوعامىنىڭ مادەني، ەكونوميكالىق جونىنەن مەشەۋ قالۋى سەبەپتى، ولاردى قوعامدىق سترويدى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن وزگەرتۋ يدەياسىنىڭ دارەجەسىنە كوتەرىلە المادى.
اباي ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلىق ماسەلەلەرىنە ارنالعان شىعارمالارىندا دىننەن ارىلا المادى.
وسىنداي ىشتەي قايشىلىقتار ابايدىڭ ءوز باسىندا جانە اقىن شاكىرتتەرىنىڭ باسىندا دا بولدى. دىننەن، سۋەۆەريەدەن مۇلدەم قول ءۇزىپ كەتە الماۋ بەلگىلەرى - اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىنداعى قايشىلىقتار.
بىراق، بۇل ايتىلعاندار ولاردىڭ شىعارمالارىنداعى نەگىزگى سارىن ەمەس. ول قايشىلىقتار اباي مەكتەبىنىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى پروگرەسشىل مادەني-تاريحي ماڭىزىن تومەندەتە المايدى.
ا.م.گوركيدىڭ پۋشكين تۋرالى ايتقان پىكىرىنىڭ تۇرعىسىن قاراپ، ابايدى، ونىڭ شاكىرتتەرىن ءوز زامانىنا الا كەلگەن بىزگە جات جايلاردان ارىلتىپ الا بىلگەندە عانا دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءادىل باعالاي الامىز.
اباي شاكىرتتەرى ۇلى اقىننىڭ ءتىرى كەزىندە وسيەتىن تىڭداپ، اينالاسىنا توپتانىپ ءجۇرىپ، اباي ولگەن سوڭ تاراپ كەتپەيدى. اباي سالىپ كەتكەن ادەبيەتتەگى سارا جولدان تايماي، اباي ءداستۇرىن بەرىك ۇستايدى.
ن. س. ساۋرانباەۆ:
ديسسەرتانتقا كىمنىڭ قانداي سۇراۋلارى بار؟ سۇراۋدى قازاقشا بەرۋلەرىڭىزگە بولادى.
ق. جۇماليەۆ:
1.اسەت تۋرالى زەرتتەدىڭىز عوي، اسەت قاي جىلى تۋىپ، قايدا ولگەن؟ قىتايعا كەتىپ قالعانداردىڭ ىشىندە جوق پا ەكەن؟
2.كوكپايدىڭ ولەڭدەرى كىمنەن جازىلىپ الىنعان جانە مىرجاقىپپەن ايتىسى قايدان تابىلعان؟
3.ماعاۋيانىڭ «ەڭىلىك-كەبەك» پوەماسى 1929 جىلى تابىلدى دەدىڭىز، وسى كەزگە دەيىن بۇل پوەما ماعاۋيانىكى بولمايتىن، ءبىز ادەبيەت تاريحىنان ونى بىلمەيمىز. اۆتورى تابىلعان جوق دەلىنۋشى ەدى. ءسىز جاڭا وسىنى اۋەزوۆتىڭ ارحيۆىنەن تابىلدى دەدىڭىز، مۇقاڭ 1930 جىلدارى اۆتورى جوق دەۋشى ەدى، بۇل قايدان تابىلعان ارحيۆ؟
4.«زۇلىستىڭ» ۋاقيعاسى قايدان الىنعان؟
5.كوكپاي مەشىت ۇستاعان كىسى مە؟
6.جاڭا كەلتىرىلگەن ولەڭ شۋماقتارىن سول كوكپاي شىعارماسىنىڭ ىشىنەن تولىق الدىڭىز با، بولماسا كەيبىر جەرلەرىنەن الدىڭىز با؟
ن.ساۋرانباەۆ:
تاعى كىمدە قانداي سۇراقتار بار؟
م. عابدۋللين:
