قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
- وسپان بۇزىلدى دەپ التاي حالقىنىڭ دا قوپارىلا بۇزىلعانى ما، الەكە، بۇل قالاي بولعانى؟ - دەپ سۇرادىم كلۋبتان شىعا بەرە.
- وسپان بۇزىلايىن دەپ بۇزىلعان ەمەس تە، حالىق وسپان ءۇشىن بۇزىلايىن دەپ بۇزىلعان ەمەس، - دەپ المەن ءىرى اق تىستەرىن باياعىسىنشا اقسيتا كۇلىمسىرەدى، - ويتەتىنى، وسپان گومينداڭ وكتەمدىگىنە مۇقتاج ەمەس تە، حالىق بۇزىلۋعا ءتىپتى دە مۇقتاج ەمەس ەدى، ءبارىن دە فەوداليزمنىڭ ساناداعى تۇنەگى بۇزدى. ءاليحان تورەنىڭ ۇكىمەت باسىنان ءتۇسىرىلۋى يسلام ءدىنىنىڭ قاتەرگە ءتۇسۋى دەپ وسپان بۇزىلدى دا، وعان قاراپ بىرنەشە رۋباسىلارى بۇزىلدى، ولاردىڭ شىلاۋى مەن شىرماۋىنداعى قاراڭعى جۇرتشىلىقتىڭ ءبارى بۇزىلدى ءسويتىپ. وتىزىنشى جىلداردا سوۆەت ۇكىمەتىندە بولعان اسىرا سولشىلدىق التايداعى رۋ فەودالدارىنىڭ كەرتارتپا ۇگىتىنە قۇرال بولعان. ءسويتىپ كومۋنيست دەيتىن اتاۋدان اسا قاتتى جيرەندىرىپ قويعان.
گەنەرالدى اۆتوموبيل كابيناسىنا كىرگىزىپ، ارتتارىنا قارايلاپ تۇرا قالعان اكىم مەن ءوز سەرىكتەرىن المەن «جۇرە بەرىڭدەر» دەگەندەي قول سەرمەپ جونەلتتى. ءتورت كوشەنىڭ كۇن شىعىس جاق تارماعىنداعى اسكەري قامداۋ مەكەمەسىنە جىتىرمەلەتە سويلەسىپ جەتتىك. تىم اسىعىس ەكەن. قارۋلى قاراۋىلدى قاقپا الدىنا قويىپ، سىبىرلاي تۇجىردى ءسوزىن:
ءىى
- وسپان بۇزىلدى دەپ التاي حالقىنىڭ دا قوپارىلا بۇزىلعانى ما، الەكە، بۇل قالاي بولعانى؟ - دەپ سۇرادىم كلۋبتان شىعا بەرە.
- وسپان بۇزىلايىن دەپ بۇزىلعان ەمەس تە، حالىق وسپان ءۇشىن بۇزىلايىن دەپ بۇزىلعان ەمەس، - دەپ المەن ءىرى اق تىستەرىن باياعىسىنشا اقسيتا كۇلىمسىرەدى، - ويتەتىنى، وسپان گومينداڭ وكتەمدىگىنە مۇقتاج ەمەس تە، حالىق بۇزىلۋعا ءتىپتى دە مۇقتاج ەمەس ەدى، ءبارىن دە فەوداليزمنىڭ ساناداعى تۇنەگى بۇزدى. ءاليحان تورەنىڭ ۇكىمەت باسىنان ءتۇسىرىلۋى يسلام ءدىنىنىڭ قاتەرگە ءتۇسۋى دەپ وسپان بۇزىلدى دا، وعان قاراپ بىرنەشە رۋباسىلارى بۇزىلدى، ولاردىڭ شىلاۋى مەن شىرماۋىنداعى قاراڭعى جۇرتشىلىقتىڭ ءبارى بۇزىلدى ءسويتىپ. وتىزىنشى جىلداردا سوۆەت ۇكىمەتىندە بولعان اسىرا سولشىلدىق التايداعى رۋ فەودالدارىنىڭ كەرتارتپا ۇگىتىنە قۇرال بولعان. ءسويتىپ كومۋنيست دەيتىن اتاۋدان اسا قاتتى جيرەندىرىپ قويعان.
گەنەرالدى اۆتوموبيل كابيناسىنا كىرگىزىپ، ارتتارىنا قارايلاپ تۇرا قالعان اكىم مەن ءوز سەرىكتەرىن المەن «جۇرە بەرىڭدەر» دەگەندەي قول سەرمەپ جونەلتتى. ءتورت كوشەنىڭ كۇن شىعىس جاق تارماعىنداعى اسكەري قامداۋ مەكەمەسىنە جىتىرمەلەتە سويلەسىپ جەتتىك. تىم اسىعىس ەكەن. قارۋلى قاراۋىلدى قاقپا الدىنا قويىپ، سىبىرلاي تۇجىردى ءسوزىن:
- بىلەۋباي باتاليونى بۇگىن كەشتە قوبىققا اتتانادى. ولار تەك قوبىقتى عانا قورعاي تۇرۋعا مىندەتتەلدى. ەرتەڭگى كەشتە تارباعاتاي پولكىنىڭ قالعان باتاليوندارىن التايعا جۇرگىزىپ بولۋ ءۇشىن ءبىز قازىر شاۋەشەككە بارامىز. ەرتەڭ تۇستە جۇرۋگە دايىندالىپ تۇر. وسىنداعى قىزمەتكە بىزدەن ءبىر كاپيتان قالادى، ايتپاقتايىن، ول ءوزىڭنىڭ ساباقتاسىڭ ەكەن عوي، الگى ىنتىقباي.
- ول دا كەلىپ پە ەدى؟!
- ءيا، سونىمەن بىرگە جۇرەسىڭ. قالعان جايدى سودان ۇعارسىڭ، ال مەن كەتتىم...
المەن كىرىسىمەن جابىلعان بەرىك قاقپا لەزدە ساقىرلاپ قايتا اشىلدى دا، ەكى بوساعاداعى ءتورت قاراۋىل قايتا تىكتەلىپ، ىزەتكە كەلە قالدى. ايقىش-ۇيقىش ساپ-سارى الا اسىنعان جۋان قارا كاپيتان ىرشىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى مەنى. ەكى جىلدىڭ الدىندا عانا بويى مەنىمەن تەپ-تەڭ ىنتىقباي كولدەنەڭىنە جايىلىپ كەتكەندەي جاپ-جالپاق. فۋراجكاسىنىڭ كۇنقاعارى يەگىمە كەلىپ تىرەلدى. بىرنەشە رەت ءسۇيىسىپ العان سوڭ تىلگە كەلدىك. ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىز دە جاسپەن بۇلدىراپ، ۇڭىلە قاراستىق.
- ءۇي، سەنى مىنا ەكى جىل سوزعىعا سالىپ ۇزارتقان با؟!
- ءبىراز قىسقاشتاپ، بالعالاپ كوردى، - دەپ جىميا كۇلدىم مەن، - سوزىلا قويماعان سياقتى ەدىم، سەنى بالعالاپ جالپايتىپ جىبەرگەن بە قالاي؟
- وسى جولعى وسپان شوقپارى بولماسا، بالعا تيە قويماپ ەدى. سەن راسىندا دا بيىكتەپ كەتىپسىڭ، باسىڭداعى قاردى قارا! شىرايىڭ كۇز سوڭىنداعىداي سۇپ-سۇرى. بۇرىنعى اق سۇرى ەمەس، ناق سۇرى بولىپسىڭ. ماناس بويىنداعى قارا سۇرىلاردىڭ قانىنا سۋسىنىڭدى ءوز كۇشىڭمەن ءبىر قاندىرىپ قايتقانىڭدى ەستىگەنمىن قىرانىم... ءجا، توسا تۇر ەندى، گەنەرالدى شاۋەشەككە شىعارىپ سالىپ سويلەسەيىن!
