ەگەر، مىڭ جاساعان قاريا ءتىلىمىز تاۋداي مىنبەرگە شىعىپ تۇرىپ جەر بەتىندەگى بۇكىل قازاققا ارناپ: «مەنىڭ سەندەرگە ەندى قاجەتىم بار ما، جوق پا؟!» دەپ، سۇراسا نە بولار ەدى؟

ەلەستەتىپ كورەيىك. ەڭ اۋەلى وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋشى رەتىندە شەت جۇرتتا تۇراتىن قازاقتاردان باستاپ بايقايىق. ولاردىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى جاعدايدا. ءبىرى قازاقياعا شەكارالاس بۇرىن ءوز جەرى بولسا دا كەيىن وزگەنىڭ جەرى سانالىپ كەتكەن باياعى اتامەكەندەرىندە ءومىر سۇرەتىن قانداستارىمىز. ولاردىڭ ەڭ جاقىنى وزبەكستاندىق تۋىستار، بۇلاردىڭ ىشىندە ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندەر جوقتىڭ قاسى، سويلەۋ اۋەنى دە تازا ساقتالعان، بۇيىرىندەگى قازاق ەلىمەن بۇيرەگى ءبىر.

ودان كەيىنگى جاقىن جاتقاندار شىعىسىمىزداعى التاي، تارباعاتاي، ىلە، قۇلجاداعى قالىڭ قازاق، ولار دا ەل ساناتىندا. ەل ساناتىندا بولعان سوڭ ءتىلى دە ساپ ساقتالعان، قاراپايىم حالقىنان باستاپ لاۋازىمدى تۇلعالارىنا دەيىن ماقالداپ-ماتەلدەپ سويلەيتىن شەتىنەن شەشەن، ءتىپتى ولارمەن بىرگە تۇراتىن باسقا ۇلتتار دا قازاقتىڭ ءوزىن سوزدەن جاڭىلدىراتىن قازاقى.

ودان دا جاقىن سانالاتىندارعا تەرىسكەي جاعىمىزداعى رەسەيلىك قانداستارىمىز استارحان، ورىنبور، تۇمەندىكتەر بۇلاردىڭ ءبارى قازاق تىلىندە زاۋلاپ سويلەپ تۇرماسا دا ءوز تىلىنە دەگەن ادالدىقتارىن ساقتاعان اعايىندار دەۋگە بولادى.

ەندى، ءوز اتامەكەنىنەن تىس ولكەدە بولسا دا شاعىن ەلدىگى بار قانداستار دا بار. ولار رەسەي قۇرامىنداعى التاي رەسپۋبيكاسىندا جەكە اۋداندا تۇراتىن قوشاعاشتىق قازاقتار انا تىلىنە وتە جەتتىك، ىرگەسىندەگى بايانولگەيلىكتەرمەن ارالاس-قۇرالاس بولعاندىقتان قالىڭ قازاقپەن بىرگە تۇرىپ جاتقانداردان كەم ەمەس جاعدايدا. (سەكسەنىنشى جىلدارى قوشاعاشقا دارگەرلىك-ارىپتەستىك ساپارمەن بارعانىمدا لەنينگرادتان ارنايى جولدامامەن كەلگەن ەرلىبايلى ەكى جاس دارگەردىڭ ءۇش جىلدا قازاقشا ۇيرەنىپ سۋداي سويلەپ وتىرعانىنا كۋا بولعان ەدىم، سونداعى حيرۋرگ ورىس جىگىت ءبىر قارياعا «اكساكال، اسكازانىڭىزدا پوليپ دەگەن ەت وسكەن، الىپ تاستايمىز، تۇك ەتپەيدى» دەگەن ءسوزى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا قالىپتى).

