23 شىلدە مەن 8 تامىز ارالىعىندا جاپونيانىڭ استاناسى توكيودا ءحححىى جازعى وليمپيالىق ويىندار وتەدى. وندا قازاقستان وليمپياشىلارى سپورتتىڭ 27 تۇرىنەن سىنعا تۇسەدى.

ءسوز توركىنىنە ۇڭىلسەك...

بايقاساڭىز، وسى ەكى سويلەمنىڭ وزىندە ءبىز «وليمپيالىق»، «وليمپياشىلار» دەگەن سوزدەردى ەكى رەت قولدانىپ ۇلگەردىك. نەگە بۇلاي قولداندىق؟ نەگە «وليمپيادالىق»، «وليمپياداشىلار» ەمەس؟ ويتكەنى بۇل – ءسوز ءتۇبىرىن، تەرمين تەگىن ۇعىپ الماي ايتىلىپ-جازىلىپ كەتكەن باياعى ەسكى قاتەلىك. قازاق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءالى كۇنگە سولاي ايتىپ-جازادى، بىلايعى جۇرتتىڭ اۋزى دا سوعان ابدەن ۇيرەنىپ العان. ونى ەندى جاپپاي تۇزەۋ مۇمكىن ەمەس شىعار، بىراق ءوز باسىم نەگە ۇنەمى «وليمپيالىق» دەپ ايتىپ-جازاتىنىمدى تۇسىندىرە كەتكەنىم، سوسىن جالپى وليمپيادانىڭ شىعۋ تەگىن تارقاتا وتىرعانىم ءجون-اۋ دەپ شەشتىم.

(زەۆس حرامىنىڭ قيراندىلارى)

«وليمپيادا» اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى – وليمپ. ول – كونە گرەك ميفولوگياسىنداعى زەۆس باستاعان قۇدايلار مەكەن ەتەتىن قاسيەتتى تاۋ (قازىر دە گرەكياداعى ەڭ بيىك تاۋ سىلەمى سانالادى). گرەك قۇدايلارىن كەيدە «وليمپتىكتەر» (ورىسشا «وليمپتسى»), «وليمپيالىقتار» («وليمپيتسى») دەپ تە اتاي بەرەتىنى سوندىقتان. وسى «وليمپ» تۇبىرىنەن «وليمپيا» اتاۋى كەلىپ شىعادى. وليمپيا – ەجەلگى گرەكيانىڭ ءىرى عيباداتحانالارىنىڭ ءبىرى (پەلوپوننەس ارالىندا ورنالاسقان). دەنەنى شىنىقتىرۋ، كۇشتىلىكتەن، ەپتىلىكتەن، جىلدامدىقتان، تاسىلقويلىقتان، مەرگەندىكتەن ماشىق جارىستىرۋ ماقساتىنداعى العاشقى ءىرى ويىندار العاش وسى جەردە وتكىزىلگەن. ول سايىستاردى سول سەبەپتى دە «وليمپيالىق ويىندار» («وليمپيسكيە يگرى») دەپ اتاپ كەتكەن.

ال وليمپيادا – وسى وليمپيالىق ويىنداردىڭ كەيىن قالىپتاسقان قىسقاشا جيىنتىق اتاۋى. ستۋدەنتتەر عانا قاتىساتىن ۋنيۆەرسيتەت ويىندارىن – ۋنيۆەرسيادا، قۇرلىق سپورتشىلارى عانا كۇش سىناساتىن ازيا ويىندارىن – ازيادا، كسرو جانە وزگە دە بۇرىنعى سوتسياليستىك ەلدەردە وتكىزىلگەن، جۇمىسشى-ەڭبەكشى تاپ وكىلدەرى قاتىساتىن بۇقارالىق سپورت جارىستارىن – سپارتاكيادا (باياعى ريمدىك قۇلدار كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سپارتاكتىڭ ەسىمىمەن اتالعان) دەيتىنى سەكىلدى عوي...

ءتۇيىن: «وليمپيادا» دەۋگە بولادى، بىراق «وليمپيادالىق ويىندار» دەۋ – قاتە («وليمپياديچەسكيە يگرى» دەگەندى ەستۋىڭىز بار ما؟). ويتكەنى، «وليمپيادا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى – «وليمپيالىق ويىندار» («وليمپيسكيە يگرى») دەگەندى بىلدىرەدى. «وليمپيادالىق ويىندار» دەسەك، «وليمپيالىق ويىنداردىڭ ويىندارى» سەكىلدى جاڭىلتپاش بولىپ شىعادى.