ىنتىقباي قايتا جۇگىرىپ كىرىسىمەن اۋلادان ەكى موتوردىڭ وت العان گۇرىلى ەستىلدى دە، از كىدىرىستەن سوڭ اۆتوموبيل قاقپادان جىلجىپ شىعا بەردى. گەنەرال كابينادان جىميا قارادى ماعان. ارتىندا وتىرعان المەن قول سەرمەپ وتكەندە مەن دە قول كوتەرىپ قالدىم. سوڭىنان جاياۋلاپ شىققان دوسان اكىم دە ماعان جىميا قاراپ، ءشىلاپالى باسىن سالەم العانداي يزەپ قالىپ، مەكەمەسىنە قاراي بۇرسەڭدەي جونەلدى.
ىنتىقبايدى ۇيدەن ءشاي ىشۋگە كوندىرىپ ەرتە قايتتىم. ودان الدىمەن سۇراعانىما قايتقان جاۋاپ قاتتى ءتيىپ جۇرەگىمدى سولق ەتكىزدى. وكسىپ قالدىم دا، بازارى قايناپ تۇرعان ءتورت كوشەگە كەلىپ قالعاندىعىمىزدان تيىلا قويدىم: قابەن 44-ءشى جىلدىڭ سوڭىندا كىرگەن سول تۇرمەدە ءولتىرىلىپتى...
- نۇريانىڭ ءۇي ءىشى... شەشەسى امان با؟
- بىلتىرعى وسى ۋاقىتقا دەيىن امان ەدى. ودان بەرى ءوزىمىز قاربالاس بولىپ، وسپانشىلارمەن اڭدىسۋعا ءتۇسىپ، سۇراستىرا الماي قالدىق.... ءبىز وسىلاي شەگىنۋدەن ءبىر كۇن عانا بۇرىن ول اۋىلدارعا وسپاننىڭ ءبىر توپ كۇشى كەلىپ تۇسكەنىن ەستىدىك.
- نۇرياش... نۇرياش! - دەپ كۇبىرلەدىم مەن. ءۇنىم دىرىلدەي شىقتى. «نۇرياشتان دەرەك بار ما» دەپ سۇراي جازدادىم دا، ۇرىمجىدە ولتىرىلگەن جايىن ىنتىقبايعا بۇرىن ءوزىم ايتقاندىعىمنان ۇيالىپ، وسىلاي عانا كۇبىرلەپ ەدىم، كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قاراپ قويىپ كۇرسىندى ول:
- شىركىن سەنىڭ جۇرەگىڭ-اي، قيا الماي الىگە دەيىن قينالادى ەكەنسىڭ-اۋ! باسىڭا تۇسكەن قىس تا سودان بولعانىن ەندى ءتۇسىندىم.
- ءيا، ءدال سولاي، ءوزىمدى ءوزىم ارەڭ باسقارعان بولىپ كەلەمىن. سورلى شەشەسىن مەن دە ءوز بالاسى ەكەندىگىمە سەندىرمەي بۇل قينالىس توقتار ەمەس.
- كىم ءبىلسىن، ول اۋىل ءوز جۇرتىنان ەندى تابىلا قويار ما ەكەن؟ - دەپ كۇرسىندى ىنتىقباي، - وسپاننىڭ جەڭىلىپ قاشسا دا حالىقتى زورلاپ ايداي جونەلۋى مۇمكىن. التاي حالقىنا ءبىر زور قىرعىن اپاتى ءتوندى عوي!؟
ىنتىقباي دالەلقاننىڭ سول قىرعىندى بولدىرماۋ ءۇشىن شەگىنگەنىن ايقىنداي اڭگىمەلەدى.
الدىڭعى كۇننىڭ ارعى كۇنى ساسكەدە باندىلار سارسۇمبەنى قورشاۋ ءۇشىن كۇنشىعىس، سولتۇستىك، وڭتۇستىك، جاقتارىنان بىردەي شەپ جايىپ، اندىزداپ كەلە جاتتى. دالەلقان ءوز ءۇيىنىڭ الدىنداعى سىپى راشەتكاسىنا سۇيەنىپ، قۇلجادان كەلگەن گەنەرال مايور ماحاروۆپەن سويلەسىپ تۇر، كەڭ اۋلا مەن الدىڭعى كوشە بويىنا سوزىلا ساپ تۇزەپ، لىقسىپ تۇرعان اتتى اسكەردىڭ ارت جاعى بۇيرىق كۇتىپ، تىقىرشي داۋرىعىسادى. جورىق جامىلعىسىمەن اتقا قونۋعا دايىن تۇرعان ەكى گەنەرال اسىعار ەمەس، ۇندەرى باياۋ بولسا دا سالماقتى ايتىسىپ تۇرعان رايلارى بار. باس قولباسشىلىق شتاپتىڭ شتاپ باستىعى اق باس ماجاروۆ جاۋدىڭ الدىن توسىپ تويتارۋدى قۋاتتايدى، بۇيرىق ءتۇسىرۋدى تالاپ ەتەدى. دالەلقان وڭاي شىعىنمەن تويتارىلمايتىندىعىن ايتىپ، شەگىنە تۇرۋدى ايتادى.
- ءسىز قورىقساڭىز كەتە بەرىڭىز، مەن سوعىسامىن. ىلە مەن تارباعاتايدان كۇش توپتالىپ كەلگەنشە بوگەي تۇرۋعا مۇنداعى ارميانىڭ كۇشى جەتەدى، - دەگەن ماجاروۆقا دالەلقان مىسقىلدى شىرايمەن جىميا قارادى:
- توساتىن الدى دا، قۋاتىن ارتى دا جوق جاۋ بۇل، قازىرشە سارسۇمبەنى عانا بەرمەي قان توكسەڭىز، ايماقتىڭ ەڭ ارتقى ءتىلى - جەمەنەي مەن قابادان دا جاۋ كەلىپ باسادى. التاي حالقىنىڭ مىنەزىمەن ويناي كورمەڭىز، زور قىرعىن بولادى!
- قازىر جاۋدىڭ ونشالىق كوبەيە قويۋى مۇمكىن ەمەس، مۇنداي كۇشىمىز تۇرعاندا التايدى وزدىگىمىزدەن بوساتىپ بەرە المايمىز، بىزدە الدىمەن، جاۋىنگەرلىك نامىس بولۋعا كەرەك، - دەپ تۇيىلگەن ماجاروۆقا دالەلقان تۇيىلە قاراپ، ءىرى داۋىسپەن ورىسشا سويلەپ كەتتى:
- ءسىز ءدال قازىر سوعىسساڭىز، ناعىز جاۋمەن ەمەس، ءوز حالقىڭىزبەن سوعىساسىز، ودان ۇلكەن نامىس جوق، كىممەن، قانشا «جاۋمەن» سوعىسقالى تۇرعانىڭىزدى قازىر اناۋ شوقىدان كورسەتەمىن. سابىر ەتىڭىز، - دەي سالا ارت جاعىندا تۇرعان شتاپ باستىعىنا جازبا نۇسقاۋ ۇستاتتى. ءار بولىمنەن مىندەت قابىلداۋعا كەلىپ، الدىندا تۇرعان دارەجەلى وفيتسەرلەرگە ەكى-اق اۋىز ءسوز سويلەدى: «بارلىق ءبولىم-بولىمشەلەر قولباسشىلىق شتاپتىڭ ورنالاستىرۋى مەن بۇيرىعىنا تولىق باعىنسىن، باسسىز ارەكەت بولماسىن! ءبىر اپتادا نەگىزگى جاۋ شىڭگىلگە دەيىن ادالاناتىندىعىنا سەنىڭىزدەر!»
وفيتسەرلەردەن باستاپ بارلىق جاۋىنگەر «ۋرالاپ» دۋ كوتەردى. شتاپ باستىعى العا شىعىپ، قورعانىستى ورىندارعا شەگىنە تۇرۋ بۇيرىعىن جاريالاۋعا ىڭعايلانعاندا دالەلقان ماجاروۆتى ەرتىپ ارتقى اۋلاعا ءوتتى. وڭشەڭ جاراۋ سايگۇلىكتەر ەرتتەلىپ دايىن تۇرىپتى.