1. «ديسسەرتاتسيانىڭ 16-بەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن بەرەتىندەي ابايعا دەيىن ادەبيەت بولعان جوق» دەگەن پىكىر بار، وسى دۇرىس بولا ما؟ دۇرىس بولماسا، نە نارسەگە نەگىزدەلگەن؟
2. وسى ەڭبەگىڭىزدە اباي سىنشىل رەاليزمنىڭ وكىلى دەيسىز دە، شاكىرتتەرىن رومانتيكتەر دەيسىز. وسى ەكى اراسىندا قانداي بايلانىستا جاتقان جايلار بار؟
3. اباي شاكىرتتەرى كوبىنەسە ابايدان تەما العان بولسا، سول العان تەمالاردىڭ، بولماسا ابايدىڭ بەرگەن تەمالارىنىڭ «ەڭلىك-كەبەكتەن» بوتەنى، باسقا شەتەلدىك تاقىرىپ نەگە قازاقتىڭ ءوز تۇرمىسىنان تاقىرىپ ىزدەمەگەن؟
4. ءسىز ابايدىڭ شاكىرتتەرىن ەكى توپقا ءبولدىڭىز عوي: سونىڭ ەكىنشى توبى - اباي ولەڭدەرىن ۇيرەنىپ الىپ، حالىققا تاراتۋشىلار دەدىڭىز، مىنە وسىلاردى دا شاكىرت دەۋگە بولا ما؟ وسىنىڭ قيسىنى كەلە مە ەكەن؟
5. ءارىپتىڭ ءوز قارا باسىنىڭ قايشىلىقتارى قانداي بولدى ەكەن؟
تاستانبەكوۆ:
1.ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ...[1]
2. توعىزىنشى كلاستىڭ وقۋ قۇرالىندا ماعاۋيانى 1869 جىلى تۋدى دەيدى دە، جيرەنشين «اباي ونىڭ ورىس دوستارى» دەگەن ەڭبەگىندە ماعاۋيانى 1870 جىلى تۋعان دەيدى، وسىنىڭ قايسىسى دۇرىس؟
نۇرىشەۆ:
1. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە 1947 جىلى 2-اۆگۋستا «ەڭلىك-كەبەكتى» جازعان ادام حالىق جاۋى بولدى دەيدى. «چەلكاشتى» اۋدارعان ادام دا حالىق جاۋى بولدى دەيدى. ءسىزدىڭ كورسەتكەندەرىڭىزدە ولاي ەمەس سياقتى، ءسىزدىڭ العانىڭىز قاتە ەمەس پە ەكەن؟ تاعى سوندا: ءارىپتى چينوۆنيك بولعان ادام دەيدى، ءسىز وعان قالاي قارايسىز؟
2. ءسىز جاڭا اباي مەكتەپتەرىن زەرتتەگەندە، ماركسيزمگە سۇيەنىپ زەرتتەدىم دەدىڭىز، سول تۋرالى ەڭبەگىڭىزدە دالەل كەلتىردىڭىز بە؟ ماركسيزمنىڭ قاي جەرىنە سۇيەنىپ سيپاتتادىڭىز؟
امانجولوۆ:
«ءبىرجان-سارا» داستانىن جازعان ءارىپ دەسەدى، وسى راس پا ەكەن؟
بالحاشەۆ:
وسى كۇنگى ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ، سىنشىلارىمىزدىڭ اباي تۋرالى كەيبىر پىكىرلەرىندەگى قاتەلىكتەرى، نەگىزگى پرينتسيپتىك جاقتارىن كورسەتۋ قالاي بولار ەدى؟ وسى اباي تۋرالى كوزقاراستارعا سىن دەگەندەر كورسەتىلدى مە؟ اۋەزوۆ، مۇقانوۆ ستاتيالارىنداعى كوزقاراستار قالاي؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] زدەس ي دالەە پو ۆسەمۋ تەكستۋ منوگوتوچيا، وتسۋتستۆيە تسيتات، نەپولنىە سلوۆا پريۆودياتسيا ۆ ستروگوم سووتۆەتستۆي س تەم، كاك ەتو پرەدستاۆلەنو ۆ ستەنوگراممە
