تاريحتاعى ەڭ ءبىرتۇرلى عىلىمي ەكسپەريمەنتتى دوكتور دجون كالۋن جۇرگىزىپتى. عالىم ەگەۋقۇيرىقتار قوعامىنىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەي وتىرىپ، ادامزات قوعامىن ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتسە كەرەك.

سونىمەن ول  ازىق-تۇلىك پەن جىلى ءۇي، جاتىن ورىن قامتاماسىز ەتىلگەن  ەگەۋقۇيرىقتار جۇماعىن ورناتىپتى. ەگەۋقۇيرىق جۇماعىنا الدىمەن ءتورت جۇپ ەگەۋقۇيرىقتى ەنگىزەدى. بۇل جەردە بارلىعى دايىن بولعاندىقتان، باستاپقىدا ءوسۋ قارقىنى وتە تەز جۇرىلگەن ەكەن. ءبىر جىلدان كەيىن ەگەۋقۇيرىقتار سانى 620-عا جەتكەن سوڭ، كوبەيۋى باياۋلاي باستادى. بۇل ورىن 3840 ەگەۋقۇيرىقتىڭ جايلى ءومىر سۇرۋىنە جەتكىلىكتى بولسا دا، ولاردىڭ جالپى سانى 2200-گە جەتكەن سوڭ ءوسۋ نولگە توقتايدى.

سودان كەيىن وتە تاڭقالارلىق جاعدايلار ورىن الا باستايادى.

ەركەك ەگەۋقۇيرىقتار ۇرعاشى ەگەۋقۇيرىقتارمەن قارىم-قاتىناستى توقتاتادى، ال انالىق ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ مىنەزى وتە قاتىگەز بولا باستايدى. ۇرعاشى ەگەۋقۇيرىقتاردا  كۇشىكتەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى جوعالىپ، كۇشىگىن  ەمشەكتەن ەرتە شىعارۋ، ولاردى جاراقاتتاۋ سەكىلدى مىنەزدەر پايدا بولا باستايدى. ونىڭ سالدارىنان «نارەستەلەر» ءولىمى كۇرت ءوسىپتى.

«سۇلۋلار» دەپ اتالاتىن جاڭا ەركەك ەگەۋقۇيرىقتار توبى پايدا بولىپتى. ولار ۇرعاشى ەگەۋقۇيرىقتارمەن ەشبىر قارىم-قاتىناس جاسامايدى جانە وزدەرىنەن باسقا ەشكىمگە قامقورلىق جاسامايدى. ءبىر-بىرىمەن وينامايدى. ءوزارا اسىر-سالىپ جاعالاسپايدى. ءوز اۋماعىن، نەمەسە ۇرعاشى ەگەۋقۇيرىقتاردى قورعاۋ، قىزعانۋ سەكىلدى ەركەكتىك مىنەز-قۇلىق كورسەتپەيدى. تەك ءوزىنىڭ عانا جاقسى جاعدايىنا نازار اۋدارىپ، تەرىسى مەن شاشىن مۇقيات تازالاپ، جاقسى تاماقتانادى ەكەن. الگى «سۇلۋلار» اراسىندا ءبىر جىنىستىلار قاتىناسى پايدا بولىپتى.

سونداي-اق، ەگەۋقۇيرىقتار جۇماعىنداعى ازىق-تۇلىك جەتكىلىكتى بولسا دا، كاننيباليزم فەنومەنى پايدا بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى جەۋ دە كورىنىس بەرە باستايدى.

1968 جىلى ەكسپەريمەنت باستالعاننان بەس جىل وتكەن سوڭ، سوڭعى ەگەۋقۇيرىق ولەدى.

عالىم بۇل ەكسپەريمەنت ناتيجەلەرىن قازىرگى ادامزات قوعامىندا بولىپ جاتقان وقيعالارمەن سالىستىرىپتى.

بەرتىنگى جىلدارى جاپونيادا  ۇيدەن سىرتقا شىعۋعا جانە قىزدارمەن كەزدەسۋگە بارۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتپايتىن، ۇنەمى كومپيۋتەر الدىندا وتىرۋعا بەيىم 20-30 جاستار ارالىعىنداعى ەرلەردىڭ كورىنىس بەرە باستاۋى تۋرالى زيالى قاۋىم اراسىنا الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ، ۇلكەن اڭگىمە-شۋ شىققانىن دا قۇلاعىمىز شالعان ەدى.

سونىمەن قاتار قىتاي ۇكىمەتى جاقىندا ايەلدەرگە ءتان يميدج كورسەتەتىن  ەسترادا جۇلدىزدارىن  تەلەديدارعا شىعۋىنا تىيىم سالعان شەشىم شىعاردى.

ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىعان ۇقساس كورىنىستەر كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس.

قامقورلىق تۋرالى ايتار بولساق، ەلىمىزدە 20-30 جاس ارالىعىندا دەنى ساۋ جاستاردى  اتا-اناسى جاقسى كۇتىمگە الىپ، تەگىن اسىراپ، قىمبات كولىك الىپ بەرىپ، تايراڭداتىپ قويعانىن كوپتەپ كورۋگە بولادى.

فينليانديادا ەر بالالار 16 جاسىنان تاۋەلسىز ەكەندىگى جانە ولار ەندى ەشقاشان اتا-اناسىنان اقشا المايتىنى ايتىلدى. ادام ءوز تاماعىن ءوزى تابۋى كەرەك.

دوكتور دجون كالۋننىڭ ايتۋىنشا، ازىق-تۇلىك تابۋ، وتباسىن الىپ ءجۇرۋ  سەكىلدى  ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىنان ايىرىلعاندىقتان ەگەۋقۇيرىقتار الەمى جويىلىپ كەتتى.

سوندىقتان دا جاستارعا جالپاقشەشەي قامقورلىق، ولارعا ءبارىن جاساپ بەرىپ، مۇڭسىز-قامسىز بەيعامدىقتا وسىرۋگە دەگەن پەيىلىمىزگە دە مۇقيات قورىتىندى جاساۋىمىز كەرەك سەكىلدى.

قازىرگى قوعامدا ايەلدىك حاراكتەرگە بەيىم، قوعامدى جانە ۇرپاعىن قورعاۋ قابىلەتى جوق، ومىردە  ماقساتى جوق، وسەك ايتاتىن ەركەكتەر، انالىق ينستينكتى جوق، شامادان تىس كۇيزەلىسكە ۇشىراعان، اشۋشاڭ، فەمينيستىك كوزقاراسقا  شەكسىز بەرىلگەن جەلبۋاز ايەلدەر كوبەيىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz