رەداكتسيا: وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن سايتىمىزدا عىلىم دوكتورى، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى الماسبەك ابسادىق مىرزانىڭ اعارتۋشى ۇستاز ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جەرلەنگەن ورنى مەن وتباسىلىق سۋرەتىنە قاتىستى بىرنەشە زەرتتەۋ ماقالاسى جاريالانعان بولاتىن.

اتالعان ماتەريالدار: 

التىنسارين بەدەرلەنگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى

التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟..

ىبىراي التىنسارين قايدا جەرلەنگەن؟

بۇگىن رەداكتسيامىزعا قوستانايداعى ىبىراي التىنسارين اتىنداعى مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى سالتانات وتەلباەۆا حانىم الماسبەك اباسدىق مىرزانىڭ زەرتتەۋ ماقالالارىنا جاۋاپ جولداپتى.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇنداي وي جارىسىپتىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قۇقىلى. ءبىز اۆتوردىڭ جاۋاپ ماقالاسىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىز...

التىءنساريننىڭ اق مازارى – ازاتتىعىن اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاعىن رۋحتاندىراتىن كيەلى نىسان

جۋىردا «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا اعارتۋشى قايراتكەر ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جەرلەنگەن جەرى، قىستاۋى جايىندا عىلىم دوكتورى الماسبەك ابسادىقتىڭ فاكتىدەن گورى ءوزىنىڭ بولجامىنا نەگىزدەلىپ جازىلعان ماقالالارى جاريالاندى (سىلتەمە ارقىلى ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسىمەن تانىسىپ شىعۋعا بولادى)

اۆتور اعارتۋشىنىڭ قازىرگى جاتقان جەرىنە كۇمانمەن قاراپ، قورىتىندى جاساعانى دا كوپشىلىكتى ويلانتىپ تاستادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ىبىراي التىنسارين قازىرگى قويىلعان كەسەنەدە ەمەس، قوستاناي قالاسىنىڭ ىشىندەگى قورىمداردىڭ بىرىندە جەرلەنگەن. 

ىبىراي التىنسارين توبىلدىڭ ارعى بەتىندە، ءوز اتا باباسىنىڭ جاتقان قورىمى، اتاسى بالعوجا بي ماڭگىلىك تىنىستاعان «اق تامدا» جەرلەنگەن. ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىندا 1875 جىلدان باستاپ اعارتۋشى ءومىرىنىڭ سوڭعى مينۋتىنا دەيىن ىبىرايدىڭ جانىندا بولعان شاكىرتى ع.بالعىمباەۆتىڭ قولجازبا ەستەلىگىنىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالعان. بالعىمباەۆتىڭ ءسوزىن تىلگە تيەك ەتكەن ماقالا اۆتورى ەستەلىكتىڭ تولىق نۇسقاسىمەن تانىس بولماعان ءتارىزدى.

ەستەلىكتە: «ۆ دەن ەگو سمەرتي سوۆەرشيلي پو مۋسۋلمانسكومۋ وبىچايۋ وموۆەرەنيا تەلا پوكوينوگو پري ۋچاستي مۋللى 6-7 چەلوۆەك، پوتوم وكۋتالي تەلو يز بەلوي ماتەري، حورونيلي ۆبليزي دوما (زيموۆكي) ۆ ودنوي ۆەرستە، ۆ وبششەي مازاركە، گدە رانشە حورونيلي ۆسە ەگو رودستۆەننيكي ي دەد بالعوجا بي، ۆ وگرادكە، نازىۆاەموي اك تام (بەلايا مازاركا). (1 سۋرەت)

بالعىمباەۆتىڭ جازعان ەستەلىگى

«پري پەرەەزدە يز تۋرگايا ۆ كۋستاناي يبراي التىنسارين ەتوت سۆوي دوم پرودال پود تۋرگايسكوە رەمەسلەننوە ۋچيليششە ي پوسترويل نا ەتي دەنگي ۆبليزي كوستانايا زا ر. توبىل ۆ 4 ۆەرستاح وت كۋستانايا دەرەۆياننىي دوم س 5-6 كومناتاح س نادۆورنىمي پوسترويكامي، يز دەرەن ي زابوروم يز توگو جە ماتەريالا. نەسومنەننو ەمۋ، كاك پريبىۆشەمۋ پوسلە دولگوگو وتسۋتستۆيا، پوموگلي بليجايششيە رودستۆەننيكي گلاۆنىم وبرازوم دوستاۆكوي ستورويماتەريالوۆ ي رابوچيح رۋك (ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورى، «ۆوسپومينانيا بالگىمباەۆا وب ي. التىنسارينە»، 62-129 ب.) 2 سۋرەت

ع.بالعىمباەۆتىڭ جازعان ەستەلىگى

بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىندە دە، ءبىر جارىم عاسىرداي ۋاقىتتا ەل اۋزىندا دا، جازبا دەرەكتەردە دە اعارتۋشى ىبىرايدىڭ «اق تام» (كەيدە «اق بەيىت») دەپ اتالاتىن بالعوجا ءبيدىڭ مازارىنىڭ قاسىندا، توبىلدىڭ  ار جاعىندا جەرلەنگەنى، التىنسارين تۇرعان ءۇيدىڭ قازىرگى ميچۋرين اۋىلدىق مەكەنىنىڭ ماڭىندا بولعانى، قىستاۋ قاسىنداعى كول «ينسپەكتور كولى» اتانعاندىعى (ينسپەكتور بولعان ىبىراي وسى جەردە تۇرعاندىقتان قۇرمەتپەن حالىق اتاپ كەتكەن) – اقيقات.

وزگە دە دەرەكتەردى سويلەتەيىك:

1850 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا شارتتى كەڭەسشى ي.يا.وسمولوۆسكيدىڭ ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى م.ۆ. لادىجەنسكيگە بەرگەن راپورتىندا جاڭبىرشين بالعوجانىڭ ۇزىن قىپشاقتىڭ التىباس تارماعى ءبيىنىڭ بالاسى ەكەندىگى، جايلاۋى توبىلدىڭ باس جاعى مەن قازانباسىنىڭ ماڭايىندا، قىستاۋى – توبىل بويىندا، اراقاراعاي ورمانىندا بولعانى كورسەتىلەدى. بۇل ايتىلعان جايلاۋ دا، قىستاۋ دا توبىلدىڭ وڭ جاعىندا.