ال، قوشاعاشتىقتاردىڭ ىرگەسىندەگى موڭعول ەلىنىڭ بايان-ولگي دەگەن ايماعىن تۇگەل يەلەنىپ جاتقان قانداستارىمىزدى قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق ەلى دەسە جاراسادى، زاماناۋي وركەنيەت پەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىسى قاتار ورىلگەن جەردە انا ءتىلىنىڭ قولدانىسى رۋحاني قاجەتتىلىككە اينالعانىن ايتپاساق تا جەتكىلىكتى. (بۇل تۋرالى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن تەلەارنالارى تاماشا حابارلار بەرگەنى ەستە بولار)

كەلەسى كەزەكتە، سوڭعى ءبىر عاسىردا دۇنيەجۇزىنىڭ ونداعان ەلىنە توبىمەن بارىپ ەتنيكالىق قازاقتاردى قۇراعان دياسپورالاردى ايتامىز. ولاردىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعانى تۇركيا، يران، اۋعانستان، تۇركىمەنستان، ەۋروپا ەلدەرى... دەپ كەتە بەرەدى. مۇنداعى قانداستارمىز تۇرىپ جاتقان ەلىندە ازشىلىقتا قالىپ، سول ەلدىڭ تىلىندەگى اۋەنىمەن قازاقشا قينالا تۇرىپ بۇرالاڭقى سويلەگەنىنىڭ ءوزى تۋعان تىلىنە دەگەن ساعىنىشىن ايعاقتاپ تۇرعان، كوزگە جاس الادىراتىن عاجاپ كورىنىس دەر ەدىم. (ەكى مىڭىنشى جىلدارى حالىقارالىق زامانقازاقستان گازەتىندە قىزمەتتە جۇرگەنىمدە شۆەتسيالىق مۇرات دەگەن كاسىپكەر باۋىرىمىز الماتىعا ىسساپارمەن كەلىپ، سۇحبات بەرگەندە «ماشينەنىڭ ەسكىرگەن ماي سۇزگىشىن قايتا قولداناتىن ءادىس تاپقانىن، وسى تابىسى ءۇشىن ءوزىنىڭ سول ەلدىڭ پروۆينتسيالىق دەپۋتاتى بولعانىن» ءدال وسىلايشا، قازاقشا بارىن سالىپ جەتكىزگەنىنە تاڭعالعان ەدىم)

ءيا، ەندى باستاعى سۇراعىمىزعا مويىن بۇرايىق. جوعارىدا اتالىپ وتكەن، قانداستارىمىز قاريا قازاق ءتىلدىڭ: «مەنىڭ سەندەرگە ەندى قاجەتىم بار ما، جوق پا؟!» دەگەنگە نە دەر ەدى؟ باسقا ەلدەگى قازاقتارعا ەگەر، مۇنداي سۇراق شىنىمەن قويىلسا، ونداي سۇراقتى مانسۇقتاپ، قاتتى رەنجيدى، ويتكەنى، «قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى» دەگەن ولاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ ءمانى، تىرشىلىگىنىڭ تىنىسىنا اينالعان.

بوتەن جۇرتتىڭ قۇرامىندا بولعاندىقتان وزىندىك بولمىسىن قورعايتىن، ءوزىن قازاق ەتىپ ساقتاپ تۇرعان جالعىز تىرەگىن جانىن قورعاعاننان كەم ەمەس قورعايدى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق تولقۇجاتى دەپ، ماقتانىشپەن ايالاپ، بوبەگىندەي الپەشتەيدى.

ەندى، ونداعان ەلگە شاشىراپ كەتكەن، شاشىراڭقى كۇيدەگى قازاق دياسپوراسى بولسا، قازاق ءتىلى ولاردىڭ ۇزىلمەگەن ءۇمىتى، ەلگە دەگەن سارقىلماس ساعىنىشى... قازاقشا ون ءسوز بىلسە دە اسىل قازىناسىنداي جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ساقتاپ جۇرگەن جالعىز بايلىعى.

ولاي دەسەك، ءسوزدىڭ توق ەتەرى، «قازاق ءتىلى قاجەت پە، جوق پا؟» دەگەن حالىقارالىق رەفەرەندۋم الدا-جالدا جاريالانا قالسا بۇعان «قاجەت!» دەپ ءجۇز پايىز داۋىس بەرەتىن، وسى قانداستارىمىز دەگەن ءسوزدى سەنىممەن ايتار ەدىم.