«ماجۋسيلەردىڭ تىرلىگى»

(انتيكا داۋىرىندەگى جارىس كورىنىسى بەينەلەنگەن قۇمىرا)

شىنىن ايتقاندا، انتيكالىق داۋىردەگى وليمپيالىق ويىندار تۋرالى ناقتى دەرەك جوققا ءتان. ايتەۋىر ءارى ءدىني، ءارى سپورت مەرەكەسى بولعانى اڭىز-ءافسانالار ارقىلى عانا بەلگىلى. العاشقى جازباشا دەرەك ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 776 جىلعا تيەسىلى، بىراق ويىنداردىڭ ودان دا بۇرىن وتكىزىلگەنى انىق. ءدىني-سپورت مەرەكەسى كەزىندە جاۋلاسۋشىلار سوعىسىن توقتاتىپ، ويىندار بىتكەنشە بەيبىت بىتىمگە كەلىپ وتىرعان.

گرەك جەرىن ريمدىكتەر جاۋلاپ العاننان كەيىن ويىندار ۇزاق ۋاقىتقا ءۇزىلىپ قالدى. حريستيان ءدىنى بۇل وڭىرگە كەڭىنەن قانات جايعان سوڭ، شىركەۋ وليمپيالىق ويىنداردى «ماجۋسيلەردىڭ تىرلىگى» دەپ سانادى. اقىرى ب.ز.د. 394 جىلى يمپەراتور ءى فەودوسيدىڭ بۇيرىعىمەن اتالمىش سپورت مەرەكەسىن وتكىزۋگە تىيىم سالىندى.

(ەجەلگى زامانداعى كۇرەس)

دەگەنمەن، يگى ءداستۇر حالىق جادىنان ماڭگى ءوشىپ كەتپەگەن ەكەن، كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلىندە ءتۇرلى جارىستار ۇيىمداستىرىلدى. ايتسە دە، ولاردىڭ ءبارى انشەيىن ايماقتىق دەڭگەيدە قالىپ جاتتى. 1766 جىلى وليمپيادا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ەجەلگى عيباداتحانا قالدىقتارى، سپورت جارىستارى وتكەن ستاديون ىسپەتتى قۇرىلىس ورىندارىنىڭ سۇلبالارى تابىلدى. 1875 جىلى نەمىس ارحەولوگتارى جاڭا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، الدىڭعى بولجامداردىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزدى. بۇل ۋاقىتتا ەۋروپادا جالپى انتيكالىق داۋىرگە دەگەن ساعىنىش كۇشەيىپ، ول زاماندى رومانتيكالىق-يدەاليستىك تۇرعىدان سيپاتتاۋ سانگە اينالا باستاعان-دى. وليمپيا مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمىن قايتا تۇلەتۋگە دەگەن ىنتىزارلىق كۇللى ەۋروپانى كەزىپ كەتتى. بۇگىنگى وليمپيالىق ويىنداردىڭ شىن مانىندەگى ءىزاشارى – 1859-1888 جىلدار ارالىعىندا گرەك جەرىندە تۇراقتى وتكىزىلگەن «وليمپيالار» بولاتىن. ول ويىنداردى وتكىزۋ يدەياسىن ۇسىنعان – اقىن پانايوتيس سۋتسوس بولسا، جۇزەگە اسىرعان – قوعام قايراتكەرى ەۆانگەليس زاپپاس ەدى.

پاريجدەگى تاريحي شەشىم

(كۋبەرتەن)

فرانتسۋز بارونى پەر دە كۋبەرتەن: «گەرمانيا كونە وليمپيانىڭ قالدىعىن تىنتكىلەي قازىپ، تاريحتى ارشىپ بەردى. نەگە ەندى فرانتسيا باعزى ۇلىق دۇنيەنى قايتادان قالپىنا كەلتىرە المايدى؟» – دەدى. ءسويتتى دە، ىسكە كىرىستى. 1894 جىلدىڭ ماۋسىمىندا سوربوننادا (پاريجدەگى ۋنيۆەرسيتەت) وتكەن كونگرەستە ول ءوزىنىڭ ەجەلگى وليمپيالىق ويىنداردى قايتا جانداندىرۋ تۋرالى وي-تۇجىرىمدارىن حالىقارالىق مىنبەردەن مالىمدەپ جىبەردى. كونگرەستىڭ سوڭعى كۇنى (23 ماۋسىم) تاريحي شەشىم قابىلداندى: حالىقارالىق وليمپيالىق كوميتەت (حوك) قۇرىلدى، ال تۇڭعىش زاماناۋي وليمپيالىق ويىندار 1896 جىلى افينادا – وسى عاجايىپ مەرەكەنى ويلاپ تاپقان ەجەلگى گرەك ەلىنىڭ استاناسىندا وتكىزىلەتىن بولدى.

(افينا - 1896)

14 ەلدەن 241 سپورتشى قاتىسقان العاشقى وليمپيادا سالىستىرمالى تۇردە العاندا ءساتتى ءوتتى. بۇعان قۋانعان گرەك ەلىنىڭ باسشىلارى ويىنداردى تەك قانا افينادا وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس ءتۇسىردى. الايدا حوك بۇعان كەلىسكەن جوق، ءسويتىپ، وليمپيادا ءار ءتورت جىل سايىن ءار ەلدە ۇيىمداستىرىلاتىن بولىپ شەشىلدى.

1924 جىلدان باستاپ قىسقى وليمپيالىق ويىندار وتكىزىلە باستادى. ولاردىڭ رەت-كەزەگى دە، ءجون-جوباسى دا بۇدان بولەكتەۋ. بۇرىن ەكى وليمپيادا ءبىر جىلدا وتكىزىلە بەرەتىن ء(بىرى – قىستا، ەكىنشىسى – جازدا). حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ ەكەۋىنىڭ اراسى – ەكى جىل.

(وليمپيادا تۋى)

حوك قابىلداعان وليمپيالىق حارتيا تالابىنا ساي جازعى وليمپيادا ارى كەتكەندە 16 كۇننىڭ ىشىندە، قىسقى وليمپيادا 10-11 كۇندە وتكىزىلىپ بىتۋگە ءتيىس.

(وليمپيادا سيمۆولى)

وليمپيادانىڭ تۋى – وليمپيالىق دوڭگەلەكتەر بەينەلەنگەن اق جالاۋ. وليمپيادا سيمۆولى – ءوزارا بەكىتىلگەن بەس دوڭگەلەك – وليمپيا قوزعالىسىنداعى بەس قۇرلىقتى بىلدىرەدى. ۇستىڭگى ءۇش دوڭگەلەكتىڭ كوگى – ەۋروپانى، قاراسى – افريكانى، قىزىلى – امەريكانى، استىڭعى قوس دوڭگەلەكتىڭ سارىسى – ازيانى، جاسىلى – اۆستراليانى مەڭزەيدى.

ساكەن سىبانباي

وليمپيادانىڭ باستى داستۇرلەرى:

1. اشىلۋ سالتاناتىندا وليمپ وتى جاعىلادى. بۇل وت وليمپياداعى كۇن ساۋلەسىنەن تۇتاندىرىلىپ، سپورتشىلاردىڭ كەزەكتەسكەن الاۋ ەستافەتاسى ارقىلى ويىندار وتەتىن قالا جەتكىزىلەدى.

2. وليمپيادانى ۇيىمداستىرىپ جاتقان ەلدىڭ ەڭ كورنەكتى سپورتشىسى ويىنداردىڭ بارشا قاتىسۋشىلارىنىڭ اتىنان وليمپيالىق انت بەرەدى.

3. ويىندارعا قازىلىق ەتەتىن تورەشىلەردىڭ وكىلى دە جارىستا قارا قالدى قاق جارار ادىلدىك تانىتۋعا انت بەرەدى.

4. جارىس جەڭىمپازدارى مەن جۇلدەگەرلەرىنە مەدال بەرىلەدى.

5. جەڭىمپازدار قۇرمەتىنە سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك تۋى كوككە كوتەرىلىپ، ۇلتتىق ءانۇران شىرقالادى.

Abai.kz