(3 سۋرەت)

ي.يا. وسمولوۆسكيدىڭ  م.ۆ. لادىجەنسكيگە بەرگەن راپورتى

قوستاناي قالاسىنىڭ وڭ جاعالاۋى مەن سول جاعالاۋى جايىندا قالا تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردە: «نەكوتورىە ارحيۆنىە يستوچنيكي سۆيدەتەلستۆۋەت و توم، چتو ۆ يۋلە ي اۆگۋستە 1879 گودا – ا يمەننو ەتوت گود ۋ ناس پرينياتو سچيتات گودوم وسنوۆانيا گورودا – نا ۋروچيششە كوستاناي يز ورەنبۋرگا پريبىلو 300 سەمەي پەرۆىح پوسەلەنتسەۆ. پوسەلەنتسى رازمەستيليس تابوروم نا لەۆوم بەرەگۋ توبولا – تام، گدە تەپەر مالىي موست، دو پوزدنەي وسەني وني جيلي ۆ شالاشاح ي پەششەراح، وجيدايا پريبىتيا پەرەسەلەنچەسكوي كوميسسي، كوتورايا دولجنا بىلا وتۆەستي زەمليۋ پود ۋسادبى» دەپ جازىلعان. سونداي-اق، «پري دەتالنوم يزۋچەني ۆوپروسا وكازالوس، چتو دليا ۋسترويستۆا گورودا نا ۆىبراننوم گۋبەرناتوروم مەستە نەوبحوديمو سسەليت س پراۆوگو بەرەگا توبولا 71 كيبيتكۋ اۋلا، ۆحوديۆشەگو ۆ اراكاراگايسكۋيۋ ۆولوست. گەنەرال كونستانتينوۆيچ پرەپولاگال وتۆەستي پود گورود نا وبويح بەرەگاح توبولا ۋچاستوك ۆ 1330 دەسياتين، ۆ توم چيسلە دەسيات تىسياچ دليا پريگرودنوگو زەملەدەلچەسكوگو پوسەلكا، چيسلەننوستيۋ ۆ تىسياچۋ دۋش مۋجسكوگو پولا.» (پ.م. چەرنىش، وچەركي يستوري كۋستانايسكوي وبلاستي (يستوريچەسكايا ليتەراتۋرا). كۋستاناي. 1995 گ. 9-10 ستر.)

قالا سالىنباي تۇرعاندا توبىلدىڭ وڭ جاعى بوس بولماعان، ول جەردى جەرگىلىكتى قازاقتار جايلاعان. ال توبىلدىڭ سول جاعالاۋى بوس بولعاندىقتان، وعان پەرەسەلەندەر قونىستانعان. وسىدان-اق، ىبىرايدىڭ اتا-باباسى توبىلدىڭ وڭ جاق القابىن يەمدەنگەنى ەشقانداي دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن ناقتى دەرەك ەكەنى اڭعارىلادى.

مىنا دەرەكتە: «ودناكو دەلو نەوجيداننو دليا ۆلاستەي وسلوجنيلوس. سوزۆاننىي ۋەزدنىم ناچالنيكوم ۆولوستنوي سەزد «پونەۆولە سوگلاشاياس نا ۋستۋپكۋ ۆ ترەبۋەموم ۆيدە، ۆ  پريگوۆورە سۆوەم پروسيلو دوزۆولەني «وتۆود پوترەبنوگو گورودۋ س پوسەلەنيەم كوليچەستۆا زەملي سدەلات ودنۋ ستورونۋ توبولا، نا كوتوروي نەت ني ودنوي زيموۆكي، ا پوتومۋ نە پريدەتسيا نيكوگو نە ۆىسەليات»  ۆولوستنوي سەزد پروسيل تاكجە «و ۆوزموجنوم سوكراششەني چيسلا پوسەلەنتسەۆ حوتيا بى دو 200 دۋش» (پريگوۆور اراكاراگايسكوگو ۆولوستنوگو سەزدا، 28 مارتا 1880 گ.).

بۇل دەرەكتەن بولىس سەزى قونىس اۋداراتىندار ءۇشىن توبىل وزەنىنىڭ بىردە-ءبىر قىستاۋ جوق جاعىن، ياعني سول جاق بەتىن قاجەتتى جەر كولەمىن الۋعا رۇقسات سۇراپ وتىر.

1880 جىلعى 4-ساۋىردە ى.ءالتىنساريننىڭ تورعاي قالاسىنان ۆ.كاتارينسكيگە ارناعان حاتىندا گازەتكە جازعان ءوز ماقالاسى جايىندا بىلاي دەيدى: «قازاق ەلىنە ورىس سەلەندەرىن اكەلىپ ورناتپاق بولعان پىكىرلەرگە قارسى ەكەنىمدى ءبىلدىردىم. سوندىقتان قولايسىزداۋ ىستەپ وتىرعانىمدى بىلە تۇرسام دا، وعان قارسى ەكەنىمدى بىلدىرۋگە بەل بايلادىم» – دەۋى سول كەزدەگى ۇكىمەتتىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا، ءماجبۇرلى تۇردە جەرىن الۋعا قارسىلىق كورسەتەدى. ىبىراي التىنسارين ءوزى قارسى بولا تۇرا سەلەندەر ورتاسىنا بارىپ قونىس تەپتى دەۋدىڭ قيسىنى مۇلدەم كەلمەيدى.

قازىرگى قوستاناي اۋدانىنىڭ ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن توبىل قالاسى (زاتوبولوۆكا) ەرتەدە «قۇتتى الاپ» دەپ اتالعان. بۇل تۋرالى بەيىمبەت مايلين «جالبىر» پوۆەسىندە جازعان. «توبىل وزەنىن تومەن قۋالاي ءجۇرىپ وتىرساڭ، ءبىر اۋىلدان كەيىن ەكىنشى اۋىل كەزدەسىپ، قوستاناي قالاسىنا جەتكەنشە ەكى بولىس ەلدىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنان شىققانداي بولاسىڭ. اسىرەسە، جەرىن ايتسايشى. ات شاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان كەڭ الاپتار – توبىل وزەنى تاسىعان كەزدە  تەڭىزدەي بوپ كەتەدى.  «ءۇي ورنىنداي جەردەن ءبىر كەبەن ءشوپ بەرەتىن «توبىلدىڭ قۇتتى الابى» اتانعان جەر وسى. الاپتىڭ ءشوبى بايدىڭ مالىنا سۇلىدان دا جۇعىمدى» (ب.مايلين. «ەل سىرى»، الماتى: جازۋشى، 1994 ج.). اتاقتى بي، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن ءىرى تۇلعا بالعوجا جاڭبىرشىۇلى «تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن» شۇرايلى جەرگە قونىستانباي، قايدا قونىستانادى؟! تاعى قاراڭىزدار: توبىلدىڭ وڭ جاعىندا القاۋ، باساعاش، بۇلتىڭ، جىلاندىوي، كەڭارال سىندى قازاق اۋىلدارى ەرتەدەن قالىپتاسقان. ال توبىل وزەنىنىڭ سول جاعىندا ىلعي ورىس سەلەندەرىنىڭ ەلدى مەكەندەرى: جۋكوۆكا، داۆىدەنوۆكا، الەكساندروۆكا، كامەنكا، ۆۆەدەنكا ت.س.س. كەتە بەرەدى.