بۇكىل قازاقتاردىڭ كىندىگى بولعان قازاق ەلى ياكي قازاقيا قازىرگى قازاقستانىمىزدا جوعارىداعى سۇراق قويىلسا نە بولار ەدى؟ ءيا، اركىم وزىنشە سارالاۋى عاجاپ ەمەس. دەيتۇرعانمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىندا وسى تاقىرىپتى قاۋزاعان جۋرناليست رەتىندە بارىنشا ناقتىلى-رەالدى سارالاپ كورسەك دەيمىن.

ءوز ەلىمىزدە «ورىس ءتىلدى قازاقتار» دەپ، اتالىپ كەتكەن سانىن شامالاۋ قيىنداۋ قانشاما قانداستارىمىز شىنىندا، ءوز انا ءتىلىن جەك كورە مە؟ ارينە، جەك كورمەيدى. تەك، ءوز ءتىلى وزىنە وگەي بولىپ قالعان. وگەيلىك ادامدى ۇنەمى ەكىۇشتى ويعا قالدىرادى، سوندىقتان بۇل قانداستارىمىز تۇگەلدەي «قازاق ءتىلى قاجەت» دەپ، داۋىس بەرمەسى انىق. قانشاسى قولدايتىنى ءمالىم ەمەس.

ويتكەنى، بۇگىنگە دەيىن ولار ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ورىس تىلىمەن قينالماي-اق ءجۇرىپ ءجۇر، ال ءوز قازاق ءتىلىن بىلمەۋدەن قاتتى قورلىق كورگەن جەرى جوق. ولاي بولسا، ولاردىڭ سونداي ەكىۇشتى ويدا بولۋى زاڭدى دا.

بۇل قاتارعا جوعارعى لاۋازىمدا قىزمەت اتقاراتىن قازاقشا ءجوندى بىلمەيتىن، قانداستارىمىزدى قوسىپ بايقاساق، ولاردىڭ دا قازاق تىلىنە دەگەن پروگنوزى وسىلاي ەكىۇشتى بولۋى ابدەن ىقتيمال.

نەگە؟ سونشا ۇلكەن قىزمەت اتقارا تۇرا، ولار ءوز ءتىلىن جەتتىك بىلمەيتىندىكتەن قازاق ءتىلىنىڭ رۋحاني بايلىعى سانالاتىن اسا باي ادەبيەتىنەن حابارى از، ادەبيەتتەن حابارى از بولعان سوڭ قازاق ءتىلىنىڭ عالامات شەشەندىگى جايلى ەشتەڭە دە بىلمەيدى، سولاي بولعان سوڭ دا ءوز حالقى جايلى ورىس تىلىندە العان رۋحاني ءبىلىمى دە ماردىمسىز دەگەن ءسوز. سودان دا، لاۋازىمدى قانداستارىمىز، «ءتىل ساياساتىن» انشەيىن قۇر ساياسات دەپ قانا تۇسىنەدى.

سودان دا، ءوز تۋعان ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى قىرۋار ماسەلە ولاردىڭ جانىن ونشا اۋىرتپايدى. سەبەپ، ءوزىنىڭ جۇرگەن ورتاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگىن ەشقاشان بايقاعان ەمەس! ولاي، دەسەك لاۋازىمدى باۋىلارىمىز دا ءوز ءتىلى ءۇشىن ءجۇز پايىز داۋىس بەرمەيتىنى انىق. وعان وكپەلەۋدىڭ ءجونى جوق، جاعداي سولاي قالىپتاسقان.

بۇعان قوسا، جوعارعى، تومەنگى لاۋازىمدى قىزمەتتەگى ءوز ءتىلىن جاقسى بىلەتىن قانداستارمىز دا، جانە دە تىرشىلىك قامىن كۇيتتەگەن قايمانا قالىڭ قاۋىم دا، قازاق ءتىلىن قولداي ما، دەسەك ولار كۇمانسىز قولدايدى، الايدا ءجۇز پايىز بولۋ، بولماۋى كۇماندى.