گەنەرالدارمەن بىرگە شەگىنۋگە دايىندالعاندار قورعاۋشىلارى بولىپ ەكى ءجۇز شاقتى ادام ەكەن. كوبى وسپان كەزىگەتىن ادامدار، ولار قوس-قوس اتپەن قولباسشى سوڭىنا ەرىپ قالانىڭ كۇنشىعىسىنا قاراي تارتا جونەلدى، ەكى گەنەرال «ءجاڭجۇن قىزىل» دەپ اتالاتىن شوقىعا اتپەن ورلەپ بارىپ، قاتار تۇرا قالدى. دالەلقان دۇربىمەن جان-جاعىن شولا قارادى دا، ءدۇربىسىن ماجاروۆقا ۇسىندى. «ءى...ھ...ءى» دەدى ماجاروۆ العاش قاراعانىندا-اق. وسى ىڭىلداۋىن ءۇش جاعىنا قاراپ ءۇش رەت قايتالادى. كوز جەتىم جەرگە دەيىن قارا ءنوپىر قالىڭ قول، اتتارىنا جالپايا وتىرعان وڭشەڭ شوشاق تىماقتى قازاق. ودان ارعىسى قاتار-قاتار بۋداقتاعان ءتۇتىن، دالەلقاننىڭ پىكىرىنە سوندا عانا مويىنداعان ماجاروۆ باسىن يزەپ-يزەپ قالدى.
ەكى گەنەرال كۇبىرلەسە شوقىدان ءتۇسىپ، قىران وزەنىنىڭ ءبىر كوپىرىنەن ءوتتى دە، باتىس-وڭتۇستىكتەگى بۇيرات تاۋعا بەت تۇزەپ جورتا جونەلدى. بۇل جاققا جاۋ وتە قويماعان، ەشقانداي قاراڭ كورىنبەپ ەدى. جازىقتاعى ءبىر قىرماننىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ، سول جاقتاعى گەنەرال قورعاۋشىسىنىڭ جەتەكتەگى اتى وققا ۇشتى. قىرمانداعى سابان دالداسىنان اتىلىپتى. قۇرال كەزەنە قالعان بىرنەشە قورعاۋشىعا «اتپاڭدار» دەپ دابىستاعان گەنەرالدىڭ توبەسىنەن ءبىر وق زۋلاپ وتە شىقتى لەزدە. «ءبىر اۆتوماتپەن عانا بىزدە دە قۇرال بارىن بىلدىرە سالىڭدار» دەپ جۇرە بەردى...
گەنەرال وق اتىلعان جىقپىل-جىرالاردان وسى ءۇن، وسى بۇيرىقپەن ءوتىپ، ەرتىس جاعاسىنا جەتتى، ەرتىستىڭ بۇل تۇسى كەشۋ بەرمەستەي، مولىعىپ العان ەكەن. قۇلداي شاپقىلاپ، بۋىرشىنداعى پاروممەن ءوتىپتى...
- ماجاروۆ قۇلجاعا بۇگىن جەتىپ قالار، تۇندە وسىندا كەلە سالا جەڭىل ماشينامەن جونەلگەن! -دەدى ىنتىقباي ۇيگە كىرگەنىن سەزبەي سويلەپ كەلىپ. اۋىز ۇيدە تۇرعان شەشەمە جالت قارادى دا، سەلك ەتە ءتۇستى. ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى. - امانسىز با، اپا؟...
ءوزىم قاۋىپتەنگەن سۇراۋدى ىشكى ۇيگە كىرىپ جايلانىپ وتىرعان سوڭ تاستادىم:
- ءجا، بۇل جاقتان اسكەر جەتكەنشە التاي قالاي بولار دەپ ويلايسىڭ؟
- التاي جەرىن كوشىرىپ اكەتە قويماس، - دەپ ىنتىقباي بۇرىنعىسىنشا سۇزە قاراپ كۇلىمسىرەدى، - جانە وشاڭنىڭ... (سول وڭباعاندى «وشاڭ» دەپ قۇرمەتتەپ داعدىلانعان اۋزىما ۇرارما ەدى!). وسپاننىڭ «قارسىلاسپاعانعا ءتيىسىپ، قارسىلاسقاندى اياما» دەيتىن ۇرانى بار. ءوزى بار جەردە بۇل ۇران ورىندالىپ جۇرەتىن. سونىسىن بىلەتىن گەنەرال دا «تەنتەكتىگى» جوق تۋىسقاندارى مەن «ارۋاقتى»، «قاراشاڭىراق» اتالاتىن ۇلكەن سەمياسىن قالدىرىپ جۇرە بەردى. حاۋىپتى كورىنگەندەرىن، ازەر بولسا، ءبىراز كۇن قاماي تۇرار. ول قاماۋى دا مىرزا تۇرمە بولاتىندىعىنا ىرگەلى رۋ - قالىڭ جانتەكەي كەپىل. التايدىڭ جەرگىلىكتى اسكەري بولىمدەرى عوي سوۆەت شەكاراسىنا وتسە دە باس ساۋعالاي تۇرادى. ەڭ قاتەردە قالعانى - ىلەدەن كەلگەن نۇسىپقان پولكى، ول مىقتى پولك ەدى، بىراق، تىم بىتىراپ، ءار اۋدان رايونعا ورنالاسقان جانە وسپانشىلار وعان ازۋىن باسا قارايتىن. وسى پولك زور شىعىنعا ۇشىراپ جۇرەر مە ەكەن دەيمىن؟
- گومينداڭنىڭ قالىڭ ارمياسى وسپاننىڭ سوڭىنان كەلىپ، التايدى بەكىتىپ الا قويماي ما؟
- ول جاقتىڭ جول قاتىناسى وتە قيىن، ءبىز جەتكەنشە شولدەن ءوتىپ ۇلگىرە المايدى...
شايعا ارەڭ قانعان ىنتىقباي قىزمەتىنە اسىعا قايتتى. ەكى ساعاتتان سوڭ بارىپ اسكەري كيىم الۋىمدى كۇبىرلەي شىقتى، المەن تاپسىرىپ كەتكەن ەكەن.
ءبىر تاۋلىك ىشىندە ەكى ۇلىن سوعىسقا اتتاندىرعالى وتىرعان انا جۇرەگى الەم-تاپىرىق ەدى. سونى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن بار جەڭىلدىك پەن مىقتىلىقتى قۇداي بەرگەندەي وزىمىزگە عانا ورناتا بەردىم. سارت-سۇرت باسىپ بيعادىل جەتتى. قوبىققا ورقاشاردىڭ توتە جولىمەن جاياۋ اسۋ ءۇشىن باتاليون بۇگىن ءتۇن قايتپاق ەكەنىن ايتقاندا شەشەمنىڭ كوزى قايتا بادىرايدى.
- اپاتاي، بادىرايماي-اق قوي، - دەپ كۇلدى كەۋدەلى بيعادىل، - بوربايىمىز شيدەي كەزىندە-اق سەنىڭ بىلەزىگىڭدى ىزدەپ، كۇندىز-ءتۇنى تاۋ كەزگەنىمىزدى ۇمىتتىڭ با، نە كورمەپ ەدىك؟ ەندى مىنە، بالتىر دەگەنىڭ جاتقان بەسىگىمنەن دە جۋان. قۇلجانىڭ كون ەتىگىنە سيماي، قونىشىن جىرىپ بارا جاتقان بالتىرعا ۋايىمداي ما ەكەن؟! ورقاشاردىڭ «قۇيرىق» جاعىنداعى اناۋ «كەتىككە» جەتىپ بارامىز دا اتتاپ ءتۇسىپ وسپاننىڭ القىمىنان الا قويامىز!