پەرەسەلەنتسى زاحۆاتيلي ۋ كازاحوۆ ۆمەستو 13 تىسياچ بولەە 40 تىسياچ دەسياتين ۋدوبنوي دليا سەلسكوگو حوزيايستۆا زەملي، ي تاكيم وبرازوم، زاتوبولسكي پوسەلوك بىل وسنوۆان نا ساموۆولنو زاحۆاچەننىح زەملياح، ەگو دولگو داجە ۆ وفيتسيالنىح دوكۋمەنتاح نازىۆالي «سامودۋروۆكا». («سپراۆوچنيك ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنوگو دەلەنيا كوستانايسكوي وبلاستي، يزدانيە پەرۆوە، كوستاناي، 2004, ستر. 23).

ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەسۆوسىن ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم ءا.دەربىسالين: «بالعوجا اۋلى جازدا كوكيىق (تالاپكەرگە باراتىن جولدا) توڭىرەگىندەگى كولدەردى جايلايدى. بۇل – توبىل بويىنداعى بالعوجا قىستاۋىنان وڭتۇستىك شىعىس بەتتە 20-25 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى جەر. كۇز تۇسسە بالعوجا اۋلى كوكيىقتاعى جايلاۋدان توبىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ىزالىق اتالاتىن ويپاڭعا (قازىرگى قوستانايدان 3-4 شاقىرىم جەر) كوشىپ كەپ، بيە بايلاتتىرىپ، ءبىراز وتىرادى. كەيدە جاز جايلاۋعا كوشەر الدىندا دا وسى ارادا 15-20 كۇن ايالدايدى. وسى ىزالىققا جالعاس توبەشىك (قازىر ىبىرايدىڭ بەيىتى تۇرعان جەر) بالعوجانىڭ تورەلىك، ءبىتىم سۇراپ كەلگەن جۇرتتى القا-قوتان جيىپ الىپ بيلىك، شەشىم ايتاتىن جەرى كورىنەدى. (ىبىراي (يبراھيم) التىنسارين: دەرەكتى بايان. – الماتى: «اردا»، 2005 ج.، 12-بەت).

1978 جىلى قر ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆكە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تۋىسى، اعارتۋشىنىڭ جارى ايعانىستىڭ تاربيەسىن كورگەن، نۇعىمان قوشانۇلىنىڭ نەمەرەسى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءماريام حاكىمجانوۆا تاپسىرعان «قازاق حالقىنىڭ پەداگوگ-اقىنى» قولجازبا قۇجاتىندا «بالعوجا ءبيدىڭ اتا قونىسى – توبىل وزەنىنىڭ بويى، قىستاۋى دا سول جەردەن قاشىق ەمەس. ال ءيبراھيمنىڭ كەيىنگى قونىسى – قازىرگى زاتوبول اۋدانىنا قارايتىن «تالاپكەر» سوۆحوزى ورنالاسقان جەر. اياق كوكيىقتىڭ ماڭىندا مەدەت، ايسارى، ۇزىنكول دەيتىن ءۇش كول بار. مەدەت كولىنىڭ جاعاسى – ءيبراھيمنىڭ جايلاۋى. جەرگىلىكتى حالىق بۇل كولدى التىنسارى كولى دەپ اتاعان. (ىبىراي التىنسارين تۋرالى ماقالالار، 1978-1991 ج. قر وما. وپ.2. 81 ءىس). ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ وسى سوزىنەن-اق، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى كۇمان كەلتىرۋدىڭ ءوزى – ارتىق. (4- سۋرەت)

مەملەكەتتىك ارحيۆكە تاپسىرعان م. حاكىمجانوۆانىڭ ماقالاسى

1990 جىلى بەلگىلى كينورەجيسسەر قاليلا وماروۆ ءماريام حاكىمجانوۆا تۋرالى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن بولاتىن. بۇل ءفيلمنىڭ رەجيسسەرىمەن بايلانىسقا شىعىپ، ءماريام اپايمەن سۇحباتى جايلى سۇراستىرعان ەدىك.

ق.وماروۆ: «كينوتۇسىرىلىم جاساعاندا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ زيراتىنا ءماريام اپاي ەكەۋىمىز باردىق، ءماريام اپايدىڭ ەسكەرتكىشتى اشقان كەزدە كوپ ادام جينالدى، قازىرگى ميچۋريندەگى زيرات ورنىن ىبىرايدىڭ جەرلەگەن جەرى دەپ كورسەتتى. ايعانىستىڭ تىزەسىندە وسكەن ءماريامنىڭ اعارتۋشىنىڭ جاتقان جەرى دەپ باسقا جەردى كورسەتپەيتىنى انىق».

«اتامەكەن» دەرەكتى فيلمىندەگى ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ ءسوزى: «وتكەندى ۇلگى ەتپەي جاڭا جارقىراپ كورىنبەيدى عوي. مەن بۇل جەردە ايتايىن دەگەنىم: ەسكى تاريحي مۇرالاردىڭ ازىپ-توزىپ كەتكەندىگى. بالا كەزىمىزدە قوستانايدان ءۇش شاقىرىم جەردە «اقبەيىت» دەگەن زيرات بولدى. بالعوجانىڭ، قانقوجانىڭ زيراتى سول جەردە ەدى. ىبەكەڭنىڭ باسىندا، ءوزىنىڭ باسىندا دا كوك رەشەتكا، سوسىن ءشاريپا دەگەن سەگىز جاسار قىزى، ونىڭ دا باسىندا رەشەتكا، ءبارىنىڭ باسىندا كادىمگى كوكتاس بولاتىن. ال ىبەكەڭنىڭ باسىنداعى كوكتاستا كىسى بويى كەتپەن سابى بولاتىن. سونىڭ ەندى ارعى بەتىندە اقىن نۇرجان ناۋشابەۆتىڭ ولەڭى جازىلعان.