ولاردىڭ ساناسىنا رەسمي ءتىلدىڭ بەدەلى قاتتى ءوتىپ كەتكەن ءارى «ءۇش تىلدىك ساياسات» تا سانالارىنا اسەر ەتكەنى ءسوزسىز! وعان دا وكپەلەي المايسىڭ، «ءوز قولىڭدى ءوزىڭ قالاي كەسەسىڭ!» (تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۋىپ، جاسى وتىزعا ىلىنگەن قانشاما لاۋازىمدى جاستارىمىزدىڭ دا قازاقشا شاتتى-بۇتتى سويلەۋى وسىنىڭ دالەلى)

ودان كەيىن، ەشقاشان ءبولىپ-جارا المايتىن، تاريحي تاعدىرى قازاقتارعا بايلانعان ەلىمىزدەگى ورىس اعايىننان باستاپ، از ۇلت دياسپورالارىنا دا بۇل سۇراق قويىلماي قالمايدى. سۇراق قويىلاتىن زاڭدى سەبەپ، باستى سەبەپ «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك» ءتىل دەگەن مارتەبەنىڭ بار ەكەندىگى. كەلەسى سەبەپ، زاڭدى كولدەنەڭ تارتپاي-اق قازاقتارمەن ەتەنە ارالاسىپ ءتىلىن قازاقتان كەم ەمەس ۇيرەنگەن، تاعدىر قوسىپ قۇدا-جەگجات بولعان وزگە ءتىلدى وتانداستار دا از ەمەس قوي، بىزدە.

مىنە، بۇل اعايىندار دا مۇنداي سۇراققا ەلۋ دە ەلۋ شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ەگەر، مۇنداي ناتيجە بولسا قۋانارلىق دەۋگە بولادى.

مۇنداي ساراپتاۋدان كەيىن «قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى قانداي؟» دەگەندى انىقتاۋ وڭاي بولىپ شىعادى. ويتكەنى، قانداي ءبىر ءتىلدىڭ تىلدىك قۋاتىن انىقتايتىن مولشەر – ونىڭ «دۇنيەجۇزىندە تارالعان ءارى قولدانىلاتىن»، «كوپ ەلدەردە تارالعان ءارى قولدانىلاتىن»، «ءوز ەلىنە تولىق تارالعان جانە قولدانىلاتىن»، «ايماقتاردا تارالعان»، «وتباسىندا، توپتاردا قولدانىلاتىن» دەگەن ولشەمگە سايادى.

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، قازاق ءتىلى «كوپ ەلدەردە تارالعان ءارى قولدانىلاتىن» ستاتۋسقا جاتادى. (قىتاي، موڭعوليا، وزبەكستان، رەسەي...) ءارى، ناقتى ايتساق قازاق ءتىلى «ءوز ەلىندە تولىق تارالعان جانە قولدانىلاتىن ءتىل», بۇنى كوزقاراقتى اركىم-اق تولىق مويىندايدى. ماسەلەن، قازاقشادان باسقا ءتىل بىلمەيتىن قازاق ەگەر، اقش-قا بارسا، جاعدايى قيىنعا اينالادى، وندا قازاقشا ءجون سۇراپ جۇرە المايدى. ال، وسىنداي ءوز تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەيتىن قازاق قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن قالاسىنا، اۋدانىنا، اۋىلىنا بارسا ءوز ءتىلى ارقىلى ءجون سۇراپ، ەمىن-ەركىن جۇرە الادى.

مىنە، وسىنداي مارتەبەسى بار ءتىل نەگە بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاق تىلىنە اينالمايدى!؟ قازىرگى داۋ-داماي وسى. ەكى تازدىڭ ايتقانىنداي «باس جاققا بارىسباي» بۇل سۇراققا باسقاشا قىرىنان كەلىپ كورەيىكشى.

ءتىل قانشا باي بولسا، ونىڭ قولدانىس شەڭبەرى دە سونشا كەڭ ءارى سان-سالالى بولاتىنى بەلگىلى ءجايت. بۇل جاعىنان قاراستىرساق قازاق ءتىلى اسا باي ءارى سان-سالالى تىلگە جاتادى.

ەندى، وسى سان-سالالى دەگەن انىقتاۋىشتى ءبىر ءتىزىپ وتەيىك: ءتول ءتىل، سويلەسپەلى ءتىل، كاسىپتىك ءتىل، ادەبي ءتىل، ونەر ءتىلى (تەاتر، بەينەلەۋ ونەرى، مۋزىكا), اقپارات ءتىلى، عىلىمي ءتىل ول دا ءوز ىشىنەن قوعامتانۋ ءتىلى، ءپان ءتىلى ياكي الگەبرا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، بوتانيكا، فيلولوگيا... كەلەسى كەزەكتە، اكىمشىلىك ءتىلى ياكي ونى ءوز ىشىنەن كەڭسە ءتىلى، ءىس-قاعاز ءتىلى، جينالىس ءتىلى، بانك ءتىلى دەپ سالالاۋعا بولادى.

مىنە، وسى سالالاردا قازاق ءتىلى قاي سالادا كەنجە قالدى، قاي سالادا قاتتى دامىدى، دەگەندى قاراستىرايىق:

ءتول ءتىل دەگەنىمىز، ءوز ءتىلىن وتە جەتتىك بىلەتىن قازاقتاردىڭ شەشەندىك ورنەكتەرى. ءبىر كەزدەگى تازا قازاق قوعامىندا ول شەگىنە دەيىن دامىعان ەدى. تازشا بالادان جيرەنشە شەشەن دەپ اڭىزدا قالعان ءتول ءتىلىمىز، جازۋشىلار جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ شىعارماسىنا ورنىعىپ، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «اداسقاق» اڭگىمەلەرىندە ءتىرى تىلگە اينالىپ، جانات اقماديدىڭ كەيىپكەر بي-تورەلەرىنىڭ تىلىمەن توگىلىپ ءالى جالعاسۋدا. وسى ءتول ءتىلىمىزدىڭ ىشىندە تەك قازاققا عانا ءتان اتاۋ سوزدەر قانشاما! ايتار بولساق، كيىز ءۇي مەن بەسىك جابدىقتارى جانە ۇلتتىق تاعام اتاۋلارى باسقا تىلگە تەك ءوز ءتىلىمىز ارقىلى عانا اۋىسا الادى. مىسالى، كەرەگە، ۋىق، تۋىردىق، شۇمەك، تۇبەك، قازى-قارتا، قىمىز، ىركىت، قۇرت-ىرىمشىك....

سويلەسپەلى ياكي اۋىزەكى ءتىل كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ەڭ قاراپايىم قاتىناس ءتىلى. ول بۇكىل قازاقتا ءوز-ءوز اۋەنىمەن ساقتالۋدا ءارى ەڭ وڭاي ءتىل.

كاسىپتىك ءتىل دەسەك، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بايىرعى كاسىبىمەن بايلانىستى مال باعۋداعى، تەمىر ۇستالىعىنداعى، ءۇي اعاششىلىعىنداعى، ات باپتاۋداعى، بۇركىت-قىران سالۋداعى ەرەكشە ءتىلىن ايتامىز، ونداي ءتىلدىڭ قازىر كەڭىستىگى ازايسا دا ەش ۇمىتىلعان ەمەس. ەتنوگرافيالىق ءتىل رەتىندە دە كىتاپتارعا تولىقتاي ەنگەن ءتىرى ءتىل.

ادەبي ءتىل مەن ونەر ءتىلى دەگەندى دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. اۋىز ادەبيەتىنەن باستاۋ الىپ، جىراۋلاردان جالعاسىپ، حاكىم ابايدان باستاپ ءورىسى كەڭىگەن، الاش ارىستارىمەن بۋىنى بەكىگەن، م.اۋەزوۆ، ح.ەسەنجانوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، م.ماقاتاەۆ، ءى.ەسەنبەرلين، سىرباي ماۋلەنوۆ، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ق.مىرزاليەۆ، شەرحان مۇرتازا، قاجىقۇمار شابدان، ق.ءجۇمادىلوۆ، م.ماعاۋين، قاليحان ىسقاقوۆ، م.شاحانوۆ، جاقسىلىق ءساميتۇلى، م.قابانباي، د.يسابەكوۆ... دەپ جالعاسا بەرەتىن، وسىنداي اتاقتى قالامگەرلەردىڭ قالدىرعان تۋىندىلارىن ادەبي ءتىلدىڭ اق وردالارى دەمەسەك نە دەيمىز! تەاتر، كينو، بەينەلەۋ مەن اۋەن-مۋزىكا ءتىلى جونىندە دە وسىنداي ناقتى دالەلدەر ايتا الار ەدىك.

قازاقتىڭ اقپارات ءتىلى دە ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدى دەمەسەك باسپاسوزدە، راديودا، تەلەديداردا ەشكىمنەن كەم ەمەس قالىپتاسقان جان-جاقتى ءتىل ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

ەندى، عىلىمي تىلگە كەلەيىك. كەيبىرەۋ قازاقتىڭ عىلىم ءتىلى دامىماعان دەگەن جاڭساق ويدا. ولاي بولسا دالەلگە كوشەيىك. ەڭ الدىمەن سوۆەتتەنگەن سانامىزعا تىكە اسەر ەتەتىن قوعامتانۋ ءتىلىن ايتساق، ماركستىڭ «كاپيتالى» مەن لەنيننىڭ تومدارىنىڭ اۋدارمالارى قازاقشا سۋداي توگىلىپ سويلەپ تۇرعان جوق پا؟! وندا، ەڭ كۇردەلى تەرەڭ ويلى ءتىل دەپ سانالاتىن فيلوسوفيا دا قازاق تىلىندە قازداي قازداڭداپ تۇرعانىنا ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماسىن.

ءپان ءتىلى جايلى ءوز باسىمنان كەشكەن مىسالدى ايتسام وزىمە ۇقساس اۋىلدان شىققان قايمانا قازاقتىڭ بارىنە ورتاق وقيعا بولار دەيمىن. ءوز باسىم ورتا مەكتەپتى قازاقستاندا باسىلعان قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار ارقىلى بىتىرگەن ەدىم. قازاق تىلىندەگى الگەبرا مەن گەومەتريا، تريگونومەتريانى ايتپاي-اق قويايىن. اۆتورى جالعىز ەسىمدە قالعان حوداكوۆتان قازاقشا اۋدارىلعان حيميانى جانە بيولوگيا، فيزيكانى دا جاقسى ۇيرەنگەنىمنىڭ ارقاسىندا مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتكە سول كەزدەگى كونكۋرس بويىنشا ەڭ جوعارعى بالمەن تۇسكەن ەدىم. ونىنشى كلاسس جىلى وقىلعان استرونومياعا قىزىققانىم سونشا، سول وقۋلىقتى رومان سەكىلدى الدەنەشە وقىپ تاستاعاندىقتان، وسى ءپاندى بەرەتىن مەكتەپ ديرەكتورى كلاستاعىلارعا ماعان ايتقىزدىرۋشى ەدى. ول بوزبالا كەزىمدە ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا، ارابشا دا دىم بىلمەيتىنمىن. بىراق، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق وسى ءپان تىلدەرىن قازاقشا ۇيرەنگەنىم ءۇشىن، قازىر دە «اعىلشىندارعا عىلىم ءتىلى اسپاننان تۇسكەن جوق، ورىستار ورماننان تاۋىپ العان جوق، قازاق ءتىلى دە شىنداساڭ ولاردان قالىسپايتىن عىلىم ءتىلى» دەپ، ايتۋدى ءوز ءتىلىم ءۇشىن قالقان قىلىپ كەلە جاتىرمىن.

جانە دە، جوعارعى سىنىپتى حيرۋرگ-دارىگەر ماماندىعىمنان مەنى كاسىبي جۋرناليست ەتكەن دە وسى ءوزىمنىڭ انا ءتىلىم! توقسانىنشى جىلدارى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءتىل داۋى ءورشىپ تۇرعان تۇستا «ءتىلىن قورعاي الماسا تاۋەلسىزدىكتەن نە پايدا!؟»، «ءتىلدىڭ ءوز زاڭى مەن وگەي زاڭى» سىندى شىن جۇرەكتەن جازعان ماقالالارىم رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە جاريالانۋى وقىعان ماماندىعىمدى جايىنا قالدىرىپ شىت-جاڭا ماماندىقتى يگەرۋىمە جول سالعانىن دا ايتا كەتسەم، ءتول ءتىلىمىزدى اسا قادىرلەيتىن قايمانا قازاقتىڭ ءبىرى دەپ بىلىڭىزدەر.

ەندى، قازاق ءتىلى وسىنشا دامىعان ءتىل بولسا، ءوزى مەملەكەتتىك ءتىل بولا تۇرا ەلىمىزدەگى جالپى قولدانىسى نەگە تومەن دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى، جوعارعى ساراپتاۋدان كەيىن وزىنەن ءوزى شىعىپ كەلەيىن دەپ تۇر.

ءسوزدىڭ سوڭىنا قالدىرىپ وتىرعان، اكىمشىلىك ءتىلى ياكي كەڭسە ءتىلى، ءىس-قاعاز ءتىلى، جينالىس ءتىلى، بانك ءتىلى قازىر ەلىمىزدە تۇساۋلى كۇيدە. وسى سالانىڭ ءتىلى عانا ءبىزدىڭ ەلدە دۇرىس قولدانىلماۋى جوعارى دا اتاپ وتكەن سالا تىلدەرىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، سول كىشكەنە كولەڭكە الىپ قازاق تىلىنە دە كولەڭكە تۇسىرۋدە. ياعني، كۇندى كورسەتپەۋ ءۇشىن كوز جانارىنا ءبىر قىلشىق تۇسسە بولعانى عوي، ءدال وسى ىسپەتتى حال قازاق ءتىلىنىڭ باسىنداعى قازىرگى حال.

الايدا، «اكىمشىلىك ءتىلى» دەگەن قازاقتىڭ بۇكىل سالا تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كەدەيى دەۋگە دە بولادى. سويتە تۇرا كەساپاتى «كەرەمەت»! ەگەر، اكىمشىلىكتە قولداناتىن ءسوز قورىن قاراستىرىپ كورسەك بەس جۇزدەن مىڭ ارالىعىندا عانا ارنايى اتاۋ سوزدەن ارتپايدى ەكەن.

وندا، قازىرگى ۇرانعا اينالعان، شوۋ-ويىنداردىڭ تاقىرىبى بولىپ بارا جاتقان «ۇكىمەتتى قازاقشا سويلەتۋ» دەگەن ماسەلە سونشا قيىن با! قىرۋار قارجىنىڭ كەرەگى بار ما؟ جىلدار بويى سوزباقتاپ اقىرىنداپ شەشەمىز دەيتىن سىلتاۋ ايتۋدىڭ قاجەتى بولا ما؟ جوق!

كوپ سىلتاۋدى قويىپ، قولعا الىپ جۇرەتىندەي شاعىن «اكىمشىلىك ءتىل سوزدىگىن» شىعارسا جەتىپ جاتىر. بەس ءجۇز ءسوزدى اقىل ەسى ءبۇتىن، ساۋاتتى ادام ءبىر-ەكى ايدا عانا جاتتاپ الادى.

ونداي سوزدىكتى قازاقشا ۇيرەنگىسى كەلەتىن بۇكىل وتانداستارىمىزدىڭ قولىنا جەتكىزسەك، بۇل جونىندە ءبىر قادام العا باسقان بولىپ شىعامىز، قالايدا كەرى كەتپەيمىز.

ءوز باسىم، قازاق ءتىلىن كوپىر ەتىپ ءجۇرىپ ءتورت ءتىل ۇيرەنگەنىمدى، ءوز ءتىلىن جاقسى بىلگەن كىسى وزگە ءتىلدى بىلۋدە ەش قينالمايتىنىنىڭ دالەلى دەر ەدىم.

اباي ماۋقاراۇلى

جازۋشى-جۋرناليست

Abai.kz