بۇل «القىمداۋ» شەشەمىزدى الاڭداتا تۇسەتىن ەدى، جاۋدى جاعالاستىرماۋعا مەن كۇشەدىم:
- جاياۋ سەندەر جەتىپ القىمداعانشا، ماشينامەن زىمىراتقان زەڭبىرەك-پۋليمەتتى قالىڭ قول الدىنا سالىپ قۋا جونەلمەي مە؟... سەندەردىڭ قوبىقتى كۇزەتكەن بولىپ، قوي سورپاسىنا تويىپ قانا جاتاتىندىقتارىڭدى ەستىدىم، وسپاننىڭ القىمىنان سەن دامەلەنبەي-اق قوي. ودان «كوميسسار» مەنىڭ دە دامەم جوق، ماعان مىنا قوستوعايدى كۇزەتتىرمەك.
- ە، سەن دە باراتىن بولدىڭ با؟! -دەپ ماعان تۇيىلە قارادى بيعادىل. اكەمىزگە تارتىپ، جۋان قارا بولىپ وسكەن ول مەنەن الدە قايدا ۇلكەن سياقتى كورىنەتىن بولعان، تۇكسيە ءتۇستى.
- سەنەن ارىراق بارايىن دەسەم، قوستولاعايدىڭ ايرانى جىبەرمەي قويمادى ما؟... جازىق دالاعا قۇرىلعان پۋليمەتتىڭ الدىنا وسپان كەلمەيتىندىگىنە عانا رەنجىپ وتىرمىن.
- مەن اسكەرلىككە سەن ءۇشىن كىرىپ، ۇيدەن الاڭسىز كەتەيىن دەسەم...
- ءۇي الاڭسىز بولادى، ايلىق ەڭبەكاقىمدى بەرىپ تۇرادى. وسپان مولدانىڭ اۋزىن حالىق بولىمىنە بۋعىزىپ قويامىن دا، قوستولاعايعا بارىپ، «دەمالىپ» قايتامىن...
تۇستەن كەيىن ءتيىستى ورىندارعا بارىپ، سول ىستەردى راستىعىمەن ورىنداپ كەلدىم. قازىرشە يىققا اسكەري دارەجە بەلگىسى قونباسا دا، ايتەۋىر وفيتسەرلىگىمدى بىلدىرەتىن سالپىنشاقتى بەلبەۋ بايلانىپ، ماڭدايىندا بەس بۇرىشتى قىزىل جۇلدىزى بار فۋراجكانى سانقوي وفيتسەرشە شەكەمە قوندىرا قويدىم (بۇل شاقتا جىرىق قالپاق ۇلتتىق ارميانىڭ ادەتتەگى جاۋىنگەرلەرىنە عانا ءتان بولىپ قالعان).
ءجۇز ەلۋ كيلومەتر شاماسىنداعى تاۋلى جولعا جاياۋ تۇسەتىندىگى ءۇشىن، بۇگىن شەشەسىنىڭ ەرەكشە ايالاۋىندا وتىرعان ادەتتەگى اسكەر بيعادىل ماعان تىجىرىنا قارادى:
- قاراشى اپا، مىنا مىلقاۋىڭا، مەنىڭ ەڭ جەك كورەتىن ۆزۆودتارىما* ۇقساي قالىپتى... قالپاقتارىڭدى قانشا قىرلاپ شەكىرەيگەندەرىڭمەن ءبىزسىز شەگىرتكە دە سوعا المايسىڭدار كەربەزدەرىم!
ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن اعاسىنا بيعادىلدىڭ لەزدە مۇنشالىق جاۋىعا قالۋىنا شەشەمىزدەن باستاپ ءبارىمىز كۇلىپ ەدىك. سەبەبىن سودان ەكى-ءۇش ساعات وتكەن سوڭ ءتۇسىندىم.
ايتقانىنا كونبەي اسكەري اتتانىسقا كەلە قالۋىما نارازىلىق بىلدىرە جەتكەن ومىربەك مەنى ۇيىنە قوناققا شاقىردى: «التايدان كەلگەن ىنتىقباي سۇزەگەنىڭدى ەرتە بار. ساباقتاس ۋاقىتىمدا اتىسارعا وعىمىز جوق جاۋ ەدىك. كەيىن سەن جانقيار دوس بولىپ كەتكەنىڭدى ايتتىڭ عوي. ونداي وزگەرىسىنە مەن دە جانقيار دوس ەكەندىگىمدى كورسەتەيىن» دەدى.
كۇن باتا ىنتىقبايدى ەرتە جەتتىم. كۇتۋشىدەن جاماعايىن جەڭگەسىنەن باسقا مەن ءۇشىن كورنەۋ جاقىن جۇرەتىن ءاليا عانا بار ەكەن. ۇلكەن قۇپيالىققا تۇسكەن مەھىردى بۇگىن «بازارعا سالماعانىن» ءجون كوردىم. باقاي مەن بىزدەن باسقا الدەقايدان كەلگەن كاپيتان، پورۋچيك دارەجەلى ەكى-ءۇش قازاق وفيتسەر وتىرىپتى. ومىربەك ءوزىنىڭ اسكەردە دوستاسقان ازاماتتارى ەكەنىن ايتىپ، اتتارىمەن تانىستىردى. ىلەلىك جىگىتتەر ەكەن. ەرتەڭ بىزبەن بىرگە جۇرەتىن ەكى روتا بارىن ىنتىقباي ايتىپ ەدى، وفيتسەرلەرى وسىلار ەكەنىن ءتۇسىندىم.
ۇسەن اتالعان وتىز جاس شاماسىنداعى سەمىزشە كۇرەڭ قىزىل كاپيتان ءوز روتاسىنىڭ «بەتى قايتىپ كورمەگەن، اسا قىران روتا» ەكەنىن ايتىپ، شىرەنە ءتۇستى. «نىلقىداعى توڭكەرىستەن كەيىن ءوزىم قۇراپ، ءوزىم باستاپ شىعىپ ەدىم. سودان شيحۋعا دەيىن گومينداڭ شەرىكتەرىنىڭ قانشاسىن قىرعانىمىزدى ءبىر قۇداي ءوزى بىلەدى، اقىرى سانىن الۋدان دا زەرىكتىك قوي» دەپ، ءبىر قولىن سەرمەي شالقالادى. سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ەرەن قىران ەكەنىن بايقاتاتىن اڭگىمەلەر دە اعىتىلا بەردى.
جالعاستىرا قويىلعان ەكى ۇستەلدىڭ تەرەزە جاعىندا مەنىمەن قاتار جايعاسقان پورۋچيك وعان جىميا كۇلىپ قويىپ وتىر ەدى. ءشاي ۇستىندە قۋىرداق كەلىپ، تومەنگى جاقتان ەكى بوتەلكە مولدىرەپ «وتىرا» قالعاندا، ۇسەننىڭ سول اڭگىمەسى ۇدەي ءتۇستى. اينالدىرىپ كەلىپ ايتپاعى روتا جاۋىنگەرلەرىنىڭ قىراندىعى ەمەس، تۇگەلىمەن ءوز «قىراندىعى» ەكەنى ءبىر شايقاستا جاۋ پۋليمەتىنان روتاسى تۇرا قاشقانىن ايتقاندا سەزىلدى، ءوزى اقىرىپ توقتاتىپ، الدىعا تۇسە «ۇمتىلىپتى»، گراناتتى تاستاپ-تاستاپ جىبەرىپ، پۋليمەتىن جويىپتى دا، «جاۋدىڭ بىت-شىتىن» شىعارىپتى.
بۇل «باتىرلىعى» ايتىلعاندا توردە ونىمەن قاتار وتىرعان ىنتىقباي كۇرجيە قاراپ قويدى دا، تاعى كۇلگەن پورۋچيككە ءبىر جاعىندا وتىرعان سالماقتى سارى كاپيتان كوزىن قىسا جىميدى. جەرلەس سەرىكتەرىنىڭ بۇل يشارالى كۇلكىسىنەن ۇسەننىڭ ماقتانشاق بىرەۋ ەكەنى بايقالىپ ەدى.
باقاي توستاعاندارعا اراق قۇيىپ، الدى-الدىلارىنا قويا كەلىپ كۇبىرلەدى ماعان:
- اراق ىشپەي باتىرلىق كوپىرگەن ەمەس، مىناۋىڭ ەندى ىشە كەلە تاريحتىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى، كورىپ وتىر!
- ساباقتاس، قىزمەتتەس دوستار! - دەپ توست كوتەرۋ سوزىنە ومىربەك تۇرەگەلدى، - شەشە جولاۋشىلاپ كەتكەن، ۇيىمدە قازىر وزىمنەن باسقا ەشكىم جوقتىعىنان دايىندىعىم ءجونسال بولسا دا، ەرتەڭ جۇرەتىندىكتەرىڭدى ەستىپ، ءدام تاتقىزىپ قالۋعا شاقىرىپ وتىرمىن. وسى توستاعاندى اماندىقتارىڭ ءۇشىن، جاۋدى جەڭىپ، ۇستەمدىكپەن قايتۋلارىڭ ءۇشىن كوتەرەلىك!
ءبىرىنشى توستى كوتەرىسىپ تاستاعانىمىزدا ۇسەن باتىر تىنىم تاپقان سياقتى، قۋىرداقتى تىنىشتىقپەن اساپ، ءشايدى ءۇنسىز ۇرتتاپ ەدى، ونىسى تاسقىندى كوڭىلىنىڭ ەكىنشى كۇشتى تولقىنىن كوتەرۋ الدىنداعى تىنىشتىق ەكەن: ءشاي قۇيا كىرگەن الياعا تۇنا قاراپ، جالتىراتا مايلاعان قارا شاشىن سىلاي ءتۇستى. ءاليا مەنىڭ اسكەري كيىم كيۋىمە كوڭىلسىزدەنىپ، مولدىرەگەن دىمدى كوزىن كوبىرەك توقتاتىپ قويىپ ءجۇر ەدى.
- كونۆوي* مۇرات! - دەپ دابىستادى ۇسەن. اۋىز ۇيدە تاماقتانىپ وتىرعان ەكى جاۋىنگەردىڭ ءبىرى سارت-سۇرت باسىپ كىرە چەس بەردى:
- كەلدىم، تاقسىر كاپيتان، كونۆوي مۇرات!
- سۇڭقار قايدا؟
- سۇڭقاردى شتاپ ناچالنيككە تاپسىرىپ شىققانسىز تاقسىر، كاپيتان!
- دەرەۋ ەرتىپ كەل، جوعالادى!
- قۇپ، تاقسىر كاپيتان، سۇڭقاردى ەرتىپ كەلۋگە!
اسىلىندە باقاي بولعىسى كەلمەيتىن باقاي «قوجا» مەن «قۇلعا» كەزەك قاراپ، كوزى جارق-جۇرق ەتە ءتۇسىپ ەدى:
- «تاقسىرىڭ» نە، توڭكەرىس جاۋىنگەرى! - دەگەنشە كونۆوي عايىپ بولدى. ىنتىقباي مەن ومىربەك ماعان قاراپ جىمىڭداستى. «سۇڭقار» دەگەنى اق شۇناق قانشىق يت ەكەنىن پورۋچيك ماعان سىبىرلاي ايتىپ كۇلدى. قىزىنىپ شيراي تۇسكەن باقايدى قاسىنداعى ومىربەك جانباستان شىمشىپ توقتاتتى دا، توستاعانىن كوتەرىپ تاعى تۇرەگەلدى:
- جولداستار، توعىشار «تاقسىر» اتالماي، توڭكەرىستىك «جولداس» اتالۋىمىز جولىمىزدىڭ بولۋى ءۇشىن قولايلى شىعار، سەندەردىڭ جولدارىڭا تىلەيتىن اق تىلەۋىمنىڭ ءبىرى وسى...
- توقتاي تۇر! - دەپ ءبىر قولىن جايا كوتەردى ۇسەن، - ايەلدەر تەڭدىگىن ۇمىتقانسىڭدار ما؟ الدە بۇرىننان وسىلايسىڭدار ما؟... مەشەۋلىكتەن قاشان قۇتىلار ەكەنسىڭدەر! كەل سۇلۋ بيكەش مۇندا، باتىر اعالارىڭنىڭ ورتاسىنان ورىن ال!
تۇلا بويىمەن سىقىلىق قاققان ءاليا جايناڭداي قاراپ، بۇگىن كۇتۋشىلىك مىندەتى بارىن ايتتى دا، ءشاي قۇيا بەردى.
- ءبىزدىڭ تارباعاتاي ول جونىنەن راسىندا دا مەشەۋ، - دەپ كوزىن سىعىرايتا جىميدى ومىربەك، - قىز-كەلىنشەكتەرىمىز دە فەوداليزم شىرماۋىنداعى ءبىر وڭباعان جۇرتشىلىق. ءسىزدىڭ توڭكەرىسشىل قىز-كەلىنشەكتەرشە قايىن اعا، قايىن اتالارىنان تەمەكى سۇراپ تا تارتا المايتىنىن قايتەرسىز؟ الدىمەن وسى قىزدى ءبىر جونگە سالىڭىزشى!
قارقىلداي كۇلگەن باقاي مەن ىنتىقبايعا ىلەسە ىلەلىك ەكى وفيتسەر كۇلىپ ەدى، ولارعا كوز قيىعىمەن ءبىر-ءبىر قاراپ قويعان ۇسەن ورنىنان شيراي تۇرەگەلىپ ءاليانى اراققا قولقالاۋمەن بولدى، «مەشەۋلىكتەن قۇتىلۋدى» وعان دا ايتىپ جاتتى.
- سوقتىڭ، سوقتىڭ! - دەدى سالماقتى سارىسى ومىربەككە قاراپ، - جەڭىلگەنىن مويىنداۋ دا باتىرلىق، كەل جىگىتتەر، ءۇي يەسىنىڭ وسى جەڭىسى ءۇشىن ءبىر كوتەرەلىك!
توستاعانىن بىزدەن بۇرىنىراق كوتەرىپ جىبەرگەن ومىربەك الياعا ىمداپ اۋىز ۇيگە شىقتى. ۇسەننىڭ زورلاۋىمەن قاتارىنا - كرەۋەتكە وتىرا كەتكەن ءاليا ونىڭ كۇبىرىنە سىلقىلداپ كۇلە قارادى ماعان، «كوردىڭ بە» دەگەندەي ويناقىلانا قارادى. «كوردىڭ بەسىنىڭ» ار جاعىندا شالقاقتاماۋىما ەسكەرتۋ دە بار سياقتى. ۇسەنگە كۇبىرلەي ءبىر جاۋاپ ايتا سالىپ، سىتىلىپ شىعا جونەلىپ ەدى، بۇل ءسوزىنىڭ: «ءبىزدىڭ ىشەتىن اراعىمىز باسقا، سودان ىشەيىن» دەگەنى ەكەنىن ارتىنان ءتۇسىندىم: ءبىر ريۋمكاعا قىزىل كۇرەڭ ءشاي قۇيىپ الىپ كىرگەن ءاليانىڭ سوڭىنان «قىزىل اراق» ەكەنىن راستاعانداي ۆينو بوتەلكەسىن الىپ ومىربەك كىردى.
- ال، اعاي، ءسىزدىڭ جەڭىسپەن امان-ەسەن قايتۋىڭىز ءۇشىن كوتەرەيىك! - دەپ ريۋمكاسىن ءاليا سوعىستىرعاندا:
- قايتا ورالعانىمىزدا ءسىزدىڭ امان-ەسەن، شىن نيەتپەن كۇتىپ الۋىڭىز ءۇشىن! - دەپ ۇسەن سوعىستىرىپ قاعىپ سالدى دا، قىزدىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى، - سۇلۋلاردىڭ ارقاشان باتىر ءۇشىن جارالعاندىعىن بىلەتىن شىعارسىز، كەل، وتىر مۇندا!
- كەشىرىڭىز، اعاي، مەن جۇمىستا ءجۇرمىن، ءشاي قۇيايىن! - دەگەن ءاليا لىپ ەتىپ بارىپ شاۋگىمىن ۇستراي الدى. ومىربەك ءبىر تىك ءسوز باستارداعى ادەتىنشە سوزا كۇرسىنىپ، قوناقتارىنا قارادى ەندى:
- ءجا...، جاڭاعى ءبىر ساتتە تاعى ءبىر توست كوتەرەتىن ءسوزىمدى باستاي بەرگەنىمدە، «تاقسىر كاپيتان» ۇسەن بۇيرىقپەن توقتاتىپ ەدى. جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيدى، ەندى سابىر ەتە تۇرسىن! قازىر مەنىڭ ايتا كەتەرلىك ءبىر قۋانىشىم، ءبىر ايانىشىم بار. قۋانىشىم - 44-ءشى جىل باسىنان بەرى كورىسپەگەن ساباقتاسىم ىنتىقبايدىڭ ۇيىمنەن ءدام تاتىپ وتىرۋى. سول ايرىلىسقاننان بەرى ناعىز باتىرلىق ءومىر باستاپ، ۇزدىكسىز ورلەپ كەلە جاتقانىن ەستىدىم. قانە، وسى دوستىڭ ۇزاق جاساۋى ءۇشىن، تابىستان-تابىسقا جەتە بەرۋى ءۇشىن الىپ جىبەرەلىك!
بوتەلكەدەگى ءشايىنان قۇيىپ العان ءاليا دا قاعىستىرىپ جىبەرىپ، مەنىڭ قاسىما ورىندىق اكەلىپ وتىرىپ، جاسىرا كۇرسىندى. ماعان قاراپ جالتاقتاي ءتۇسىپ، «اراق ەمەس، ءشاي ءىشتىم» دەپ كۇبىرلەدى سونان سوڭ. ءتوردىڭ ارعى شەتىندە وتىرعان ۇسەن بادىرايا ءبىر قاراپ قويدى قىزعا.
- سۇڭقار كەلدى تاقسىر، كاپيتان! - دەپ ساق ەتە ءتۇستى وسى كەزدە كونۆوي كىرىپ. «دەرەۋ» دەگەن بۇيرىقپەن تىم تەز جۇرگەن سياقتى، ساماي تەرى بۇرشاقتاپ، القىنىپ تۇر. كاپيتان دا ساق ەتە ءتۇسىپ بۇيىردى:
- تاماقتاندىرىلسىن!
- قۇپ، تاقسىر كاپيتان، سۇڭقاردى تاماقتاندىرۋعا!
بۇيرىقشىنىڭ ءوزى مەن مەنەن باسقا داستارقانداستار دۋ كۇلدى. ءوزى كومانديرلىك بۇيرىعىنىڭ رەسميلىگىن بۇزباۋ ءۇشىن كۇلمەگەن شىعار، مەن «بيعادىلىم دە وسىلاي قورلانعان-اۋ» دەگەن اشىنىشپەن كۇلمەدىم. باعانا، ۇيدە وفيتسەرلىك قالپاقتى شەكەمە قوندىرا قويعانىمدا، وسىنداي اۋلەكىلەردى ەلەستەتىپ، جات كورە قالعان ەكەن عوي مەنى.
- ەندى ايانىشىمدى ايتايىن، - دەدى ومىربەك، تولتىرا قۇيىلعان توستاعانىن تاعى دا قولىنا الىپ تۇرەگەلدى، - جان قۇرال اسىنىپ، جارقىراۋىق پاگون تاعىنعانداردان دا باتىرىراق ءبىر ساباقتاسىم وتىر وسىندا. تۋعان ەلىنە ادالدىعىمەن، جانقيارلىعىمەن گومينداڭنىڭ قاھارلى اپانىنا ەكى رەت كىرىپ شايقاسقان قاندىكويلەك قىران، كورەشەگىن تولىق كورىپ، جۇرەگى قانعا، شاشى اققا تولىپ قايتىپ ەدى. ەندى سەندەرمەن بىرگە ءۇشىنشى رەت اتتانعالى وتىر، - دەپ ءبىر كىدىرگەندە ءاليانىڭ بۇعا ءتۇسىپ كۇرسىنگەنى ەستىلدى، - كوز اشقالى كورگەنى ازاپ، قاۋىپ پەن قاتەر، كەدەرگى مەن كەسىر ەدى. وسى وتكەن ءبىر جىل بويىنا بىرەر كۇن ەركىن دەم الماي ميقىناتتانىپ گۇلدەندىرگەن قىزمەتىن دە تاستاپ اتتانعالى وتىر. كەل دوستار، وسى اسا ايانىشتى دوستىڭ امان قايتۋى ءۇشىن وسى ريۋمكانى سارقا كوترەلىك!
شالقالاپ تاكاپپارلانا وتىرعان ۇسەننەن باسقاسى تۇگەل شاپالاق سوقتى. اۋىر ىنتىقباي ىرشىپ تۇرىپ، قولىمدى الدى:
- تيتتەي دە ارتىعى جوق اقيقات ءسوز بولدى!
- ەركەك توقتى قوشاقان بولدىم دەپ ەنەسىن قومسىنباي، ەل قۇرباندىعىنا جاراسا، «ازامات» اتالار ەدى، «باتىر» اتالۋ وڭاي ما؟ -دەپ كۇلدىم مەن، - اسىرا باعالاپ قويعاندىقتارىڭا بورىشتىمىن، دوستار!
باقاي ۇمتىلىپ كەلىپ بەتىمنەن ءشوپ ەتكىزدى دە، ريۋمكاسىن قاعىستىرىپ جىبەرىپ قاعىپ سالدى. قولىمداعى ريۋمكانى جاقىنداعان بار ريۋمكاعا ءتيىستىرىپ، كوتەرە بەرىپ ەدىم، ءشايدى تولتىرا قۇيعان ريۋمكاسىن ءاليا دا سوزىپ، ساق ەتكىزىپ، مەنىڭ ءىشۋىمدى مۇڭايا باعدارلاي تۇرىپ ءسىمىردى. ءشايىن اشتىسىنعانداي تىجىرىنىپ قالدى سونان سوڭ. وتىرىكشىلىكتى اسا شەبەر كەلىستىرگەنىنە قاراپ قالىپپىن.
- مىنا ءسوز نەتكەن كەسەك؟ -دەدى سالماقتى سارى كاپيتان يەگىمەن مەنى نۇسقاي ۇسەنگە قاراپ. جاۋابىن ورتاداعى ىنتىقباي قايىردى:
- ءوزى ودان دا كەسەك ازامات.
ۇسەن قۋىرداقتان اساپ-اساپ جىبەرىپ، شايناڭداي سويلەدى:
- ءبىرىڭدى ءبىرىڭ ماقتاپ الۋ قيسىنىن ويلاپ وتىرىپ، اتا جولىن دا ۇمىتىپ قالدىڭدار-اۋ سەندەر، جاۋدان ەسە-تەڭدىك اپەرگەن ەڭسەلى اعالارىڭا ارناپ ايتاتىن العىستارىڭ قايدا؟ - دەپ الىپ، اۋزىنداعىسىن جۇتا قارادى جان-جاعىنا. داستارقانداستارىنىڭ سولەكەت شىققان سوزگە تاڭىرقاپ، جىم-جىرت قاراي قالعانىن ءوزىنىڭ ۇلى ءسوز ايتىپ ۇيالتقاندىعىنا بالاعانداي، ۇستەم مەرەيمەن سولقىلداپ كۇلە تۇرەگەلدى ورنىنان. ريۋمكاسىن كوتەرە شىرەنىپ، توست ءسوز سويلەيتىندىگىن ءبىلدىردى، - كەرەك جوق، كەرەك جوق، «بىلمەگەندى كەشىرمەسەڭ بىلگەندىگىڭ قايسى» دەگەن! - دەپ كىدىردى دە، - كونۆوي مۇرات! - دەپ شاقىردى تاعى دا.
- كەلدى تاقسىر، كونۆوي مۇرات!