بەلگىلى ىبىرايتانۋشى عالىم سەرىكباي وسپانۇلى «ىبىراي جولى» (قوستاناي، 2021 ج.) ەڭبەگىندە: «ى.التىنسارين تۋىپ-وسكەن جەر – اق قايىڭ ارالاس قالىڭ قاراعايلى، شۇرايلى مەكەن. ەكى اۋىلدىڭ اراسىنداعى ورماندى دالانى ەل اراقاراعاي (ەكى اۋىلدىڭ ارسىنداعى قاراعاي) اتاپ كەتكەن. ى.التىنسارين ماۆزولەيى تۇرعان جەر – اقبەيىت. توبىلدىڭ وڭ جاعى. بالعوجا بيگە تاستان قالاپ بيىك اق كۇمبەزدى تام سالىپتى. سول تامنىڭ مۇناراسى كۇنمەن شاعىلىسىپ الىستان كورىنەدى ەكەن. سوندىقتان دا ۇلى اعارتۋشىنىڭ اتا-بابالارى جاتقان قورىم – «اقبەيىت» اتالىپ كەتكەن. وسى اقبەيىتتىڭ قاسىندا كەيىن حالىق ىبىرايدىڭ قىزمەتىنە قاراي «ينسپەكتور كولى» اتاپ كەتكەن ايدىن كول جارقىراپ جاتىر. بۇل كول بۇرىن مەدەت اتالىپتى» دەپ جازادى. بۇل جەردە «ينسپەكتور كولى» اتانعان «مەدەت» كولىن ءماريام حاكىمجانوۆا بۇرىنىراقتا «التىنسارى كولى» دەپ اتالدى دەيدى. دەمەك، كەزىندە زاتوبول اۋدانىنا قاراستى بۇل جەر – ىبىرايدىڭ قونىسى بولعاندىعىنىڭ ايعاعى.

ىبىراي ءالتىنساريندى 40 جىلدان استام ۋاقىت زەرتتەگەن بەگەجان سۇلەيمەنوۆ: ىبىراي التىنسارين 1889 جىلى شىلدەنىڭ 17-جۇلدىزىندا كۇندىزگى ساعات 11-دە 48 جاسقا تولۋىنا ءۇش اي، ءۇش كۇن جەتپەي دۇنيەدەن وتەدى، سانسىز حالىق جينالىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرى بويىنشا ءوز ۇيىنەن قاشىق ەمەس،  توبىل وزەنىنىڭ ماڭىنداعى اكەسىنىڭ قاسىنا جەرلەنەدى. (ىبىراي التىنسارين تاعىلىمى: ادەبي-سىن ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر – الماتى: جازۋشى، 1991.» 30-بەت). سونداي-اق، زەرتتەۋشىنىڭ: «...ىبىراي التىنسارين قوستاناي قالاسىنان 3 شاقىرىمداي جەردە، توبىل وزەنىنىڭ يىنىندە، ءبىر كىشكەنە كولدىڭ جاعاسىندا، ءوز قاراجاتىمەن ءۇي سالدىرىپ، سوندا تۇرىپ، ينسپەكتورلىق قىزمەتىن اتقاردى. ءوزىنىڭ ولەر شاعىندا سول ءۇيىن ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە ىستەيتىن مۇعالىمدەرگە باعىشتادى. ول ءۇي كەلەشەكتە دەمالىس ۇيىنە اينالدى. ال 500 دەسياتيناداي (555 گا) وزىنە ءتيىستى جەرىن، ول قوستاناي قالاسىندا اشىلعالى جاتقان اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنە باعىشتادى. التىنسارين مەكەندەگەن جەردەگى كولدى حالىق «ينسپەكتور كولى» دەپ اتادى،– سول كول وسى ۋاقىتقا دەيىن «ينسپەكتور كولى» دەلىنىپ كەلدى». (ي.التىنسارين: تاڭدامالى شىعارمالار، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسى، الماتى، 1955 جىل).

5 سۋرەت

التىنسارين قايتقاننان كەيىن، الەكتوروۆ ينسپەكتور بولىپ تاعايىندالىپ، 90 جىلداردا ۇكىمەت اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىن اشۋعا رۇقسات بەرىپ، ى.ءالتىنساريننىڭ رۋىنان 500 دەسياتين (555 گا) جەردى ۋچيليششە سالۋعا الادى. بۇل ايماق، سونداي-اق، التىنسارين وتباسىنىڭ ءۇيى حالىقتىق مەكتەپ ينسپەكتسياسىن باسقارۋعا اۋىستىرىلدى جانە «ينسپەكتورلىق» دەگەن اتاققا يە بولدى. التىنسارين ءۇيى 1905 جىلى قوستاناي ۋەزىنىڭ حالىق مەكتەبى ينسپەكتورلارى ءۇشىن ساياجاي رەتىندە پايدالانىلدى. 1905-1906 جىلدارى قوستاناي قالاسىنىڭ مۇعالىمدەر ۇجىمى جاز مەزگىلى كەزىندە، قالا مۇعالىمدەرىنىڭ ساياجايى جانە دەمالىس ءۇي رەتىندە ءۇيدىڭ ءبىر بولىگىن ينسپەكتورلارعا بەرۋدەگى وتىنىشتەرى ىسكە استى.

«اسكەري كوممۋنيزم» كەزىندە بۇل ءۇي زاتوبول سەلوسىنا قارىزعا ساتىلادى، جەر زاتوبول سەلوسىنا اۋىستىرىلدى. ودان بۇل ءۇيدى بۇزىپ، اعاشتارىن قۇرىلىس ماتەريالىنا پايدالانادى. 1920 جىلى مادەني وشاقتار سالىنا باستاپ، ىبىرايدىڭ ءۇيىنىڭ اعاشتارىمەن كلۋب تۇرعىزىلادى. كلۋب 1965 جىل قيراتىلىپ، ماتەريالدارىمەن ءدارىحانا سالىنادى. اعاشتان سالىنعان ءدارىحانا 1990 جىلى جابىلىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارى وسىمەن زىم-زيا جوق بولادى. بىزگە بۇل اقپاراتتى جەتكىزگەن ىبىراي مەكتەبىنىڭ تۇلەگى، ىبىرايدى ناسيحاتتاۋشى عالىم، ف.ع.ك. قالقامان جاقىپ «ىبىرايدىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر اعاشىن تابا الماي، تابان توزدىردىم» دەيدى.

قوستاناي قالاسىنداعى ورىس-قازاق مەكتەبى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىرى، ى.ءالتىنساريننىڭ قىزمەتتەس دوسى ف.سوكولوۆ:«جيل نا زيموۆكە، چتو ۆ 3-ح ۆەرستاح وت كوستانايا. ا. ي. ك. ي يا پوچتي ەجەدنەۆنو پەشكوم پوحاجيۆالي ك نەمۋ ي پرەلەستنو ۆرەميا پروۆوديلي، تو ۆ بەسەداح، دەرجا ۆ رۋكاح پو چاشكە كۋمىسا، تو ۆ چتەني» («يز پيسما ف.د. سوكولوۆا وت 9-گو اۆگۋستا 1889 گودا، ك ن.ي.»).

سونداي-اق، ف.سوكولوۆ «نا درۋگوي دەن ەگو پوحورونيلي نەدالەكو وت زيموۆكي، ريادوم س ەگو وتتسوم، نا بەرەگۋ رەكي توبولا» دەگەنى – بالعوجا ءبيدىڭ اتا قونىسى – توبىل وزەنىنىڭ بويى، ىبىرايدىڭ قىستاۋى دا سول جەردەن قاشىق ەمەس، اراسى 3 شاقىرىمداي جەر ەكەندىگى – بارلىق اۋىزشا دا، جازباشا دەرەكتەردە كەلتىرىلگەن مالىمەت.

ف.سوكولوۆتىڭ ەستەلىگىمەن تانىس بولعان، ونى ءوزى قۇراستىرعان «ۆوسپومينانيا وب ي.ا. التىنسارينە» (قازان، 1891 ج.) اتتى جيناققا ەنگىزگەن ن.يلمينسكي: «17 يۋليا 1889 گودا سكونچالسيا، ۆ سۆوەم زيموۆوچنوم دومە ۆبليز پوسەلكا كوستانايا، كيرگيزين يبراگيم التىنسارين، 48-مي لەت». بۇل جەردە يلمينسكي قوستانايدا دەپ تۇرعان جوق، قوستاناي پوسەلكەسىنە جاقىن جەردە دەپ اتاپ كورسەتەدى. ال قوستاناي – توبىلدىڭ سول جاق بەتىندە ورنالاسقان. ەگەر ءار سوزگە ءمان بەرەتىن بولساق، بۇل جەردە «قوستاناي پوسەلكەسىندەگى قىستاۋدا» دەپ ناقتى جازار ەدى عوي.

قوستاناي وبلىسىنىڭ مەموريالدىق مۋزەي قورىندا ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى كەڭەسى قوستاناي قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىسى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جەرلەنگەن جەرىن ساقتاۋ تۋرالى» شەشىمى بار. قوستاناي قالاسى، 10 قىركۇيەك، 1947 جىل. ىبىراي التىنسارين قابىرىن قورشاۋ جانە تۋعان-تۋىسقاندارى جاتقان قورىمنىڭ سۇلبالىق جوسپارى ناقتى سحەمامەن كورسەتىلگەن.

(6-سۋرەت).

سحەمالىق جوسپاردا ىبىرايدىڭ جانە ونىڭ جانىنداعى تۋىستارىنىڭ جەرلەنگەن جەرلەرى ناقتى سىزبامەن بەرىلگەن.

ەندى وسى سىزباعا زەر سالىپ قاراساق، «ك تراكتۋ سەميوزەرنوە تراسسى» جازۋدان قازىرگى اۋليەكول جولىنان قورىمداردىڭ توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسقانى ايقىن كورسەتىلگەن.

سونىمەن قاتار، ى.ءالتىنساريننىڭ ءىزباسارى، پەداگوگ جانە قازاق مەكتەبىنىڭ حالىق مۇعالىمى زوتيك پەتروۆيچ تولستىح 1947 جىلدىڭ اقپان ايىندا قوستاناي وبلىسىنىڭ ەڭبەكشى دەپۋتاتتار كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءجۇسىپوۆتىڭ اتىنا ارناپ بايانداما حاتتارىن جازعان. (7-سۋرەت)

بايانداما حاتتىڭ اۆتورى ز.پ. تولستىح ى.التىنسارين قايتىس بولعانىنا 60 جىل تولۋ قارساڭىندا الدىن-الا (2 جىل بۇرىن) كوميسسيا قۇرۋعا، وبلىس باسشىلارىنا حابارلاپ، قۇندى ۇسىنىس ەنگىزەدى. وندا «ى.ءالتىنساريننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايىندا ماتەريالدار جيناۋ، اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا ۇلى اعارتۋشىنىڭ اتىن بەرۋ جانە جەرلەنگەن جەرىن دۇرىس ساقتاپ، ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى» ايتىلادى.

ز.پ. تولستىح ءوزىنىڭ بايانداما حاتىندا بىلاي دەپ جازعان: «يبراي التىنسارين جيل ۆ كۋستانايسكوم ۋەزدە ۆ 3-ح كيلومەتراح وت گورودا كۋستانايا اۋل سەمي التىنسارينا بىل راسپولوجەن نا بەرەگۋ وزەرا ناستوياششەگو نىنە نازۆانيە «ينسپەكتورسكوە»، يبراي التىنسارين يمەل ۆ اۋلە دەرەۆياننىي دوم، پوستروەننىي ۆ ەۆروپەيسكوم ستيلە ۆ نەسكولكو كومنات بولشيم گوستيننىم زالوم وتوپلياەموگو كامينوم، ستولوۆۋيۋ، كابينەت دليا زانياتي، بيبليوتەكا ي سپالنيا. يبرايا التىنسارين نەسكولكو راز ۆوزبۋجدال حودوتايستۆو پەرەد مينيستەرستۆوم نارودنوگو پروسۆەششەنيا وب وتكرىتي سەلسكو-حوزيايستۆەننوي شكولى دليا وبۋچەنيا كازاحسكيح دەتەي سەلسكومۋ حوزيايستۆۋ (زەملەدەليە جيۆوتنوۆودستۆا ي در.) دليا چەگو وت يمەني سۆوەگو رودا پوجەرتۆوۆال 500 دەسياتين زەملي ۆبليزي سۆوەگو اۋلا، نو تسارسكوە پراۆيتەلستۆو نە حوتەلو وبۋچات كازاحوۆ سەلسكومۋ حوزيايستۆۋ شكولى وتكرىت پري جيزني التىنسارينا نە رازرەشەنو».