- كۇلكىنى قويىپ، ەسىككە جاقسى قاراۋلارىڭدى بۇيىرامىن، ۇقتىڭ با؟
- قۇپ، تاقسىر كاپيتان، جاقسى قاراۋعا!
- ريۋمكالارىڭدى كوتەرە تۇرىپ تىڭداۋلارىڭدى وتىنەمىن! -دەپ بىزگە ەندى قارادى ۇسەن. ريۋمكالارىمىزدى جىميا كوتەرىسىپ تۇرەگەلدىك، - بۇل ايماقتى مىنا ءبىز ازات ەتكەنبىز. ەندى التايدى ازات ەتۋگە اتتاندىق. ءبىر-ءبىرىڭدى باتىرلىقپەن سىيلاۋعا وراي تۋدىرىپ بەرىپ وتىرعان قاھارمان ىلەلىكتەردىڭ داڭقى ارتا بەرۋى ءۇشىن، قىتايعا ساتىلعان كەرەيلەردى ادا-كۇدە جويىپ قايتۋ ءۇشىن وسى ريۋمكانى ادا-كۇدە جۇتىپ قويايىق!
- «تاريحتىڭ تاس-تالقانىن شىعارار» دەمەپ پە ەدىم؟ - دەپ باقاي كۇبىر ەتە ءتۇستى دە، ريۋمكاسىن داستارقانعا قويا سالدى. سەرىكتەرى سويلەۋشىنىڭ العاشقى سوزىنەن-اق ۇيالعانداي جىميا كۇلىسىپ، ريۋمكالارىن تومەندەتە بەرىپ ەدى، ىنتىقباي ۇستەل شەتىنە قويا جىميدى. ومىربەكتىكى دە «وتىرا» كەتكەن. مەن ريۋمكامدى «تاقسىردىڭ» كوزىنە كورسەتە سوزىپ اپارىپ، داستارقاننىڭ ءدال ورتاسىنا قويا قويدىم.
- نەگە بۇلاي قوياسىز؟! -دەپ ۇسەن تۇيىلە قارادى ماعان، - الدىمەن ساعان بۇيىرامىن، الىڭىز اق باسىم!
- داستارقانداستارىنا ورتاقتىعى جوق، زورلىق ءمۇيىزى بار ءسوز ريۋمكانى كوتەرتپەك تۇگىل ەدەنگە ۇرعىزار ەدى. وسى ءسوزدى سويلەۋدى ماعان دا بۇيىرساڭىز الايىن.
- بۇيىردى... «تاقسىر كاپيتاننىڭ» ءوزى بۇيىردى! - دەپ ومىربەك پەن باقاي قاتار داۋىستادى، - سەنىڭ سويلەۋىڭدى بۇيىردى!
- بۇيىرسا تولىعىمەن ورىندادىم!... شىڭ شىساي مەن گومينداڭعا قارسى ون جىلعا سوزىلعان توڭكەرىستىك قوزعالىستىڭ جەڭىس جەمىسى بۇكىل شىنجاڭ حالقىنا وسى داستارقانداعىداي ورتاق. توتەنشە ەڭبەك سىڭىرگەن التاي حالقى مەن ىلە حالقىنىڭ داڭقى ارتا بەرۋى ءۇشىن... ازعىرىندىعا ۇشىراعاندارىنىڭ تۋىسقاندارىمەن اپ-امان تابىسۋى ءۇشىن... جەكە باتىرلىقتىڭ جەر بولۋى ءۇشىن.. كوتەرەلىك دوستار، وسى توستى!
داستارقانداستار دۋ كوتەرىلىپ، ريۋمكالارىن شاق-شۇق قاعىستىرعاندا كەسەلدى كاپيتان كەكجيىپ وتىرىپ قالدى، ونىمەن دە قاعىستىرۋ ءۇشىن ريۋمكامدى سوزا بەردىم الدىنا. ورىندىعىنا شالقالاپ العان كاپيتان دوڭەس مۇرنىن تىجىرا، ۇستەمسي سۇرادى:
- قاي دارەجەڭىز ءۇشىن ماقۇلدىق ەتسەم بولار ەكەن؟
- تىم بولماعاندا فەلدفەبەل* شىعارمىن. ءبارىمىز ءبىر قولباسشىلىقتىڭ جاۋىنگەرلەرىمىز عوي ايتەۋىر، جاۋىنگەر دەگەن شىن ادام دەگەن ءسوز ەمەس پە، سول اتقا تولىق يە بولۋىمىز ءۇشىن ىشەلىك!
- مۇنداي ءسوز تەز كونگەندى عانا جەڭىل قۇتقارادى! - دەپ سالماقتى سارى كاپيتان ساقىلداي كۇلدى دە، ىنتىقباي كۇلىمسىرەپ قانا قۋاتتادى:
- ءيا، جەڭىلىرەك ءتۇسۋ ءۇشىن ءجون شىعار كىسىم، ءىشىپ جىبەرىڭىز!
- مەن قىڭىرلاردى قىلىشپەن تۇزەتىپ، باندىلاردى تىپ-تيپىل ەتۋ ءۇشىن ىشەمىن! - دەپ تىستەنە ساقىلداعان ۇسەن ريۋمكاسىن مەنىڭ ريۋمكاممەن «ءسۇيىسىپ» قالۋدان ساقتاعانداي، تەز جۇلىپ اكەتىپ اۋزىنا كەپتەي قويدى. مەن دە سالىق ەتكىزىپ كومەكەيىمە قۇيا سالدىم.
ساقىلداعان كۇلكى، شابىتتى قالجىڭدار ەندى ۇدەي ءتۇسىپ ەدى، سالماقتى سارى ىنتىقبايمەن كۇبىرلەستى دە، «ەرتەڭ جۇرەتىن بولعاندىقتان ەرتەرەك قايتۋدى» ايتىپ، ءۇي يەسىنە راحىمەت بىلدىرە تۇرەگەلدى. «تاقسىر كاپيتاننىڭ» قاسقىر مىنەزىن كورسەتپەي ەرتىپ اكەتكىسى كەلگەنىن سەزدىرە باس يزەپ، قولتىقتاي شىقتى ونىسىن.
تۇندە شاۋەشەكتەن تەلەفون كۇتەتىنىن ايتىپ، قونباي قوشتاسقان ىنتىقباي بىلاي شىعا بەرە مەنى وڭاشالاپ كىدىردى:
- سەنىڭ وسى ءتۇن كىرپىك ىلمەي قوشتاسارلىق بىرەۋىڭ بارىن سەزدىم، - دەدى قولىمدى قاتتى قىسا كۇلىمسىرەپ، - نۇريا قايتىپ كەلمەيتىن بولعان سوڭ... وسىنىڭ ءجون... ەكەۋمىزدىڭ بۇل جورىقتا قانداي مىندەت كوتەرەتىندىگىمىزدى ءبىلدىڭ بە؟
- بىلمەيمىن، بىراق ۇسەننىڭ جاڭاعى توست سوزىنە قاراعاندا، اسا قاتەرلى مىندەت كوتەرۋگە ءتيىستى ەكەنىمىزدى ءتۇسىنىپ سويلەدىم.
- باسە، ءداپ باستىڭ. المەن مايور اسا قىراعى ازامات قوي شىركىن، باعانا شاۋەشەككە جۇرەردە سەنى گەنەرالعا جاقسىلاپ تانىستىرىپ وتىرعان ۇستىنە باردىم. ەكەۋمىزدىڭ وسى روتالارمەن بىرگە جۇرەتىنىمىز سوندا ايتىلدى. مىندەت نۇسقاۋى ءبىز جۇرگەنشە كەلەتىن بولعان.
- وندا وسى سياقتى «تاقسىر كاپيتاندارعا» ساياسي كومەكشى بولعانىمىز عوي، قارسىڭنان كوزەيتىن جاۋدان ارتىڭنان كوزەيتىن جاۋ قيىن بولار-اق!
- كولەڭكەدە وتىرىپ، ىلەدەگى توڭكەرىس جەڭىسىنىڭ بۋىنا پىسقان وسىنداي كەۋدەلەر دە بار كورىنەدى. مۇندايلار گومينداڭعا قالاي كەزەنسە، التايداعى حالىققا دا سولاي كەزەنەتىنىن گەنەرالدىڭ ءوزى دە بايقاعان سياقتى، جاپپاي قىرعىنداۋعا قارسى شارا بەلگىلەپ بەرەر. بىراق، ناق مىنا ۇسەندەرمەن قالاي بايلانىس جاساۋ قاتەرسىز بولاتىنىن ءبىزدىڭ دە مىقتاپ ويلاستىرۋىمىز ءجون ەكەن. ال، تاڭەرتەڭ كەزدەسەرمىز.
ومىربەك پەن باقاي داستارقاندارىن ەندى ۇلكەن ۇيىنە جايىپتى. كىشى ۇيدەگى الگى قوناق ۇستەلىنە قايتا كەلىپ وتىرا كەتتىم. جارتى بوتەلكە اراق پەن ءبىر تالەڭكە ەت، ەكى كەسە، ەكى ريۋمكا تۇر. قارسى ۇيدەن ءاليا شىعىپ، ەكى ەسىكتى دە جابا كىردى. ماعان مۇڭايا قاراپ كەلدى قاسىما. قولىنان تارتىپ جانداستىرا وتىرعىزدىم.
- تاعى كەتەتىن بولدىڭىز با ەندى؟! - دەپ ءوزى جاق يىعىما قولىن استى دا، كەۋدەمە باسىن سۇيەي وكسىدى. قولىمنىڭ «تارتىپسىزدىگىنە» ءبىرجولاتا كەشىرىم جاريالاعانداي.
- ءيا، باراتىن بولدىم. قانداي پىكىرىڭ بار؟ جىلاماشى!
- ەندى نەدەيمىن، جولىڭىز بولسىن! - دەپ باسىن كوتەردى. تۇزەلىپ وتىردى دا، كاستيۋمىنىڭ جان قالتاسىنان قول ورامال الىپ، كوزىن ءسۇرتتى، - بىراق،... باستىقتىڭ بارىنە اشىق قارسى شىعا سويلەيتىن ادەتىڭىز بار ۇقسايدى!
بۇل سوزىنەن تىكسىنە قالدىم.
- باستىق بىتكەنگە باس ۇرا بەرۋ قاجەت پە ەدى؟!
- باس ۇرا بەر دەمەيمىن عوي، - دەپ قۇيقىلجي كۇلدى ءاليا، - باس تا ۇرماي، قارسى دا شىقپاي قويا سالۋعا بولادى عوي، جاقتىرماعانىڭىزعا قارسى شىعا بەرىپ قالاي وسپەكسىز؟
- دۇرىستى - دۇرىس، قاتەنى - قاتە دەمە دەمەكشىمىسىز؟ ءوسۋ، جوعارىلاۋ جولى سولاي دەگەنىڭىز بە؟
- سولاي بولماعاندا... مەن كورىپ جۇرگەن باستىقتاردىڭ ءبارى سولاي وسكەن. قاتە دەسەڭىز كەشىرىڭىز. بىراق جاڭاعى ءوزى ىزا بولىپ وتىرعان كاپيتانعا ايتقان سوزىڭىزدەن قاتتى شوشىدىم. اسىرەسە سوعىس ۋاقىتىندا مۇنداي مىنەز وتە قاتەرلى عوي.
نەگىزى بۇكىلدەي قاتە تۇسىنىك بولسا دا، سوڭعى سوزىنەن شىندىق جىلتراعان سوڭ ءاليانى قايتا قۇشاقتاپ وزىمە تارتتىم. «جاس ءوسىپ، جارلى بايىماي ما، قاتە تۇسىنىك تۇزەلمەي مە، تىرشىلىك بۋىنى قاتقانشا وسپەي مە؟...»
ءاليا تاعى دا جىپىلىقتاتىپ، جىتىرمەلەتە سويلەدى:
- بىرەۋدىڭ پىكىرىنە قارسى اشىق سويلەۋدى قيىن جەك كورەمىن. قارسى بولساڭىز دا ىشىڭىزگە ساقتاپ قويىپ، ارتىنان كورمەيمىسىز... ءوشىڭىز بولسا ورايى كەلگەندە قايتپاي ما؟
«جوق، مىناۋ - بۋىنى قاتقان كەكسە پىكىر، ارىسبەكتەي كارى تۇلكىنىڭ پىكىرى. قالاي جۇقتى ەكەن ەسىل سۇلۋعا!» -دەگەن ويمەن «اياماي» قىسا ءتۇستىم.... ول يەگىمنەن ەندى سۇيە باستاپ ەدى، ىشكى ءۇيدىڭ ەسىگى قاعىلدى. قۇشاعىمنان سەرپىلىپ بوساپ، تۇزەلە قالدى ءاليا.
- ءالى «ۇيىقتاماي» وتىرعاندارىڭ قالاي؟ -دەپ جىمىڭداي كىردى ومىربەك. جاتۋعا دايىندالىپ بولىپ كىرگەن ەكەن. شكاپتان ءبىر ستاكان اكەلدى دە ۇستەلدەگى بوتەلكەدەن ءۇش ستاكانعا قۇيدى. - كەل، ىشەلىك، كەلىسىپ قالعان ەكەنسىڭدەر، قۇتتىقتايمىن! - دەپ كوتەردى. قىز ىشپەيتىندىگىن ايتىپ، ازار دا بەزەر بولعان سوڭ ەكى ستاكاندى ەكى قولىما ۇستاي تۇرەگەلدىم. ءالى دە اياعىشتىقپەن جەتىلىڭكىرەمەي وتىرعان ۇجدانىمدى اراقپەن قايراي تۇسكىم كەلىپ ەدى. ستاكاننىڭ بىرەۋىن ءاليا ۇستاي الدى دا، ەكەۋمىزدىكىنە شاق-شۇق قاعىستىرىپ جىبەرىپ، قاعىپ سالدى...
- ال، «ۇيىقتاڭدار» ەندى! - دەپ قىزعا كولەڭكەلى جاق كوزىن ماعان قاراتىپ قىسىپ قالعان ومىربەك كەرەۋەتتەگى اديالدى جۇلىپ تاستاپ، باس جاققا جاستىق قويا سالا جونەلدى. ۇيىنە قايتۋدى ايتىپ، اپارىپ سالۋىمدى ءوتىنىپ وتىرعان بويجەتكەن، كاستيۋمىن جاۋىپ كۇتپەي-اق شەشىپ، ورىندىق ارقالىعىنا كيگىزە قويدى. «الگىندەي وتىرايىقشى، قورقامىن» دەدى سونان سوڭ.
- ءوزىڭ ايتقانداي، «قارسى پىكىردى بۇلاي اشىق قويۋدىڭ» كەرەگى نە! قورقۋدى دا «ىشكە ساقتاپ قويىپ»، جازاسىن «ورايى كەلگەندە» بەرەرمىز! -دەدىم مەن.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، قارسى پىكىرلى ادامعا اشىق قارسى سويلەۋدى جەك كورىپ، جاسىرىن يلەۋدى سۇيەتىن سول سۇلۋعا قولدانعان سونداعى جازامدى جاقتىرىپ-اق قالعان شىعارسىز. «شىنىڭدى» سويلە دەپ شىجىمداپ وتىرعان قازىرگى سىزگە سول كەزدىڭ وزىندە-اق سوقتانداي جاعىمدى ءىس ىستەپپىن عوي. شىنىن سويلەيمىن دەپ بۇل تاراۋدا ءسىزدى قىلمىستان اشىقتىرىپ العانىمنىڭ ءوزى دە زور قىلمىس ەمەس پە؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* ۆزۆود (پاي) كومانديرىن جاي اسكەرلەر وسىلاي اتايتىن.
* كونۆوي (ورىسشا) - اتقوسشى، كۇزەتشى، قاراۋىلشى.
* فەلدفەبەل (ورىسشا) - اسكەري دارەجەلەرىنىڭ ەڭ تومەنى.