ۇلى ۇستازدىڭ ەستەلىگىنە قاتىستى جەتىستىكتەر مەن ىقىلاسى تۋرالى باسقا قۇجاتتار قوستاناي مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان. مىسالى، قوستاناي قالالىق دەپۋتاتتار كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1947 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندەگى №1096 شەشىمىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ اعارتۋشىسى ى.ءالتىنساريننىڭ جەرلەنگەن جەرىن ساقتاۋ تۋرالى» تارماعىندا جازىلعان: 1. گوركومحوز مەڭگەرۋشىسى مۋدراكوۆ جولداسقا 1947 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىنە دەيىن ى.التىنسارين جاتقان جەردى تەمىر تورمەن قورشاۋدى جۇكتەيدى جانە كۇزەت پەن سحەما تۇرىندەگى بەلگىلى ءبىر جوسپارعا سايكەس ونىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ ورنىنا بەلگى ورناتۋ (8-سۋرەت).

1878 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن توبىل وزەنىندە كوشپەلى قالا قۇرلىسىنا جانە وندا ەگىنشىلىك اۋىلىن ۇيىمداستىرۋعا رۇقسات الىندى.

1879 جىلى جازدا قۇرىلىسقا ارنالعان ورىندى جەكە قاراۋدان كەيىن، تورعاي وبلىسىنىڭ جاڭا اسكەري گۋبەرناتورى الەكساندر پەتروۆيچ كونستانتينوۆيچ ونى قولايسىز دەپ تانىپ، ونى وزگەرتۋدى، قوستاناي توعايى جانىنداعى اعىسى، توبىل وزەنى ارقىلى وتەتىن وتكەلدەن ءۇش شاقىرىم تومەنگە اۋىستىرۋدى ۇسىندى.

«پەرەسەلەنتسى سامي سترويلي سەبە زەمليانكي يز دەرنا. منوگيە رىلي پەششەرى نا كرۋتوم بەرەگۋ توبولا، چتوبى ۋكرىتسيا وت سۋروۆىح موروزوۆ. ي ۆ 1881 گودۋ پوياۆيلاس ۋليتسا بولشايا ي نەسكولكو پريلەگايۋششيح ۋليتس. پوزجە زا لوگوم ابيلساي ناچالا زاسترايۆاتسيا شاكيروۆسكايا سلوبودكا، ۆپوسلەدستۆي يمەنوۆاۆشاياسيا تاتارسكيم پوسەلكوم». سەيچاس ەتو بولشوي گورودسكوي رايون – ناريمانوۆكا. [گاكو.ف. 1414.وپ.2.د.63.ل.5].

1881 جىلى بولشايا كوشەسى مەن وعان جاقىن بىرنەشە كوشەلەر پايدا بولدى. كەيىن ءابىلساي سايىنىڭ ارتىندا «شاكيروۆكا» تاتار سلوبوداسى (قازىرگى ناريمان) سالىنا باستادى.

ءبىز وسى «ناريمانوۆكانىڭ» بايىرعى تۇرعىندارى راميل جانە رايس ەسىمدى تاتار كونەكوز قاريالارىمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، كەزىندە تاتار ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قونىستانعان قوستاناي قالاسىنداعى وسى اۋماق تاريحى جايىندا سۇراپ بىلدىك.

رايس اتا: «شاكيروۆكا» دەپ اتالعان اۋماقتا اتالارىم كوشىپ كەلگەندە ءدال وسى ءبىز تۇرعان جەردە ىبىراي بەيىتى بار دەگەندى ەشكىمنەن ەستىمەدىك، ەشقاشان ونداي اڭگىمە بولعان ەمەس، بولسا ءبىزدىڭ ءاتي-اتالارىمىز ايتار ەدى. تاتارلار وقىمىستى ادامنىڭ بۇل جەردە جەرلەنگەنىن بىلسە، ول زيراتتى سىندىرماق تۇگىلى، باسىنا بارىپ زيارات قىلار ەدى. بارلىق ەل بىلەتىن ىبىراي «ەكىنىڭ ءبىرى ەمەس» قوي. ال ماياكوۆسكي كوشەسىندەگى مۇسىلماندار بەيىتى حريستاندار زيراتىنىڭ جالعاسى رەتىندە بەرتىندە قالىپتاستى. «شاحرين» – وسى ماڭدا ءومىر سۇرگەن ورىس كوپەسى.  ونىڭ ديىرمەنى بولعان.

راميل اتا: ناسيبۋللين دەگەن كىسى وسى زيراتقا سوڭعى رەت، ءالى ەسىمدە 1962 جىلى جەرلەنگەن ەدى. جانازاسىندا دا بولدىم. قۇران باعىشتادىم. بەرەزكا ماڭىنداعى زيرات 1886 جىلى قالىپتاستى، زيرات باسىنا قويعان كوكتاستارداعى جازۋلاردى وقىدىم، 1939 جىلى كوشىپ كەلگەندە نوعايلاردى سول جەرگە قوياتىن. كەيىن 1944 جىلدان باستاپ شەشەندەر جەرلەندى. قازىرگى «زاپراۆكا» تۇرعان جەرگە ەۆرەيلەر مەن نەمىستەردى قوياتىن. ال  ەمحانا سول قورىمنىڭ ورنىنا سالىنعان.

بارلىق ماسەلە مىنادا: ىبىرايدىڭ شاكىرتى ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىندە: «قوستاناي قالاسىنان 3-4 شاقىرىمداي (ەسكىشە 3-4 ۆەرست) جەردەگى توبىل وزەنىنىڭ سول جاعىنان وزىنە ارناپ 5-6 بولمەلى ءۇي سالعىزدى» دەپ جازىلعان. ارينە، وزەننىڭ اعىسىنان قاراساق، قوستاناي قالاسى – توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا تۇر. ماقالا اۆتورىنىڭ كۇمانىن تۋعىزعان وسى ءسوز. ال ەندى ع.بالعىمباەۆ وزەننىڭ اعىسىنا قاراماي، ءوزىنىڭ تۇرعان جەرى قوستانايدا تۇرىپ ايتسا، ونىڭ «سول جاق» دەپ تۇرعانى وزەننىڭ ارعى بەتى ەمەس پە؟ سوندىقتان بۇل جەردە  ارعى بەتىندە نەمەسە بەرگى بەتىندە تۇرىپ ايتقانى دا ەسكەرىلۋى كەرەك.

الماتىدا ۇلتتىق مادەنيەت ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر، ورتالىق مۋزەيدە بيبليوگاف، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولعان، 1943 جىلى دۇنيەدەن وتكەن عابدولعالي بالعىمباەۆتىڭ، 1878 جىلى تۋىپ، 1956 جىلى قايتىس بولعان ىبىرايدىڭ ءتول شاكىرتى اتانعان سپانديار كوبەەۆ، 1923-1963 جىلدارى بالعوجا ءبيدىڭ اۋلىنىڭ باسى سانالاتىن تەمىرقازىقتا تۇرعان ومار شيپين، 1949 جىلى ومىردەن وتكەن بەكەت وتەتىلەۋوۆ ىبىراي ۇستازىنىڭ باسىنا كەلىپ، قۇران باعىشتامادى دەۋگە سەنۋ قيىن. سول كەزىندە ۇستازىنىڭ جەرلەنگەن جەرىنە كۇمان تۋعىزعان بولسا، ناقتى «بۇل جەردە جەرلەنگەن جوق» دەپ ايتار ەدى عوي؟! سودان بەرى ىبىرايدىڭ كوزىن كورگەن شاكىرتتەرى مەن تۋعان-تۋىستارى، بارشا زيالى قاۋىم بوس زيراتتى زيارات ەتىپ جۇرمەگەن شىعار!

1949 جىلى ءىلياس وماروۆ قوستانايعا كەلىپ، پارتيا اكتيۆىن وتكىزەدى. قوستاناي وبلىستىق «بولشەۆيكتىك جول» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ مەيمانحاناعا بارىپ، سالەم بەرىپ، ءىلياستى ۇيىنە قوناققا شاقىرادى. ول كىسى: وسىندا جامال وماروۆا گاسترولدە ءجۇر. سەن سولارمەن بىرگە ءبىزدى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قابىرىنە اپار، - دەيدى.

توبىل وزەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقاندا ءىلياس: وسىندا وقىپ جۇرگەندە قايران توبىلعا كوپ شومىلدىق قوي. توبىل وبقا قوسىلادى. وب سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنا قۇيادى. سول سياقتى ىبىراي دا كەزىندە ورىس مادەنيەتىنە قوسىلىپ، ۇلكەن تەڭىزگە قۇيۋعا ۇمتىلعان ەدى عوي، - دەيدى. جولشىباي ول ينسپەكتور كولىنە شومىلىپ، جامالعا تۇڭعيىق گۇل سىيلايدى. ىبىراي قابىرىنىڭ ءحالىن كورىپ، ىلەكەڭنىڭ كوڭىلى قۇلازيدى. (ماۋلەنوۆ س. اسىل ازامات ءى. وماروۆ ۇلى تۇلعانىڭ جىر جولدارى جانە ول كىسى تۋرالى زامانداستارىنىڭ ەستەلىك-ەسسەلەرى.-الماتى. «سانات»، 2003 ج.)

كەشكىلىك پارتيا اكتيۆىنىڭ جينالىسىندا جاساعان بايانداماسىنىڭ اياعىندا «اتاقتى جەرلەستەرىڭنىڭ، ۇلى اعارتۋشىنىڭ قابىرىنىڭ جاعدايى قابىرعالارىڭا قالاي باتپايدى؟!-دەيدى. سودان وبلىس باسشىلارىنان اۋىزشا نۇسقاۋ العاننان كەيىن 1950 جىلعى 31 قاڭتار كۇنى كازسسر كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق مينيسترلىگى مادەني اعارتۋ كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن ءالتىنساريننىڭ ەسكەرتكىش جوباسىن ازىرلەيدى. ول جوبادا تۇسىندىرمە جازبا، سمەتا دا دايىن بولادى. (10 سۋرەت)

ۇلى ۇستاز اتىنداعى مەكتەپتىڭ 1948-1954 ج.ج. تۇلەگى، 1970–1990 ج.ج. ديرەكتورى، سان جىلدار بويى ىبىراي مۇراسىنىڭ ىزدەنىس جۇمىستارىن اتقارىپ جۇرگەن، ۇستاز ءىزباسارى بەگەن كوپەشوۆ: «ۇستازىم مىرزاحمەت شايحين 1950 جىلى وسى مەكتەپ-ينتەرناتىندا وقىپ جۇرگەندە «ىبىراي اتامىزدىڭ باسىنا اپارىپ، وسى جەردە ىبىراي اتالارىڭ جەرلەنگەن دەپ، قازىرگى بەيىت تۇرعان جەردى كورسەتتى. ول جەردە ەسكى قىزىل كىرپىشتەردىڭ ءۇيىندىسى جاتقانى انىق. قۇلپىتاس قاي جەرگە قويىلدى – سول جەردە ىبىرايدىڭ كەسەنەسى تۇر. مەن دە كەيىن شايحين اعايىم سەكىلدى وقۋشىلاردى ەرتىپ اپارىپ تۇردىم. اعارتۋشىنىڭ ءومىربايانى وتە كەڭ تۇردە اۆتورلاردىڭ جازۋى، ايتۋى دەگەن سياقتى، ىبىراي اتامىزدىڭ جاتقان جەرى بۇرىنعى ءوزىنىڭ «ۋسادباسى»، ءوزىنىڭ تۇرعان جەرىندە، اتاسى بالعوجانىڭ جاتقان جەرىندە جەرلەنگەن دەپ ەسەپتەيمىن. وسى مەكتەپتە شاكىرت بولعانداعى ءومىرىم، مەنىڭ تىكەلەي ۇستازدىق ءومىرىم وسىنداي پىكىردى قالىپتاستىردى».

قوستانايداعى ىبىراي نەگىزىن سالعان مەكتەپتىڭ تاعى ءبىر تۇلەگى، ف.ع.ك. قالقامان جاقىپ 1960-1966 جىلدارى اعارتۋشىنىڭ زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ، تاعزىم ەتكەندىگى، ۇستازدارىنىڭ قۇران وقىعان كەزدەرى ەسىنەن كەتپەيتىنىن  ايتادى.  11-سۋرەت

2017 جىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىمەن ىبىراي ءالتىنساريننىڭ كەسەنەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن ماڭعىستاۋلىق ساۋلەتكەر، مەردىگەر قۇرالباي وزعانباەۆ: «ءتىپتى قاقپانىڭ ار جاعىنان باستاۋ الاتىن ۇلكەن قورىمنىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك، ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ءدال ىبىراي التىنسارين كەسەنەسى ماڭىنداعى مايىتتەر تىعىز جەرلەنگەن ەكەن. ىبىراي التىنسارين جاتقان كەسەنە ىرگەتاسىن اشقان كەزدە سانى 9 ادامنىڭ ءمايىتى تابىلدى. سونى ءبىز ىقشامداپ، سۇيەكتەردى جيناقتاپ، ىبىراي التىنسارين جاتقان جەردىڭ وڭ قاپتال، سول قاپتالىنا ءۇيىپ-ءۇيىپ كومدىك. ال ەندى تاس جاتقان جەردى تۇتاس اشا المادىق. ويتكەنى، ءىشىن قالاپ تاستاعان، ىرگەتاسى قۇيىلعان، بۇيىرىنەن كەلىپ قازعاندا ءمايىتتىڭ جاتقانىنا كوز جەتكىزدىك، ايتەۋىر، ءبىر ارۋاقتى كىسىنىڭ مۇردەسى ەكەنىنە ەش كۇمان جوق».

ىبىرايدىڭ تۋىسى مارات قاسىموۆ: «بالعوجانىڭ جەرلەنگەن جەرى – قازىرگى ىبىراي اتامىزدىڭ كەسەنەسى تۇرعان جەردىڭ جانىندا بەلگى تاس قويىلعان. وندا، «ۇلى اعارتۋشى ىبىرايدىڭ اتاسى بالعوجا، اكەسى التىنسارى جانە تۋىس-تۋعاندارى جاتىر» دەپ جازىلعان. مەنىڭ اتالارىم، ءوز اكەم دە سولاي ايتاتىن. ال ىبىراي قوستاناي قالاسى ىشىندەگى كەيبىر قورىمدارعا جەرلەنگەن دەگەن پىكىر – دۇرىس ەمەس. مەن ءوزىم قوستانايداعى ىبىراي ءوزى سالعان ەسكى مەكتەپتە وقىدىم. ىبىراي مەكتەبىنىڭ ۇستازى مىرزاحمەت شايحين دە ءبىزدى «سترويعا» تۇرعىزىپ، اتامىزدىڭ قابىرىنىڭ باسىنا جاياۋ اپاراتىن».

مەرۋەرت باقىتجانوۆا (قانقوجانىڭ ۇرپاعى، انتاليا قالاسىندا تۇرادى): «مەنىڭ اتام قانقوجا ودان قىلىشباي، قىلىشبايدان ءمىنايدار، ءمىنايداردان باقىتجان، باقىتجاننان ەدىگە تۋادى. مەنىڭ اتام – ءمىنايدار قىلىشباەۆتىڭ نەمەرەسى. ەدىگە اتام مەنى جانىنان تاستامايتىن. شەجىرەنى جاقسى بىلەتىن. ىبىراي جاتقان كەسەنە ماڭىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جاتىر. سول ەستەرىڭىزدە بولسىن، ۇمىتپاڭدار» دەپ نىقتاپ ايتاتىن.

PS: ءحىح عاسىر قازاق تاريحىنداعى قيىن كەزەڭىندە نايزا مەن قىلىشتىڭ كۇنى وتكەنىن سەزگەن اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين وركەنيەتتىڭ كوشىنە كەمەل ءبىلىم مەن كەنەن عىلىم ارقىلى عانا ىلەسە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدىڭ جالعىز امالى ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ساۋاتتى، زيالى ۇرپاق قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگىن ءبىلىپ، سول جولدا بار سانالى عۇمىرىن سارپ ەتتى. بيىلعى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتەر شاقتا ءارى ۇلى ۇستازدىڭ 180 جىلدىعى قارساڭىندا اتقارىلار ماڭىزدى شارالار تۇرعاندا مازارىن ىزدەپ، ارۋاقتىڭ مازاسىن العان ماعىناسىز جۇمىستىڭ ماقساتى قانداي؟ ءالتىنساريننىڭ اق مازارى ازاتتىعىن اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاعىن رۋحتاندىراتىن كيەلى نىسان ەمەس پە ەدى؟! «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قىرۋار جۇمىس اتقارىلىپ، وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋ ارقىلى ۇلتتىق ساناعا سەرپىلىس العاندا، قايتا زەرتتەۋدى قاجەت ەتپەيتىن قالىپتاسقان تاريحي دەرەكتەردى جوققا شىعارۋ دانالىققا جاتپايدى. كەشەگى ناۋبەت جىلدارى اتىلىپ كەتكەن ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگى ايدالادا قالىپ، تۋعان جەرىنەن ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماعاندا، ۇلى دالاسىنىڭ توسىندە ماڭگى تىنىستاعان ۇلى ۇستازدىڭ قابىرىن ەمەس، قادىرىن ارتتىرۋ ءۇشىن اتسالىسۋىمىز كەرەك-ءتى. كىسى ولگەندە قالاي جەرلەۋ جانە اس بەرۋ تۋرالى ەتنوگرافيالىق ەڭبەك جازىپ، «مۇسىلمانشىلىق تۇتقاسى» اتتى كىتاپ شىعارىپ، قالىپتاسقان اتا داستۇرگە ۇلەس قوسقان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتا قورىمىنا مۇسىلمانشا جەرلەنگەنىنە ەش كۇمان كەلتىرمەيىك. ۇرپاق تاعزىم ەتىپ زيارات جاسايتىن زيالى بابامىزدىڭ زيراتىن زەرتتەپ، ءمايىتىن باسقا جەردەن ىزدەپ، ارۋاققا زيانىمىز ءتيىپ كەتپەسىن!..

سالتانات وتەلباەۆا، 

قوستاناي وبلىستىق ىبىراي التىنسارين
مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz